Uniwersytet Łódzki

Wydział Nauk O Wychowaniu

Instytut Psychologii

Rok II

Semestr III

Psychologia Stresu

[wykłady]

Prof. Dr hab. Nina Ogi

ń

ska – Bulik

PSYCHOLOGIA STRESU – WYKŁADY

WYKŁAD I

Czym jest stres? 90% chorób dotykających człowieka ma związek ze stresem. Stres to wydarzenia

negatywne, ale i sytuacje pozytywne. Jest też odpowiedzialny za mobilizację organizmu, to możliwość

zmagania się z nowymi sytuacjami, przyczynia się do samodoskonalenia człowieka, rozwoju osobowości.

Trzy rozumienia pojęcia „stres”:

a) jako bodziec – pewne sytuacje występujące w naszym otoczeniu mają naturalną zdolność

wywoływania napięcia i silnych emocji (zestresowany w szkole, w domu);

b) jako reakcja zarówno fizjologiczna jak i psychologiczna będąca odpowiedzią na działania

stresorów (znajduje poparcie w naukach medycznych);

c) jako transakcja (podejście dominujące) – podkreślanie, że pewne sytuacje mogą być stresujące,

gdy są subiektywnie odbierane jako takie. Relacja między jednostką a otoczeniem. To, czy u

jednostki zostaną wywołane reakcje na jakieś wydarzenie czy sytuację zależy od subiektywnej oceny

tej sytuacji. Uwzględnia aspekt indywidualny. Trudno tu dokonać pomiaru stresu.

Nie są to podejścia wykluczające się. Mają bardziej charakter komplementarny. Teorie koncentrują

się na którymś z podejść.

K

ONCEPCJA

C

ANNONA

–

HOMEOSTAZY

Podejście b) – stres jako reakcja fizjologiczna i psychologiczna

Stres to zakłócenie homeostazy czyli równowagi organizmu w sytuacji zmian w środowisku

wewnętrznym ustroju wskutek zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym. Zmiany te i

przeciwstawiające się im reakcje objęte zostały wspólna nazwą „stres”. Cannon wyróżnia dwa rodzaje

stresu:

- incydentalny – intensywny, ale krótkotrwały, określa granice tolerancji stresu, a więc granice

przekraczające sprawność działania mechanizmów homeostatycznych;

- chroniczny – działający w dłuższych odcinkach czasu, wyznacza granice przetrwania w

zależności od stanu sprawności mechanizmów fizjologicznych.

Cannon stworzył pierwsze wzorce radzenia sobie ze stresem: walki lub ucieczki. Organizm po

odebraniu sygnału niebezpieczeństwa uruchamia system alarmowy – pojawia się tzw. „stan pogotowia”,

przygotowujący organizm do wysiłku, do radzenia sobie z niebezpieczeństwem. Rolę sygnału alarmowego

pełni układ sympatyczny (współczulny) – następuje jego pobudzenie oraz wzmożone wydzielanie

adrenaliny do krwi. Adrenalina powoduje wzrost akcji serca, hamuje ruchy jelit, wzmaga wydzielanie

cukru do krwi oraz zwiększa jej krzepliwość. Dochodzi do wzrostu napięcia mięsni szkieletowych z

jednoczesnym zmniejszaniem dopływu krwi do skóry i narządów (bo krew do tych mięśni). Organizm,

będący w stanie wzmożonego pobudzenia może ratować się ucieczką lub walczyć z niebezpieczeństwem,

dlatego też opisywany „stan pogotowia” pełni funkcje adaptacyjną. Homeostatyczna reakcja „walcz lub

uciekaj” może być wywołana u człowieka przez różnorodne oddziaływania, w tym przez bodźce

psychospołeczne. Stres więc, według Cannona ma właściwości przystosowawcze – traktowany jest jako

reakcja na zagrożenie, której funkcją jest stworzenie warunków przetrwania organizmu.

WYKŁAD II

Homeostaza od Blade-Burard, potem Cannon 1927 – utrzymywanie równowagi, bycie takim

samym, zdolność do pozostawania takim samym (homois - podobny, stasis – stan). I znaczenie

fizjologiczne i w odniesieniu do psychiki. Cannon próbował przenieść pojęcie homeostazy na pojęcie

stresu. Bo istnieje dużo zewnętrznych sił, które mogą rozbijać stałość człowieka. Te siły określono wspólna

nazwą „stres”.

Pierwotny człowiek miał niewielka ilość stresorów. Teraz jest ich wiele i w stosunku do wielu z

nich nie da się zastosować walki lub ucieczki. Z tego wynikają problemy (zdrowotne też). Reakcje „f or f”

okazują się nieadekwatne. Aktywizują te elementy, ale nie możemy powrócić do stanu równowagi.

Choroby stresopochodne powstają, gdy brak możliwości reakcji. Nie tyle niebezpieczne są same

stresory co niemożność zareagowania na nie.

Ä Trzy rozumienia pojęcia stres

Ä Co to jest mechanizm walki lub ucieczki?

Ä Jaką rolę poznawczą pełni mechanizm walki lub ucieczki?

Ä Co to jest stres według Cannona?

T

EORIA STRESU

S

ELYEGO

Podejście b) – stres jako reakcja fizjologiczna i psychologiczna. (bardziej krytykowana niż

Cannona, stosowana w naukach medycznych).

W 1950r Selye wprowadza pojęcie stres i definiuje go jako „stan organizmu po zadziałaniu

prowokujących bodźców”, które nazwał stresorami. W 1974 rozszerzył rozumienie pojęcia stres określając

go jako „nieswoistą reakcję organizmu na wszelkie tj. nie tylko zagrażające, stawiane mu żądania”.

Nieswoista – taka sama, niezależna od rodzaju stresora; charakterystyczna reakcja wspólna niezależnie od

rodzaju stresora.

Stresor niezależnie od miejsca zadziałania jest w stanie poprzez dwa układy, tj. hormonalny i

autonomiczny, wytworzyć w całym organizmie uogólnioną reakcję stresową. Selye wskazał na istnienie

„ogólnego zespołu przystosowania” (GAS – general adaptation syndrom, kluczowe pojęcie), mającego

charakter trójfazowego zespołu niespecyficznych zmian fizjologicznych oraz na istnienie „lokalnego

zespołu adaptacyjnego” (LAS – local adaptation syndrom, występuje niezależnie od GAS), pojawiającego

się w miejscu działania stresora (np. w miejscu oparzenia) w postaci zmian specyficznych.

W obrębie GAS Selye wyróżnia trzy stadia:

1. stadium reakcji alarmowej, będącej wyrazem mobilizacji obronnych sił organizmu. Występują tu

dwie fazy:

a) faza szoku, w której pojawiają się wskaźniki uszkodzenia organizmu pod wpływem

bezpośredniego wpływu czynnika szkodliwego na organizm. Obok zmian specyficznych (np.

uszkodzenie

tkanki)

organizm

reaguje

określonymi

niespecyficznymi

zmianami

fizjologicznymi, jak np. spadek ciśnienia krwi, obniżenie temperatury itp.

b) Faza przeciwdziałania szokowi, w której organizm podejmuje aktywne wysiłki obronne,

mobilizuje się by stawić czoło stresowi. Wysiłkowi obronnemu towarzyszą zmiany

fizjologiczne, tj. wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury ciała.

2. stadium odporności (względnej adaptacji), w której utrzymywane są reakcje obronne i

przystosowawcze. Obniża się tu również odporność na stresory innego rodzaju.

3. stadium wyczerpania – utrata zdolności obronnych organizmu, gdy czynniki szkodliwe działają zbyt

intensywnie lub zbyt długo. Wiąże się z energią przystosowania. Wyczerpanie tej energii może

prowadzić nawet do śmierci z wyczerpania.

Rola przystosowawcza stresu – mobilizuje. Jest stres pozytywny (eustres) i negatywny (dystres) –

pojęcia: Selye. Jest tez stres neutralny.

Porównując trzy stadia do rozwoju człowieka: 1 – dzieciństwo, niska odporność; 2 – dorastanie; 3

– starość, obniżona zdolność przystosowawcza, wyczerpywanie się.

Energia przystosowania

. Selye postawił hipotezę o istnieniu dwóch rodzajów energii

przystosowania wyróżniając tzw. Energię powierzchowną i głęboką. Powierzchowna uruchamiana jest na

każde żądanie, a głęboka jest nieodnawialna, a jej kosztem uzupełniane są wydatki energii

powierzchownej. Wyczerpywanie się energii głębokiej może prowadzić do śmierci. Wykorzystywanie

powoli do tzw. Zużycia ustroju (dot. Energii głębokiej).

Zalety koncepcji

:

- zwrócenie uwagi na rolę układu hormonalnego w funkcjonowanie organizmu podczas stresu

- spojrzenie na stres jako na proces adaptacyjny jednostki do środowiska.

Wady koncepcji:

- brak jednoznacznego określenia definicji stresu, co prowadzi do pewnej dowolności interpretacji

tego pojęcia

- zbyt mała liczba danych empirycznych na podstawie których została sformułowana teoria

- poddanie w wątpliwość niespecyficzności modelu reakcji stresowej. M.in. Baison (różne reakcje

w zależności od emocji i sytuacji; inaczej na niepewność, inaczej na złość czy gniew, w wydzielaniu

hormonów również), inne eksperymenty (różnice w wydzielaniu kortyzolu na dzieciach, gdy był test

osiągnięć podwyższył się kortyzol tylko u dzieci o wyższych wskaźnikach inteligencji

- brak dowodów empirycznych na istnienie energii przystosowania jak i niejasność samego pojęcia

- niedocenianie wpływu osobowości, konstytucji fizycznej oraz kontekstu działania na reakcję

stresową człowieka.

Ä Definicja stresu z 1974r

Ä Co oznacza pojęcie nieswoistości (niespecyficzności) reakcji?

Ä Znajomość stadiów GAS

Ä Co to jest energia przystosowania, jak się dzieli?

Ä Wady i zalety koncepcji Selyego

WYKŁAD III

Podejście a) (patrz też: a) niżej)- stres jako bodziec: bodźce pochodzące ze środowiska mogą

wywoływać naturalnie emocje i napięcie.

Klasyfikacja stresorów (Lazarus, Colan 1977; siła działania) {Wystarczy ten podział}:

a) kataklizmy – dotyczy dużych grup ludności, działanie krótkotrwałe, ale bardzo intensywne)

b) stresory osobiste (nie zdanie egzaminu, utrata pracy) - dotykają jednostkę, mniejsza siła

działania, są częstsze i równie silne konsekwencje dla wielu na raz co dla jednego kataklizmu

c) stresory drugoplanowe (codzienne kłopoty życiowe: hałas, słabe oświetlenie, wysokie

wymagania zwierzchników) – jednorazowo niewielka siła, ale występują licznie, działają codziennie.

Kumulowanie się ich może powodować liczne konsekwencje.

Różnego rodzaju narzędzia pomiaru odnośnie b), czy człowiek pozostaje zdrowy czy uszczerbek

na zdrowiu. Np. skala Holmesa: 43 wydarzenia z punktami w zależności od siły stresu. Suma punktów z

dwóch lat może mówić o konieczności ponownego dostosowywania się. Do 150 oki, 150-300

umiarkowane zagrożenie kryzysem życiowym, powyżej 300 poważne zagrożenie kryzysem życiowym.

Narzędzie krytykowane – nie mówi nic o sposobie radzenia sobie, mówi tylko o doświadczaniu stresu.

Elliot i Eisdorfer wyróżnili 4 rodzaje stresorów

, 1982:

- silne i ograniczone w czasie (wizyta u dentysty, oczekiwanie na zabieg)

- pociągające za sobą określone następstwa (utrata bliskiej osoby, utrata pracy)

- powtarzające się stresory okresowe (egzaminy, spotkania z niechcianymi osobami, obowiązki

składania wizyt u lekarzy)

- stresory przewlekłe (długotrwała choroba, niebezpieczeństwa związane z wykonywaniem

zawodu, rozdźwięk w małżeństwie).

KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE STRESU

(wcześniej fizjologiczne i biologiczne)

Pojęcie stresu psychologicznego pojawiło się później niż stresu biologicznego (1945 – Grinkier,

Spiegel), w literaturze stres psychologiczny „Man under stress” pokazywano konsekwencje działań

żołnierzy II wojny światowej. Dwa nurty wtedy:

- bardziej z podejściem psychodynamicznym koncentrował się na leku i negatywnych emocjach –

doświadczanie lęku jest przyczyna konfliktów

- też w Polsce – wpływ sytuacji trudnych na poziom sprawności działania. Na początku obie nie

uwzględniały różnic indywidualnych.

T

EORIA NAPIĘCIA EMOCJONALNEGO

J

ANISA

Uznana za pierwszą psychologiczną koncepcję stresu.

Janis definiuje stres jako „taka zmianę w otoczeniu, która typowo, tj. u przeciętnej osoby wywołuje

wysoki stopień napięcia emocjonalnego, które przeszkadza w normalnym sposobie reagowania”. Definicja

ta obejmuje dwa aspekty stresu:

- sytuacje stresową, którą opisuje za pomocą bodźców wywołujących zaburzenia zachowania

- reakcję stresową czyli wszelkie zmiany w zewnętrznym zachowaniu się, w uczuciach, postawach,

które wywołane zostały przez sytuację stresową.

Według autora w stresie psychologicznym, wywołanym obiektywnym niebezpieczeństwem można

wyróżnić trzy typowe fazy:

1. fazę „zagrożenia”

2. fazę „działania niebezpieczeństwa”

3. fazę „skutków stresu, w której człowiek spostrzega bardziej lub mniej długotrwałe negatywne

skutki” (Terelak 1995).

Koncepcje psychologiczne nawiązują do trzech rozumień pojęcia stresu (bodźca, reakcji,

transakcji). Tu próba połączenia jako bodźca i jako reakcji (bo: „zmiana napięcia emocjonalnego”). Nie

uwzględnia różnic indywidualnych.

W Polsce:

- koncepcja tzw. Sytuacji trudnych Tomaszewskiego (termin „sytuacja trudna”, nie „stres”)

- koncepcja Reykowskiego

K

ONCEPCJA STRESU

T

OMASZEWSKIEGO

Tomaszewski ujmuje stres jako „sytuację trudną, czyli taką, w której zachodzi rozbieżność między

potrzebami i zadaniami człowieka a możliwościami zaspokojenia tych potrzeb lub wykonania zadań”.

Wyróżnił następujące typy sytuacji trudnych:

1.

zakłócenie – takie elementy sytuacji, które utrudniają lub uniemożliwiają jednostce sprawne

realizowanie podejmowanych przez nią, czynności. Istnieje pięć typów zakłóceń polegających na:

a)

braku przedmiotu lub informacji niezbędnej do wykonywania określonej czynności

b)

wystąpieniu przeszkody zarówno o charakterze zewnętrznym, jak i wewnętrznym (wady)

c)

zwłoce, kiedy warunki zmuszają człowieka do nadmiernego zwalniania tempa czynności

d)

wymaganiu wykonywania czynności znacznie szybciej niż normalnie, albo w zupełnie innych

niesprzyjających warunkach

e)

w nowych sytuacjach, zaskakujących, zmuszających człowieka do szukania nowych rozwiązań.

2

. przeciążenie – nadmierne obciążenie, odnoszące się do takie natężenia stresu, które wywołuje

wyraźnie negatywne zmiany w celowym działaniu człowieka (spadek sprawności psychomotorycznej,

pojawianie się niekontrolowanych reakcji emocjonalnych. Wymagania mogą być stawiane przez

środowisko lub przez jednostkę

3.

zagrożenie – sytuacje sygnalizujące możliwość utraty wysoko cenionych przez jednostkę

wartości (sytuacja jeszcze nie wystąpiła, to tylko możliwość) fizycznych lub społecznych.

4.

deprywacja – najrzadsza, występują gdy człowiek nie zaspokoił swoich potrzeb lub nie osiągnął

zamierzonych przez siebie celów (ciągłe poczucie)

W definicji uwzględniono konkretnego człowieka. Klasy mogą się łączyć: najczęściej zakłócenie z

zagrożeniem.

R

EGULACYJNO

–

INFORMACYJNA TEROIA STRESU

R

EYKOWSKIEGO

Reykowski zwraca uwagę na rolę informacji dopływających do człowieka z otoczenia. Wyróżnił 6

klas informacji:

1. typu „zadania” – informacje wytwarzające dążenia, pobudzające człowieka do określonej

aktywności

2. ułatwiające – informacje o stanie rzeczy, których pojawienie się zmniejsza ilośc czasu lub

wysiłku potrzebnego do zdobycia celu

3. neutralne – wskazujące który z równorzędnych wariantów działań należy wybrać

4. typu „sukces” – informacje o realizacji dążenia i osiągnięcia celu

5. typu „trudności” – informacje o pojawieniu się przeszkody, utrudniającej realizację

dążenia

6. typu „porażka” – informują, ze dążenie nie może być zrealizowane

Czynnikami obciążającymi system regulacji: informa typu zadania (1), trudności (5) i porażka (6).

Reykowski odwołuje się do teorii Tomaszewskiego i definiuje stres jako „czynniki stanowiące

zagrożenie i zakłócenie oraz czynniki warunkujące niezaspokojenie potrzeb”. Zakłócenia i zagrożenia

obciążają system regulacji w trojaki sposób:

a) zmuszają do dodatkowej aktywności

b) zmuszają do reorganizacji poszukiwań i dążeń

c) sygnalizują mozliwość deprywacji i/lub straty, dezorganizując tym samym struktury potrzeb,

wartości, obrazu własnej osoby.

Reykowski wyróżnia trzy fazy stresu psychologicznego:

1. faza mobilizacji – aktywizacja procesów psychologicznych, zwiększa się sprawność

spostrzegania, myślenia, reakcje są szybsze, człowiek próbuje koncentrować się na zadaniach

2. faza rozstrojenia – na skutek przedłużającego się stresu i wzrostu jego natężenia następuje

obniżenie poziomu czynności psychicznych, co przejawia się pogorszeniem koncentracji

uwagi, myślenia logicznego, przewidywania skutków własnego działania. W obszarze emocji

następuje obniżenie kontroli nad nimi i pojawiają się reakcje strachu lub gniewu. W

działaniach dostrzega się zahamowanie, schematyzm, bezradność

3. faza destrukcji – człowiek nie jest zdolny do adekwatnej oceny sytuacji, obniża się poziom

motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją, co może prowadzić do rezygnacji z dalszej

aktywności. W tej fazie ujawniają się niekiedy takie zachowania jak gwałtowne poszukiwanie

pomocy, płacz, ucieczka, agresja.

Ä Klasyfikacja stresorów

Ä Tomaszewski – pojęcie sytuacji trudnych, rodzaje sytuacji trudnych i charakterystyka

Ä Reykowski – wyjaśnienie roli informacji (główne 3), rozumienie pojęcia „stres”, trzy fazy

stresu psychologicznego.

WYKŁAD IV/V

T

RANSAKCYJNA TEORIA STRESU

L

AZARUSA

Podejście c) – stres jako transakcja:

Traktowana w psychologii jako najważniejsza koncepcja stresu. Paradygmat fenomenologiczno-

poznawczy (zależy od subiektywnej oceny poznawczej jednostki czy bodziec jest stresujący czy nie ).

Ujecie relacyjne (transakcyjne). Środowisko wpływa na jednostkę i na odwrót.

Lazarus definiuje stres jako: „określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest

jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi.

Stresujący charakter danej transakcji ze światem określają dwa psychologiczne procesy oceny

poznawczej i radzenia sobie. Ich celem jest osiągnięcie lub utrzymanie określonego dobrostanu oraz

adaptacjo do wymogów świata i własnej osoby. Ta poznawcza ocena jest procesem wartościowania,

poprzez który jednostka ocenia znaczenie transakcji (relacji) z otoczeniem.

Lazarus wyróżnia dwa rodzaje oceny poznawczej: pierwotna i wtórną.

•

Ocena pierwotna jest osądem o znaczeniu danej transakcji dla dobrostanu człowieka – ocenia on

czy jego aktualna konfrontacja z otoczeniem angażuje ważne dla niego wartości lub cele (czy

jestem w stresie?). Według Lazarusa transakcję można sklasyfikować jako:

- bez znaczenia, nieistotną;

- sprzyjająco – pozytywną;

- stresującą (krzywda lub strata, zagrożenie, wyzwanie).

Kiedy sytuacja zostaje oceniona jako stresująca, jednostka dokonuje oceny wtórnej, czyli osądza

swe możliwości radzenia sobie ze stresem.

•

Ocena wtórna – zawiera oszacowanie dostępnych danej osobie strategii radzenia sobie ze stresem ze

względu na koszty i prawdopodobieństwo sukcesu (co mogę z tym zrobić? Jakimi środkami

dysponuję by sobie poradzić?). Determinują ją:

- wcześniejsze doświadczenia jednostki z podobnymi sytuacjami;

- uogólnione przekonania na temat własnej osoby;

- dostępność zasobów, tj. morale, hart ducha;

- oszacowanie zdrowia i energii;

- umiejętność rozwiązywania problemów;

- wsparcie społeczne;

-zasoby materialne.

Ocena wtórna uruchamia adaptacyjny proces radzenia sobie ze stresem, odnoszący się do

„poznawczych i behawioralnych wysiłków podmiotu aby sprostać specyficznym zewnętrznym lub

wewnętrznym wymaganiom, które przez niego oceniane są jako sprawdzające lub przekraczające osobiste

zasoby”.

Ocena poznawcza stresu obejmuje:

•

Sytuacyjna ocenę poznawczą – jest to rodzaj oceny, która uwzględnia zmienność sytuacyjną i jest

zależna

od

aktualnych

cech

zdarzenia

stresowego.

Wpływają

na

nią

m.in.

kontrolowalność/przewidywalność, nowość, niepewność zdarzenia, czas działania stresora.

•

Dyspozycyjna ocenę poznawczą (styl oceniania poznawczego) – która przejawia się w wielu

różnych sytuacjach w podobny sposób i jest wyrazem trwałej skłonności do oceniania w określony

sposób własnych relacji z otoczeniem.

Koncepcja dyspozycyjnej oceny poznawczej wskazuje na znaczenie różnic indywidualnych w

zakresie spostrzegania i interpretowania zachodzących zdarzeń. Ponadto umożliwia odpowiedź na pytanie

dlaczego różni ludzie tę samą sytuację spostrzegają w odmienny sposób oraz dlaczego ten sam człowiek

różne sytuacje spostrzega w podobny sposób.

Wyróżnia się trzy rodzaje oceny dyspozycyjnej (i sytuacyjnej):

- krzywda/strata - najbardziej obciążająca (stresująca), dotyczy zaistniałego faktu, to się już

wydarzyło, główna charakterystyczną emocją – żal;

- zagrożenie – ma charakter inny, dotyczy wydarzenia, które może się wydarzyć, ale jeszcze nie

nastąpiło, jest to tylko prawdopodobieństwo. Wiąże się z antycypacją (przewidywaniem) sytuacji. Emocja

typowa i dominująca: niepokój, obawa, lęk, dalej gniew;

- wyzwanie – najmniej stresująca, dotyczy sytuacji przewidywanych, ale oprócz emocji

negatywnych są też emocje pozytywne (sukces, samorealizacja). Często sam człowiek sobie stwarza,

poszukuje. Lepiej oceniać sytuację pod kątem wyzwania niż zagrożenia.

Lazarus o stresie mówi jako o procesie zmieniającym się, dynamicznym jeśli chodzi o ocenę i

przekonania. Te dwie oceny występują jednocześnie. Dynamiczny związek, zależność między ocenami, bo

mogą one wzajemnie na siebie wpływać i determinować patrzenie. Ocena pierwotna wpływa na wtórną,

wtórna na pierwotną. (Np. ocena pierwotna – stres, ocena wtórna – oszacowanie zasobów {materialnych} –

czy rzeczywiście jestem w stresie? Jeśli wcześniej było zagrożenie przechodzi ono w wyzwanie).

Jednostka zmienia znaczenie sytuacji (z zagrożenia na wyzwanie) lub dochodzi do wniosku, że nie

ma stresu. Sytuacja nie zależy od tego, czy jest w stresie, ale od tego jak sobie potrafi poradzić. Proces

wzajemnie oddziałujących ocen. Ponowne wysiłki sprowadzają się do myślenia – zmiany oceny sytuacji. T

jest już pewien sposób radzenia sobie.

Kontynuatorzy zadają sobie pytanie od czego zależy że jednostka uznaje sytuację za zagrożenie?

Co jest wyznacznikiem tego, że osoba mówi, że jest w stresie?:

a) sytuacja zagrożenia

b) indywidualne właściwości jednostki

Dlatego wprowadzono rozróżnienie na ocenę dyspozycyjną i sytuacyjną. Sytuacyjna wyznaczana

przede wszystkim przez sytuację (kontrolowalność np.). Ocena dyspozycyjna wpływa na to, że jeden

człowiek spostrzega różne sytuacje w ten sam sposób.

Opracowano narzędzie Kwestionariusz Oceny Sytuacji (KOS) do pomiaru stresu zgodnie z

koncepcją Lazarusa. 2 wersje: ocena sytuacyjna i ocena dyspozycyjna. Skala 0-3 (4 stopnie) dla sytuacji –

każdemu zdarzają się sytuacje trudne, przypomnieć sobie jakąś sytuację i określić czego dotyczyło

zdarzenie. Poniżej określenia, których można użyć (stopniowane). Dla dyspozycyjnej ten sam zestaw

punktów i słów – w odniesieniu do większości sytuacji. Sytuacyjna nie wyznacza dyspozycyjnej i

odwrotnie. Ten test odwołuje się do obu oddzielnie dlatego jest dobry.

Stres w koncepcji Antonowsky’ego

Podejście c) – stres jako transakcja:

Stresorem jest element wprowadzający do systemu entropię, czyli takie doświadczenie życiowe,

którego cechą jest brak udziału w podejmowaniu decyzji.

Antonowsky wykorzystując wprowadzone przez Lazarusa pojęcie „oceny pierwotnej” zakłada, że

ocena ta przebiega w trzech etapach:

•

Ocena pierwotna I – polega na ocenie czy aktualnie działający na jednostkę bodziec jest stresorem

czy też nie.

•

Ocena pierwotna II- następuje po ocenie bodźca w kategorii stresora – podmiot ocenia czy ów

stresor ma charakter zagrażający, pozytywny, nieszkodliwy czy obojętny. Jeżeli jednostka oceni

bodziec jako nieszkodliwy czy obojętny nie wymaga to uruchomienia przez nią zasobów.

•

Ocena pierwotna III (?) – Dotyczy zbierania informacji zwrotnych i modyfikacji działań. Ludzie o

wysokim poczuciu koherencji w większym stopniu wykorzystują informacje do ewentualnej

korekty i zmiany zachowania.

Kluczowe pojęcie: poczucie koherencji. Jest to przekonanie ogólnie dotyczące poczucia

zrozumiałości (na ile da się ogarnąć, zrozumieć świat), zaradności (sterowalność – dysponujemy

sposobami poradzenia sobie) i sensowności (warto inwestować w działanie, życie jest sensowne). Brak

tych trzech – różne sytuacje traktowane przez człowieka jako stres.

K

ONCEPCJA

S

TRELAUA

Podejście c) – stres jako transakcja:

Samo pojęcie stresu odnosi Strelau do „stanu, na który składają się silne negatywne emocje oraz

towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny (podstawowy) poziom

pobudzenia”. Powodem stresu jest zakłócenie równowagi pomiędzy wymaganiami i możliwościami ich

spełnienia. Według Strelaua źródłem stresu mogą być zarówno czynniki uważane za uniwersalne stresory

ze względu na swe obiektywne właściwości (które oddziałują niezależnie od indywidualnej percepcji), jak i

wymagania będące rezultatem indywidualnie zróżnicowanej oceny.

Stres utożsamiany ze stanem, ale jego powodem jest zakłócenie równowagi między wymaganiami

a możliwościami ich spełnienia (i ta druga część) wskazuje na nurt relacyjny.

Ä W czym wyraża się transakcyjność w koncepcji Lazarusa (zachowanie człowieka)

Ä Pojęcie oceny poznawczej pierwotnej i wtórnej i ich relacje między sobą

Ä Trzy rodzaje transakcji między jednostką a otoczeniem i w ramach stresującej krzywda – strata,

zagrożenie i czy zawsze

Ä Znać i odróżniać pojęcie oceny sytuacyjnej i dyspozycyjnej

K

ONCEPCJA

H

OBFOLLA

(T

EORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW

)

Podejście c) – stres jako transakcja:

Nabiera coraz większego znaczenia w psychologii zdrowia. Traktowana jako konkurencyjna

wobec koncepcji Lazarusa, choć wiele jest wspólnych rzeczy. Jest też przygotowywane narzędzie wg tej

koncepcji.

Hobfoll nawiązuje do teorii ewolucjonizmu zakłada, że celem człowieka jest dążenie do

przetrwania, a stres to sytuacja utrudniająca, grożąca przetrwaniu. Kluczowa role odgrywa pojęcie

zasobów. Koncepcja opiera się na ogólnym założeniu, że ludzie gromadzą zasoby, które są pomocne przy

radzeniu sobie ze stresem.

Hobfoll dzieli zasoby na:

- pierwotne: pożywienie, ubranie, schronienie, które są bezpośrednio niezbędne człowiekowi do

przetrwania i zapewniają bezpieczeństwo.

- wtórne: poczucie panowania (kompetencji), wsparcie, przynależność do grupy, nadzieja,

optymizm, ubezpieczenia zdrowotne, środki transportu stanowiące „narzędzia”, które zwiększają szanse

zdobycia lub ochrony zasobów pierwotnych

- trzeciego rzędu: status społeczny (tytuł, luksusowy do czy samochód).

Hobfoll dzieli także zasoby na wewnętrzne (poczucie własnej wartości, kompetencje zawodowe ,

optymizm) oraz zewnętrzne: (wsparcie społeczne, zatrudnienie, status ekonomiczny).

Klasyfikacja strukturalna zasobów obejmuje:

•

Zasoby przedmiotowe – maja charakter fizyczny i często służą jako symbol statusu

•

Warunki – są to cenione przez nas stany posiadania (posiadanie współmałżonka, dzieci,

obywatelstwa)

•

Właściwości osobiste – odnoszą się do stałych cech i umiejętności jednostki, takich jak poczucie

panowanie nad sytuację, wysoka samoocena, pozytywne przekonania czy 7umiejętności

niezbędne w pracy czy w nauce

•

Źródła energii – obejmują takie zasoby jak czas, pieniądze, wiedz; ich znaczenie polega głównie

na tym, że pomagają uzyskiwać zasoby innego rodzaju.

Stres pojawia się gdy istnieje:

- groźba utraty zasobów

- dochodzi do faktycznej utraty zasobów

- zainwestowanie zasobów nie przynosi oczekiwanego zysku.

Podobieństwo do Lazarusa (dlatego też nurt relacyjny), ale u Lazarusa jest nacisk na ocenę

poznawczą sytuacji, tu ta relacja dotyczy zakłócenia w wymianie zasobów. Podobieństwa:

- dochodzi do utraty zasobów – analogicznie krzywda lub strata Lazarus

- groźba utraty zasobów – mozliwość utraty/zagrożenie cenionych wartości (też wiąże się to z

przewidywaniem)

- zainwestowanie -

????????????

WYKŁAD VI

Główne założenie teorii zachowania zasobów (COR – conservation resources):

Ludzie dążą do uzyskania, utrzymania i ochrony tego, co jest dla nich cenne, a także starają się

posiadać to, co cenią. Z tego wynikają reguły teorii zachowania zasobów:

a) Utrata zasobów jest niewspółmiernie bardziej wyrazista od zysku. Innymi słowy przy takim

samym poziomie zysku i straty wpływ straty będzie znacznie silniejszy. Jednakże zyskiwanie

zasobów jest ważne, ponieważ nierozerwalnie łączy się ze strata. Dzięki zyskowi zasobów można

zapobiec ich stracie. Generowanie zasobów dokonuje się przede wszystkim w sytuacji niskiego

stresu i ma na celu tworzenie rezerw na cięższe czasy. Zdobywanie lub posiadanie zasobów staje

się ważne także w momencie, gdy dojdzie do straty lub zagrożenia stratą, co oznacza, że

znaczenie zysku wzrasta w obliczu straty. Po doświadczeniu straty ludzie z reguły inicjują cykl

zysków, częściowo dlatego by zrekompensować poniesione straty, ale także dlatego by zapobiec

przyszłym stratom. Doświadczywszy straty jednostka uczy się strategii osiągania zysków, które

mogłyby w przyszłości chronić ją samą lub jej grupę społeczną.

b) Ludzie muszą inwestować zasoby, by zapobiegać ich utracie, rekompensować sobie straty oraz

zyskiwać nowe zasoby. Swoje zasoby jednostka powinna pomnażać w okresie doświadczania

niskiego nasilenia stresu, aby zdobyć środki zabezpieczające ją prze trudniejszymi czasami.

Inwestowanie zasobów może mieć charakter bezpośredniego wydatkowania (inwestowania

pieniędzy, czasu, wiedzy). Zasób inwestowany zostaje utracony. Inwestowanie zasobów może

także polegać na ryzykowaniu (a nie na bezpośrednim ich wydatkowaniu), np. nieruchomość

może stanowić zabezpieczenia długu. Inwestowanie zasobów może zachodzić wprost (np.

człowiek, który stracił miłość szuka nowego obiektu uczuć) lub poprzez substytucję (zawód

miłosny motywuje człowieka do podnoszenia samooceny poprzez inwestowanie w karierę

zawodową).

Implikacje:

•

Osoby dysponujące zasobami są mniej narażone na ich utratę i mają większe możliwości

osiągnięcia zysku. I odwrotnie – ludzie mający mniej zasobów są bardziej narażeni na ich utratę i

mniej zdolni do osiągania zysków

•

Niedostatek zasobów nie tylko powoduje wzrost ryzyka straty, ale sprawia też, że strata

początkowa pociąga za sobą kolejne (spirala strat). Zmniejsza to jednocześnie skłonność jednostki

do inwestowania.

•

Ludzie posiadający zasoby są bardziej zdolni do osiągania zysków, a zysk początkowy rodzi

oczekiwania dalszych zysków, co potęguje motywację (spirala zysków)

•

Ci, którym brakuje zasobów są skłonni przyjmować postawę defensywną i strzec tego, co mają.

Takie zachowanie pozwala im utrzymać rezerwy na wypadek przyszłych trudności i zabezpiecza

przed ryzykiem oraz kosztami inwestowania zasobów

Teoria zachowania zasobów stawia w centrum zainteresowania proces, a nie wynik. Oznacza to, że

człowiek stara się uzyskać. Zachować, chronić i promować zasoby nie tylko po to, aby osiągnąć

jednorazowy wynik, ale również w celu utrzymania i poprawienia swojego wyniku na przestrzeni czasu. W

pierwszym rzędzie ludzkie wysiłki są skierowane na zachowanie posiadanych zasobów. Dopiero kiedy

zostaną one zabezpieczone jednostka nastawia się na kolejne zyski, ale zawsze wystrzega się straty i

uszczuplenia rezerw. Rozwinięciem teorii zachowania zasobów (COR) jest model DAOP

(Dopasowywanie, Adaptacja, Ograniczanie i Pobłażliwość).

Ä Klasyfikacja strukturalna zasobów (przedmiotowe, źródła energii itd.)

Ä Co rozumie Hobfoll pod pojęciem stresu (stres pojawia się gdy dochodzi do utraty zasobów)

Ä Główne założenia

Ä Dwie reguły

Ä 4 implikacje

Ä Dlaczego koncepcja Hobfolla zaliczana jest do reaktywnego (odwołując się do koncepcji

Lazarusa)

OBJAWY, SKUTKI, KONSEKWENCJE STRESU

Typowe objawy wszystkich niezależnie od nasilenia stresu:

a) Fizyczne – palpitacja serca, ból i ściskanie w klatce piersiowej, niestrawność, trudności z

oddychaniem, mdłości, drżenie mięśni, zmęczenie, nieokreślony ból, wysypka skórna, skłonność

do alergii, zaciskanie pięści lub szczęki, omdlenia, przeziębienia, grypy lub inne infekcje, nawroty

chorób, zaparcia lub biegunki, gwałtowane przybieranie na wadze lub jej utrata, zmiany cyklu

menstruacyjnego u kobiet

b) Psychiczne – zmiany nastroju, wzrost niepokoju, drażliwość, odczuwanie napięcia, wyczerpanie,

brak entuzjazmu, cynizm, uczucie nerwowości, obawy, lęku, uczucie bezradności, utrata pewności

siebie, utrata poczucia własnej wartości, brak koncentracji, ucieczka w marzenia

c) behawioralne – brak czasu na relaks, zabieranie pracy do domu, wycofywanie się ze spierających

kontaktów, pogorszenie się mowy, zła organizacja czasu, utrata zainteresowań seksualnych,

zmiany dotyczące snu, trudności z zasypianiem, budzenie się w stanie zmęczenia, nadmierny

apetyt lub jego brak, wzrost zależności od środków narkotycznych, wzrost spożywania alkoholu,

wzrost palenia, kiepska praca, skłonność od wypadków.

Procesy poznawcze – niewielka ilośc stresu wpływ pozytywny, większy – negatywny

(szczególnie na myślenie).

Zaburzenia poznawcze jako skutek stresu czyli kognitywny zespół stresu

Aspekty zaburzenia, które mogą być cechami osobowości, ale pojawiają się też w wyniku stresu.

Główne zaburzenia poznawcze to:

•

myślenie czarno-białe (określane też jako spolaryzowane albo dychotomiczne) – oznacza

wyrażanie skrajnych sądów (albo jestem całkowitym głupcem albo geniuszem)

•

wyolbrzymianie – skrajną formą jest katastrofizm, gdzie najmniejsze niepowodzenie jest

spostrzegane jako klęska

•

pomniejszanie – forma spaczonego myślenia, np. kobieta prowadząca dom może czuć się

bezwartościowa

•

Personalizacja – personalizowanie sytuacji oznacza myślenie, że określone zdarzeni ma związek

w własną osobą, chociaż nie ma do tego żadnych podstaw, może przybierać formy nieuzasadnionego

poczucia winy czy odpowiedzialności (gdybym tam wtedy był to może by się nie stało)*

•

Selektywna abstrakcja – sąd oparty na nieistotnych drobiazgach z pominięciem decydujących

aspektów sprawy

•

Arbitralne wnioskowanie – wysnuwanie wniosków na podstawie niewystarczających danych, ich

braku lub nawet danych przeciwnych*

•

Uogólnianie – generalizowanie pojedynczych przykładów np. gdy ktoś popełni pojedynczy błąd

uważa, że nigdy nie robi niczego dobrze.*

* najczęściej występujące. To jak jednostka myśli wpływa na emocje, emocje natomiast na zachowanie (ad.

Arbitralne wnioskowanie)

Natura stresu psychofizycznego

Zdarzenie psychospołeczne

Odbiór sensoryczny

Drogi czuciowe i pień mózgu

Interpretacja poznawcza Interpretacja afektywna
(kora nowa) (układ limbiczny
- uruchamia emocje)





Brak spostrzeżenia zagrożenia,
Brak reakcji stresowej

Spostrzeżenie
Zagrożenia

I oś stresu
Autonomiczny układ nerwowy

II oś stresu
Os neurohormonalna

III oś stresu
Os endykronologiczna

„walcz lub uciekaj” (Cannon)

Ogólny zespół adaptacyjny
(Selye)

*Tylna część podwzgórza –
układ współczulny
**Przedni płat podwzgórza –
układ przywspółczulny

Rdzeń nadnerczy
(organ aktywny)

Przedni płat przysadki
Kora nadnerczy
Tarczyca

Adrenalina
noradrenalina

Kortyzol, aldosteron, tyroksyna,
kortykosteron,
deoksykortykosteron

* układ współczulny (sympatyczny) – zwiększa wydzielanie noradrenaliny i acetylocholiny;

reakcja ergotropowa – związana z możliwością działania

** układ przywspółczulny (parasympatyczny) – działa antagonistycznie do współczulnego;

spowalnianie, bierność, zahamowanie; jest tez angażowany w relaksacji; reakcja trofotropowa

WYKŁAD VI (23.XI.)

I oś jest pierwszą, włączająca się najszybciej, ale działa najkrócej. Jest normą. Włączenie

kolejnych osi jest chorobowe. Jeśli organizm nie poradzi sobie na tym etapie włącza się os II.

II oś – noradrenalina pojawiała się w I osi, ale tam jej reakcje są krótkie i śladowe ilości; siła i

ilośc kotahelamin jest dużo większa (około 10x). Jeśli organizm nie poradzi sobie włącza się oś III.

III oś – 3 podosie – gdy organizm potrzebuje dłuższej walki ze stresem, podtrzymywanie reakcji.

Kortyzol (glikokortykoid) – koło adrenaliny główny hormon, długie działanie obniża odporność.

Oś I bezpośredniego unerwienia autonomicznego:

1. tylna część podwzgórza – pierwszorzędowy odcinek rdzenia kręgowego – do narządów kończyn

unerwianych przez układ współczulny

2. Przedni płat podwzgórza – czaszkowy i krzyżowy odcinek rdzenia kręgowego – do narządów

końcowych unerwianych przez układ przywspółczulny.

II oś zespół: jądro grzbietowo-przysrodkowe – ciało migdałowate – boczna i tylna część

podwzgórza – piersiowy odcinek rdzenia kręgowego i zwój trzewny – rdzeń nadnerczy

III oś:

Zespół przegroda – hipokamp

Wyniosłość przyśrodkowa podwzgórza

Czynnik uwalniający czynnik uwalniający czynnik uwalniający
Kortykotropiny i CRF somatotropinę SRF tyrotropinę TRF
(podoś adreno-kortykalna) (somatotropowa) (tarczycowy)

Układ zwrotny podwzgórzowo - przysadkowy

Adrenokortykotropina hormon somatotropowy hormon pobudzający
ACTH (wzrostu) tarczycę TSH

Kora nadnerczy tarczyca

Kortyzol aldosteron tyroksyna
Kortykosteron deoksykortykosteron

kortycholiny adrenalina i noradrenalina

Szybsze podejmowanie decyzji, wyostrza się słuch, płuca rozszerzają się, głębsze oddychanie,

zmniejszone wydzielanie moczu, lepsze ukrwienie końcowych części ciała (bo walka lub ucieczka – zimne

ręce, nogi), rozszerzone źrenice, zredukowana ilość wydzielanej śliny, przyspieszone bicie serca, tłuszcz

gromadzony w wątrobie, zmiana w pracy śledziony, utrzymujące się napięcie mięśni, gęsie skórka (goose

pimples).

Emocje, zachowania

noradrenalina

adrenalina

testosteron

kortyzol

Walka

é

á

á

ô

Ucieczka

á

é

ô

á

Depresja

ñ

ô

ê

é

Poczucie bezpieczeństwa,
miłość

â

â

é

â

Relaks

ê

ê

ô

ô

é duży wzrost
á mały wzrost
ñ znikomy wzrost

Najbardziej typowe zmiany w działaniu osi stresu:

I – wynikiem jej zaangażowania jest dla układu współczulnego – przyspieszenie rytmu serca,

rozsz4rzenie źrenic, kierowanie większej ilości krwi do mięśni szkieletowych, zwężenie naczyń

krwionośnych w końcowych częściach ciała. Przy angażowaniu układu parasympatycznego są to reakcje

antagonistyczne.

II – jej efektem działania jest – przyspieszenie rytmu serca, większa ilośc krwi do mięśni

szkieletowych, zwężenie naczyń krwionośnych w końcowych częściach ciała. Także: rozszerzenie dróg

oddechowych, gęstsza ślina, serce pracuje szybciej, brak możliwości zareagowania (walki lub ucieczki) to

(tu choroby): utrzymujący się podwyższony poziom adrenaliny i noradrenaliny skutkuje wzrostem

ciśnienia krwi, zmniejszenia światła tętnic, wzrostem poziomu wolnych kwasów tłuszczowych, w tym

cholesterolu (LDM) i wzrostem napięcia mięśniowego.

III – oś adrenokortykotropowa – wzrost wytwarzanej glukozy ciał ketonowych, wolnych kwasów

tłuszczowych oraz obniżenie aktywności układu immunologicznego

- oś somatotropowa – nadczynność kory nadnerczy, wzrost ciśnienia krwi, zwiększone ryzyko

pojawienia się martwicy mięśnia sercowego

- oś tarczycowa – zwiększenie ogólnej przemiany materii, wzrost częstości akcji serca, jego

kurczliwości, dalszy wzrost ciśnienia krwi.

Włączenie się III osi stresu wyraźnie nasila działanie II osi stresu.

Pierwszy sposób dążenia do choroby – bezpośredni, poprzez osie.

Drugi sposób dążenia do choroby – pośredni, reakcja na stres w postaci działań wywołujących

choroby: alkohol, tytoń, zła dieta, narkotyki; nasilają się w sytuacjach stresu i niezależnie od osi stresu

możemy tu mieć zwiększone ryzyko zachorowania. Zachowania będące reakcja na stres, ale niekorzystne.

Zeszyty Naukowe nr 2. WSHE, r. 1,2,3

Zaburzenia wiążące się przede wszystkim ze stresem (ale większość tego, co dotyka ludzi ma

związek ze stresem): Grupy:

1. choroby układu krążenia – nadciśnienie, choroba wieńcowa, migrena (nie tyle zwężenie naczyń

krwionośnych głowy – końcowej części ciała, pojawia się w momencie gwałtownego rozkurczu

naczyń tych), choroba Reymauda (białe palce – zwężenie naczyń krwionośnych + wzrost

ciśnienia krwi; nadwrażliwość na zimno związane z nadmiernym skurczem naczyń

krwionośnych w końcach ciała – wrażenie zimnych rąk, blednięcie, niedokrwienie końcowych

części ciała).

2. choroby układy pokarmowego - wrzód żołądka i dwunastnicy (bakteria uaktywnia się w

sytuacjach stresu; tez kwas żołądkowy może się pojawić za często i powstają różne

uszkodzenia, nadżerki).

3. choroby i zaburzenia układu oddechowego – alergie, astma oskrzelowa, hiperwentylacja

(zaburzenie - stan zbyt silnego oddychania związany z zaangażowaniem II osi stresu;

hipokapnia – obniżony poziom CO

2

w organizmie może powodować zawroty głowy, utratę

przytomności, kołatanie serca, skurcz, ból w klatce piersiowej, widzenie tunelowe).

4. zaburzenia układu mięśniowo–kostnego – napięciowy ból głowy (obie półkule – skurcz naczyń

krwionośnych), bóle pleców głównie o charakterze chronicznym – długotrwałe kumulowanie

napięcia, II oś.

5. choroby skóry – wypryski, egzemy, trądzik, pokrzywka, łuszczyca, atopowe zapalnie skóry,

łysienie plackowate, świerzbiączka, opryszczka nawracająca

6. choroby nowotworowe – stres wywiera immunosupresyjny wpływ na układ immunologiczny –

limfocyty B (szpik kostny), T (grasica) i „naturalni zabójcy”. W sytuacji stresu następuje ich

zmniejszone działanie, ich siła się zmniejsza. Następuje ogólne osłabienie układu

immunologicznego. Nie jest to związek bezpośredni, mechanizm pośredniczący dotyczy układu

immunologicznego (szczególnie stres związany z utratą ukochanej osoby, bo poczucie

przygnębienia, beznadziejności, bezsensu życia).

Dlaczego u danej osoby rozwija się akurat taka choroba?

Związek stresu z chorobami: Teoria Lachmana

To, która struktura (narząd końcowy) zostanie poddana patologicznemu oddziaływaniu zależy od:

•

czynników genetycznych, które biologicznie predysponują dany narząd do tego, by

uległ on uszkodzeniu na skutek pobudzenia psychofizjologicznego

•

czynników środowiskowych (odżywianie, choroby zakaźne)

•

specyficznych struktur związanych z daną reakcją fizjologiczną

•

wielkości zaangażowania w trakcie reakcji fizjologicznej czyli natężenia, częstości i

czasu trwania zaangażowania danego narządu.

Model Sternbacha:

O zaburzeniach czy uszkodzeniach danego narządu decyduje:

•

stereotypia reakcji (słabość narządu)

•

częsta aktywacja psychofizjologiczna reakcji stresowej

•

nieefektywność mechanizmów homeostatycznych

Ä znać działanie 3 osi stresu i gdzie początek, przez jakie organy przechodzą i co wydzielają

Ä typowe choroby stresopochodne i ich grupy

Ä wybrany jeden z modeli związku stresu z chorobami

Ä w czym się przejawia, na czym polega związek między stresem a chorobami (2 sposoby)

WYKŁAD VIII (30.XI.)

Model podatności na infekcje według Cohena

Czynniki psychospołeczne

Hormony zachowania ryzykowne

System immunologiczny

Podatność na infekcje

Czynniki wpływają poprzez hormony (look: osie stresu), a zachowania ryzykowne (reakcja często

na stres: tytoń, alkohol, narkotyki)

Bardziej skłonne do przebiegu infekcji są osoby, które poddane są działaniu stresu. Nie

bezpośrednio, dzięki czynnikowi, ale poprzez osłabienie układu immunologicznego (immunosupresywny –

stres osłabia układ odpornościowy).

Teoretyczny model etiopatogenezy choroby (wg L. Leviniego)

Bodźce program mechanizm prekursor choroba
Psychospołeczne psychobiologiczny np. stres choroby

Współczesne wpływy czynniki
Środowiska genetyczne

Z M I E N N E I N T E R W E N I U J Ą C E

To, czy choroba powstanie zależy od kilku czynników. Działanie stresu przyczynia się do

powstania prekursorów, z których może się rozwinąć choroba, ale to czy się ona rozwinie zależy od

zmiennych interweniujących (np. osobowość). Stres nie wpływa bezpośrednio na pojawienie się choroby,

jest mechanizmem pośredniczącym.

Prekursorzy choroby – wzrost ciśnienia krwi (look: II i III oś stresu), zwężenie naczyń

krwionośnych itd. Zmienne interweniujące (osobowość może wpływać np. na środowisko, prekursory

choroby, na mechanizm pośredniczący. Może tylko ograniczać się do samej choroby (wzór zachowania A

czy wysoki poziom neurotyzmu, typ C, osobowość typu D, choroby somatyczne), ale też jak postrzega

bodźce z otoczenia np. typ A czy D mają tendencję do traktowania napływających bodźców w kategorii

stresu a środowisko jako zagrażające. Osobowość może być też między stresem a chorobą – czy stres

zamieni się w chorobę są cechy osobowości chroniące jednostkę przed chorobą).

Model interakcji czynników ryzyka oraz procesów pośredniczących w etiopatogenezie

chorób (Juczyński)

(zwraca uwagę na radzenie sobie)

Biologiczne czynniki radzenie sobie
ryzyka
objawy somatyczne
Czynniki
Genetyczne
Styl życia objawy psychiczne
Czynniki
środowiskowe
zdrowa adaptacja
Psychologiczne czynniki stres
ryzyka

Na stres mają wpływ czynniki genetyczne i środowiskowe. Stres może przyczynić się do choroby

bądź zdrowej adaptacji zależnie od sposobów radzenia sobie z nim. Nie tyle stres decyduje o chorobie co

sposoby radzenia sobie

Stres zawodowy

Ważne, bo od 20 lat zainteresowanie ze względu na koszty pracownika i zatrudniających.

Znaczenie stresu zawodowego:

•

1/3 pracowników zatrudnionych w kluczowych gałęziach przemysłu wykazuje objawy stresu

(Anglia)

•

W USA liczba osób cierpiących na choroby stresopochodne wzrosła z 13 do 25% (Spelberger w

ciągu 10 lat)

•

Pracownicy z powodu stresu w pracy opuszczają w ciągu roku 40 mln dni roboczych (Anglia)

•

Koszty związane z negatywnymi skutkami stresu, takimi jak zaburzenia zdrowia psychicznego,

wypadki przy pracy czy nadużywanie alkoholu szacuje się na 250 mld $ (Karasek, Theorell)

•

Koszty leczenia chorób związanych ze stresem wraz ze stratami wynikającymi z obserwacji

obniżonej produktywności sięgają 150 mld $ (Quick)

Efektem 5 pojęć stresu zawodowego (wszystkie nawiązują do Lazarusa

Pojęcie stresu zawodowego (Organizacyjnego)

•

Stres w pracy pojawia się kiedy zdolności człowieka nie odpowiadają wymaganiom stawianym

przez środowisko pracy lub kiedy pojawiają się wyraźne przeszkody uniemożliwiające

zaspokojenie silnych potrzeb lub osiągnięcie pewnych wartości (Cooper, Marshale 1987)

•

Stres zawodowy to stan napięcia psychicznego wywołany rozbieżnością między wymaganiami

otoczenia a możliwościami człowieka tego rodzaju, że spostrzega on te rozbieżność jako

zagrożenie swego zdrowia, życia lub integralności „ja” (Kalino, za Ratajczak 1994)

•

Stres w pracy jest wynikiem braku odpowiednich zasobów aby poradzić sobie z daną sytuacja

(Marek 1995)

•

Stres zawodowy występuje wówczas, kiedy pracownik ocenia wymagania stawiane wobec niego w

związku z wykonywaną pracą jako przewyższającej jego możliwości, a oferowaną mu

……………………..

Klasyfikacja stresorów wg Coopera i Marshall

(stanowiska kierownicze)

•

Czynniki związane z wykonywaną pracą

•

Czynniki związane z polami pełnionymi w organizacji

•

Stosunki w pracy – złe stosunki to takie, które charakteryzują się brakiem zaufania, niechęcią

wzajemnego wspierania się, obojętnością na problemy nurtujące człowieka organizacji

•

Rozwój zawodowy – niepewność pracy, obawa redukcji etatów

•

Struktura organizacyjna i atmosfera w organizacji

•

Pozaorganizacyjne źródła stresu

……………………….

Model czynników stresogennych w miejscu pracy (stresory w organizacji Łoboda 1990)

•

Złe warunki fizyczne

•

Stresory związane ze sposobem wykonywania pracy

- presja czasu (narzucanie terminów skłaniających do wykonania pracy w pośpiechu,

nierytmiczność przebiegu pracy: spiętrzeni pracy bądź brak pracy do wykonania

- monotonia pracy

- częste zmiany sposobu wykonywania pracy

- wykonywanie pracy na zmiany

- konieczność wkładania dużego wysiłku fizycznego w wykonanie pracy

•

Stresory związane z pełnienie roli organizacyjnej

•

Stresory związane z relacjami interpersonalnymi

- złe relacje z grupą pracowniczą, przełożonymi, podwładnymi

•

Stresory związane z funkcjonowaniem jednostki jako elementu organizacji

- zbyt mały udział w podejmowaniu decyzji

- brak możliwości wyrażania opinii w sprawach istotnych dla całej organizacji

- pomijanie pracownika w przekazywaniu informacji

•

Stresory związane z rozwojem zawodowym

•

Stresory związane z równoczesnym funkcjonowaniem jednostki w organizacji i poza nią

………………………………..

Pierwsza dziesiątka stresujących zawodów wg Oniszczenki (0-10): górnik (8,3), robotnik

budowlany (7,5), dziennikarz (7,5), pilot samolotu cywilnego (7,5), strażnik więzienny (7,5), pracownik

reklamy (7,3), stomatolog (7,3), aktor (7,2), polityk (7).

Najmniej stresujące: bankowiec (3,7), pracownik obsługi komputera (3,7), specjalista od

rehabilitacji zawodowej (3,7), językoznawca (3,5), kosmetyczka (3,5), ksiądz (3,5), astronom (3,4),

wychowawczyni w żłobku (3,3), pracownik muzeum (2,8), bibliotekarz (2,0).

Ważne dla doradcy zawodowego.

Koncepcje stresu zawodowego:

a) bardziej dynamiczne - nawiązujące do Lazarusa

b) statyczne – koncentrują się na środowisku pracy, nie uwzględniają indywidualnych

właściwości pracowników.

Koncepcja Roberta Karaska – statyczna – model stresu organizacyjnego (wymagania,

kontroli i wsparcia)

•

wysokie wymagania i mały zakres kontroli – sytuacja szczególnie stresogenna, gdyż pracownik

otrzymuje trudne lub pracochłonne zadania nie mając możliwości swobodnego ich wykonania

•

wysokie wymagania i duży zakres kontroli – przed pracownikiem postawiono trudne zadania, ale

posiada on możliwość takiego modelowania swego zachowania, by osiągnąć postawione cele;

taka sytuacja stwarza warunki rozwoju, sprzyja rozwojowi, ale jest stres

•

niskie wymagania i mały zakres i kontroli – ani nie pobudza ani nie daje możliwości, pojawia się

pasywność

•

niskie wymagania i duży zakres kontroli

……………………………..

W zawodach o wysokim poziomie wymagań i niskiej kontroli (a także niskiego poziomu wsparcia)

zanotowano najwyższe wskaźniki osób z symptomami depresji, małym zadowoleniem z pracy, małym

zadowoleniem z życia i częstszym zażywaniem środków uspokajających i nasennych.

Konsekwencje: zdrowotne, psychologiczne i behawioralne (w tym społeczne)

•

zdrowotne – zaburzenia zdrowia fizycznego i psychicznego, dolegliwości i choroby somatyczne:

choroby układu krążenia (nadciśnienie, niedokrwienie, choroby serca, zawały), choroby skóry,

choroba wrzodowa, cukrzyca, zespół stresu pourazowego (PTSD). Szczególną rolę w pogorszeniu

stanu zdrowia przypisuje się takim stresorom jak: przeciążenie, nadmierna odpowiedzialność,

brak kontroli (kierownicy, dyrektorzy), typ A

•

psychologiczne doraźne: zmiany w sferze emocjonalno-poznawczej i lęk, irytacja, gniew,

nerwowość, obniżenie samopoczucia, brak koncentracji uwagi, zakłócenia w podejmowaniu

decyzji, niezadowolenie z pracy i życia; długofalowe: zespół wypalenia zawodowego (prace

związane z pomaganiem innym) – efekt chronicznego stresu

•

behawioralne – pogorszenie efektywności pracy, mniejsza wydajność, gorsza organizacja pracy,

absencja, wyższa fluktuacja, podatność na wypadki (eksperci twierdzą, że stres jest

odpowiedzialny za 60-80% wypadków w miejscu pracy), skłonność do agresji, gorsze relacje z

rodziną i kolegami, nadużywanie alkoholu, nikotyny, narkotyków, zwiększone łaknienie

prowadzące do nadwagi (lub brak apetytu i niedowaga).

Dyrektorzy przedsiębiorstw: choroba wieńcowa 758, udar mózgu 1925, wrzód dwunastnicy 485,

samobójstwo 200; przy normie 100.

Z książki „Stres zawodowy” – 3 pytania

Ä Koncepcje stresu zawodowego (mamy Karaska ale jest 11 innych). Z tego (s. 16-31):

- niedopasowanie (wan Olaisar)

- Karasek

- nierównowagi wysiłek – nagroda (Zigainst)

- kompensowania napięcia wzbudzanego przez wymagania pracy, model DISC (DeJangi,

Dorman)

- witaminowa koncepcja (Cifara);

Ä Część dotycząca czynników stresogennych „Źródła stresu w wybranych zawodach, s. 39-60

Ä „Konsekwencje stresu zawodowego” r. 2; szczególnie zespół wypalenia zawodowego i

koncepcja K. Maslakh – pytanie!

Ä R. 3 „Rola zasobów osobistych w radzeniu sobie ze stresem”

Ä R. 10 Część badawcza – wyznaczniki stresu zawodowego

WYKŁAD IX

PTSD może dotyczyć nie tylko stresu ale także wypadków, gwałtu, braku pracy). Są jednak

zawody, w których prawdopodobieństwo wystąpienia jego jest wyższe (zawody związane z ratowaniem

ludzi: strażak, ratownik medyczny). Są czynniki chroniące – właściwości osobowości.

Dane ogólne: losowa próba badawcza mieszkańców 4 dużych miast USA wskazuje, że 69% osób

doświadczyło stresu traumatycznego, w tym 30% ma związek ze śmiercią, 25% napad, 33% wypadek

drogowy. Częstość występowania PTSD:

- ogólnie w granicach 3-58%

- Ofiary ataku terrorystycznego – 18%, ranni – 31%

- ofiary gwałtu miesiąc po zdarzeniu – 65%, po 3 miesiącach od zdarzenia – 47%

- kobiet y maltretowane przez mężów po roku od zerwania kontaktów – 47%

- wypadki drogowe – 10-25%

- Strażacy – 15-18% (inne dane, ze 80% doświadcza zdarzeń traumatycznych)

Badania policjantów (n=800) Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi 62% uczestniczyło w

zdarzeniach traumatycznych:

- makabryczny widok – 68,7%

- zagrożenie życia własnego – 45,6%

- zagrożenie życia kolegów – 45%

W około 4% (nie?) zdiagnozowano PTSD. Czyli (nie?) są bardzo odporni

Najsilniejsze związki zanotowano między nasileniem sygnałów PTSD a poczuciem koherencji (r=-

0,47), poczucie własnej wartości (r=-0,23) i neurotycznością (r=0,69).

Stres pourazowy (potraumatyczny) – PTSD (posttraumatic stress disorder)

Zespół zaburzeń po stresie urazowym rozpoznaje się gdy dana osoba:

- była ofiarą lub uczestnikiem zdarzenia traumatycznego, które wywołuje silny strach i poczucie

horroru

- doświadcza we śnie i na jawie notorycznych nawrotów obrazów (tzw. intruzja) myśli związanych z

tym zdarzeniem (traumą)

- unika wszelkich bodźców związanych z traumą

- przejawia objawy nadmiernej aktywacji autonomicznego UN – na przypomnienie sobie sytuacji

jednostka doznaje objawów stresu, uruchamiają się osie stresu.

- czas utrzymywania się objawów przekracza 1 miesiąc (jeśli czas jest krótszy to występują tzw.

Zespół ostrego stresu

Stres pourazowy to zdarzenie związane z zagrożeniem życia lub fizycznej integralności, podczas

którego dana osoba przeżywa stan dystresu. Najczęściej wymieniane kategorie stresów prowadzących do

PTSD to: gwałt, agresywny napad, walka frontowa, klęski żywiołowe, katastrofy komunikacyjne, obozy

koncentracyjne, terroryzm.

Zespół wypalenia zawodowego

Pojęcie z lat 60-tych Frendenberger, dotyczące wszelkiego rodzaju zawodów usług społecznych.

„Wypalenie zawodowe u nauczycieli”. Największa koncepcja Krystyny Maslak.

Wypalenie zawodowe

to przewlekły stan, którego symptomami są (w takiej kolejności się

rozwijają):

•

Wyczerpanie emocjonalne odnoszące się do poczucia danej osoby, że jest ona nadmiernie

obciążona emocjonalnie, a jej zdolność radzenia sobie i zasoby zostały znacznie uszczuplone

•

Depersonalizacja objawiająca się cynizmem, negatywnym bezdusznym lub zbyt obojętnym

reagowaniem na innych ludzi

•

Obniżenie poczucia dokonań osobistych, a więc utrata poczucia własnych kompetencji i

zaangażowania w pracę, stopniowo także w inne obszary życia (niespełnianie się w roli

zawodowej, Sęk, 2000)

Najczęstsze objawy to: brak satysfakcji z pracy, poczucie fizycznego i psychicznego wyczerpania,

trudności z koncentracją, obniżona samoocena, niecierpliwość, skłonność do irytacji, izolowanie i

tłumienie uczuć, dolegliwości somatyczne.

Niektórzy twierdzą, że najpierw występuje depersonalizacja i że jest to sposób radzenia sobie ze

stresem. O syndromie (zespole) wypalenia zawodowego mówimy gdy występują wszystkie te elementy.

Wypalenie zawodowe jako efekt stresu chronicznego może dotyczyć osób z małym stażem, co

wiąże się z posiadaniem nierealistycznych oczekiwań wobec pracy.

Najczęstsze przyczyny wypalenia zawodowego:

a) stresory związane z miejscem pracy

b) podatność osoby na wypalenie:

•

nadmierne zaangażowanie w pracę

•

silne i głębokie przeżywanie problemów innych osób

•

wzbudzanie u siebie silnych doznań emocjonalnych (współczucie)

•

nadmierne poczucie odpowiedzialności za los innych

•

obwinianie siebie gdy nie można udzielić skutecznej pomocy

•

brak wsparcia w pracy

•

predyspozycje indywidualne (wysoka reaktywność, wewnętrzne poczucie kontroli, lęk,

nadmierna kontrola emocjonalna, wrogość, preferowanie unikowych strategii radzenia sobie ze

stresem)

RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Pojęcie pojawiło się za sprawą Selyego w latach 30-tych XX wieku. Odnoszą się do

nieświadomych mechanizmów ochronnych.

Radzenie sobie ze stresem to nieustannie zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki osoby,

zmierzające do tego by sprostać (ograniczyć, zminimalizować, opanować lub wytrzymać) wewnętrznym

lub zewnętrznym wymaganiom, które wynikają z relacji osoba-środowisko, ale i te wymagające wysiłku

lub przekraczająca osobiste środki

zaradcze

(Folkman, Lazarus). Radzenie sobie ze stresem można

ujmować na trzy sposoby:

1. strategia - jako pojedyncze zachowanie w kontekście sytuacji

2. styl – jako predyspozycja do reagowania w specyficzny sposób w stresowych sytuacjach

3. proces (Lazarus) – jako ciąg zachowań

Radzenie sobie wg Heszen-Niejodek może być rozpatrywane proces, strategia, styl.

Proces

– odnosi się do całości aktywności podejmowanej przez człowieka w danej sytuacji

stresowej. W procesie można wyodrębnić mniejsze jednostki aktywności stanowiące jego ogniwa.

Określane są one jako strategie lub sposoby radzenia sobie. Pojęcie styl odnosi się do indywidualnego

zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie się w warunkach stresowych i jest to będący w

dyspozycji jednostki i charakterystyczny dla niej zbiór strategii czy sposobów radzenia sobie, z których

część uruchamiana jest w procesie radzenia sobie z konkretną konfrontacją stresową. Człowiek stosuje z

reguły strategie ze swojego stylu, ale w wyjątkowych sytuacjach (np. choroby nowotworowej) może

przyjąć inne strategie.

Styl – jednostka czynna (jej osobowość), proces – wyznaczane przez sytuację.

R

ADZENIE SOBIE JAKO STYL

Koncepcja Susan Miller

(koncepcja nawiązuje do psychologii poznawczej)

Wykazuje podobieństwo do opisanych przez psychoanalizę tendencji obronnych, tj. represji i

desensytyzacji. Uwzględnia dwa podstawowe style radzenia sobie:

1. konfrontacyjny – polega na koncentracji na stresie i/lub własnej reakcji, czyli na poszukiwaniu,

gromadzeniu i wykorzystywaniu informacji dotyczących wydarzenia stresowego. Następuje tu

bezpośrednia konfrontacja z sytuacją stresową.

2. unikowy (dychotomiczny do konfrontacyjnego) – odwracanie uwagi od stresora i własnych

reakcji. Polega on na pomijaniu, odrzucaniu, wypieraniu i zaprzeczaniu informacjom o

wydarzeniu stresowym, a także chronieniu się przed takimi informacjami przez angażowanie się

w bezstresowe formy aktywności. Wyróżnia się tu unikanie przez dystrakcję (celowe

zajmowanie się inną czynnością) i unikanie w postaci wypierania.

Według Heszen-Niejodek można wyróżnić 4 style radzenia sobie (uzupełnia ona koncepcję

Miller):

a) duża czujność / silne unikanie – charakteryzuje się bogatym zasobem strategii, zarówno

czujnych jak i unikowych; jednostka radzi sobie wykorzystując informacje o sytuacji, jak i

chroniąc się przed takimi informacjami; najbardziej skuteczny sposób radzenia sobie ze

stresem. Jest elastyczność co pozwala na wybór odpowiedniej strategii

b) duża czujność / słabe unikanie – obfitość strategii czujnych i ubóstwo strategii unikających, co

generalnie dysponuje jednostkę do radzenia sobie dzięki przetwarzaniu informacji

c) mała czujność / słabe unikanie – deficyt strategii czujnych i obfitość unikowych, takie

predyspozycje prowadzą do radzenia sobie głównie przez unikanie informacji

d) mała czujność / słabe unikanie – predysponują jednostkę do generalnie małej aktywności

zaradczej

Istnieją teorie niepotwierdzające tezy Heszen-Niejodek. Np. Kromm twierdzi, że najskuteczniejsze

d), najmniej a).

WYKŁAD X

RADZENIE

SOBIE

JAKO

PROCES

Teoria Lazarusa i Folkman

Autorzy wyróżnili podstawowe funkcje procesu radzenia sobie ze stresem:

1. funkcja instrumentalna – koncentracja na problemie (adaptacyjna, przystosowawcza) –

ukierunkowana jest na opanowanie stresora, w celu zmniejszenia lub usunięcia jego stresujących

właściwości. Sposoby radzenia sobie skoncentrowane na problemie:

a) monitorowanie stresu – uświadomienie sobie zwiększonego napięcia oraz możliwych przyczyn

tego stanu

b) strukturalizacja – zbieranie informacji o stresorze, przegląd dostępnych zasobów i planowanie

sposobu ich wykorzystania

c) wykorzystanie umiejętności społecznych, takich jak asertywność, intymność i

ujawnianie

siebie

2. funkcja emocjonalna (samouspokojenie) – koncentrująca się na emocjach – ukierunkowane jest na

opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z danym stresorem. Stosowanymi powszechnie

strategiami są tu:

a) unikanie – odnosi się do fizycznego usuwania się z sytuacji, w której obecny jest stresor

b) zaprzeczanie – psychiczna ucieczka od stresora poprzez ignorowanie go lub znalezienie dla

niego jakiegoś wytłumaczenia

c) nadużywanie wszelkiego rodzaju substancji dla złagodzenia przykrych stanów emocjonalnych

(leki, alkohol, narkotyki, objadanie się)

d) wiele innych, „zdrowszych” taktyk radzenia sobie: zaangażowanie w pracę, ćwiczenia fizyczne,

techniki relaksacyjne.

Kiedy jakie strategie wykorzystuje jednostka? Zależy to od sytuacji z którą jednostka ma do

czynienia (mniej osobowość). Głównym wyznacznikiem które strategie zostały podjęte jest tzw.

Kontrolowalność sytuacji (tak – instrumentalne: alkohol, narkotyki; nie – emocjonalne). Narkotyk jest

dobrym rozwiązaniem gdy jest to rzadkie (żeby nie stało się nawykowym sposobem radzenia sobie).

Lazarus w 1986r wyróżnił 5 zasadniczych strategii radzenia sobie (funkcje instrumentalne):

a) poszukiwanie informacji – poza dostarczaniem podstaw do działania może także służyć

poprawie samopoczucia (instr)

b) aktywne działanie – może być skierowane na „ja”, bądź na otoczenie (instr)

c) powstrzymywanie się od działania – czasem lepiej się powstrzymać niż działać zbyt szybko

(instr – obniżenie napięcia, zredukowanie emocji i dopiero spojrzenie na problem)

d) procesy intrapsychiczne – obejmują nie tylko mechanizmy obronne takie jak zaprzeczanie,

pozorowanie reakcji, projekcje lecz także unikanie zagrożenia i dążenie do oddzielenia się od

stresu, aby osiągnąć poczucie kontroli. Mają głównie działanie uspokajające przez redukcję lub

minimalizację przykrych emocji, mogą koncentrować się zarówno na „ja”, jak i na otoczeniu

(emocj)

e) wsparcie społeczne (instr – pomoc w pogrzebie, emocj – uspokojenie; w zależności od rodzaju

wsparcia)

Sztywny podział strategii do funkcji np. b) niby do inst, a jest też emocj. E) – emocj i instr.

Narzędzia COPY nie udało się dostosować do warunków polskich. Ale z tego jest 8 strategii

radzenia sobie:

Strategie radzenia sobie ze stresem

Zorientowanie się problemowo zorientowanie emocjonalne

1. konfrontacja (ochrona własnego 3. dystansowanie się (podejmowanie wysiłków
stanowiska i walka o to, mających na celu odsunięcie od siebie problemu
co chce się osiągnąć
4. unikanie – ucieczka (fantazjowanie,
2. planowe rozwiązywanie problemów wyczekiwanie, np.„znieczulanie” się alkoholem)
(przemyślane działanie wobec
piętrzących się trudności) 5. samoobwinianie (samokrytyka, autoagresja)

6. samokontrola (wstrzymywanie emocji negatywnych

7. poszukiwanie wsparcia (próba uzyskania pomocy
lub współczucia ze strony jednostek lub instytucji)

8. bytowe przewartościowanie (dostrzeganie dobrych
stron sytuacji stresowej w celu zmniejszenia
poczucia straty lub porażki) – może procentować
w przyszłych działaniach

Trzy właściwości strategii radzenia sobie (mogą rzutować na to jak jednostka dobiera strategie do

sytuacji). Każda strategia posiada trzy główne komponenty:

a) racjonalność – określa czy dobrana strategii jest trafna i pozwala na obiektywną ocenę sytuacji

b) elastyczność – odnosi się do dysponowania przez jednostkę różnymi strategiami radzenia sobie

i gotowości ich wykorzystywania w sytuacji stresowej

c) dalekowzroczność – zdolność przewidywania konsekwencji zastosowanych strategii radzenia

sobie.

Można oceniać na ile strategii są racjonalne, elastyczne i dalekowzroczne.

Koncepcja Endlera i Parkera – radzenie sobie jako styl

(nawiązuje jednak do Lazarusa)

Endler i Parker posługują się kryteriami częściowo nawiązującymi do funkcji wyróżnionych przez

Lazarusa i Folkman i wyróżniają trzy style:

a) skoncentrowany na zadaniu – gdy dominuje: jednostka próbuje rozwiązać problem głównie

przez planowanie, poszukiwanie informacji, zabezpieczanie się przed ewentualną porażką.

Nastawiona jest więc na działanie

b) skoncentrowany na emocjach – gdy dominuje: celem głównym jest regulacja emocji, np.

wyrażanie emocji, koncentrowanie się na sobie, fantazjowanie, poznawcze zniekształcenia.

Energia jednostki jest kierowana na kontrolowanie emocji. Osoby, u których dominuje ten styl

martwią się co zrobić ze sobą, dlatego strategia ta może nawet zwiększać stres, gdyż

występujące napięcie zmniejsza możliwość jednostki poradzenia sobie z problemem. Może

być skuteczna ale na krótką metę, w dłuższym może zwiększyć stres

c) skoncentrowany na unikaniu – gdy dominuje: stosowana głównie w celu zredukowania

wpływu stresorów na jednostkę. Osoba poszukuje towarzystwa innych lub angażuje się w

jakieś czynności mające na celu odwrócenie uwagi. Jednostka nie próbuje rozwiązać problemu

lecz usiłuje od niego uciec lub o nim zapomnieć. Jest to strategia korzystna, ale w krótkim

okresie czasu, w dłuższym może zwiększyć stres.

Na tej podstawie powstał CISS.

Koncepcja adaptacji poznawczej Taylor – radzenie sobie jako proces

Inny charakter ma koncepcja adaptacji poznawczej sformułowana przez Taylor na podstawie

obserwacji pacjentów onkologicznych. W koncepcji tej używa się pojęcia adaptacji, ale nadaje mu się

znaczenie odpowiadające pojęciu radzenia sobie ze stresem w ramach innych koncepcji.

Taylor wyróżnia w sytuacji zagrażającej trzy kategorie wysiłków zmierzających do przywrócenia

lub rozszerzenia wcześniejszego poziomu funkcjonowania psychologicznego:

- poszukiwanie znaczenia polegające na znajdowaniu przyczynowego wyjaśniania zdarzenia i

przeformułowaniu oceny sensu własnego życia, postaw, celów z perspektywy ewentualnych doświadczeń

- opanowanie sytuacji, obejmujące wysiłki uzyskania kontroli nad zdarzeniami oraz pomiaru

osobistego wpływu na przebieg zdarzeń w ogóle

- wzmacnianie „ja” – pozytywne ocenianie siebie, głównie poprzez porównywanie siebie z ludźmi

znajdującymi się w jeszcze gorszej sytuacji.

Koncepcja Taylor definiuje radzenie sobie jako proces, koncentruje się na analizie działań

podejmowanych przez ludzi wobec zagrożenia, nie uwzględnia natomiast różnic indywidualnych.

Przyjmuje się w niej milcząco, że podobny wzorzec zachowań pojawia się u wszystkich ludzi w sytuacji

stresowej.

WYKŁAD XI

Styl – Milner (M-N), Edler, Parker

Proces – Lazarus (strategie dobierane: funkcje instrumentalna i emocjonalna), Taylor (opiera się na

przesłankach poznawczych; wada: nie uwzględnia różni indywidualnych)

Sposoby radzenia sobie z choroba nowotworową:

Kubler-Ross

(radzenie sobie jako proces)

Wyróżnia 5 zasadniczych etapów radzenia sobie z choroba nowotworową:

1. stadium odrzucenia – forma przejściowa, funkcjonuje jako zapora wobec wiadomości o chorobie

i fakcie zbliżającej się śmierci

2. stadium gniewu – wyłania się pytanie „dlaczego ja”, występuje poczucie rozdrażnienia, urazy,

zawiści wobec otoczenia

3. stadium układów i pertraktacji – próby układania się z losem, opatrznością, Bogiem, zawierają

obietnice nie proszenia o więcej jeśli uzyska się powrót do zdrowia

4. stadium depresji – występują dwa rodzaje depresji: reaktywna jako reakcja na utratę kogoś lub

czegoś ważnego (możliwości wykonywania zawodu) oraz depresje przygotowawcza,

poprzedzająca traumatyczne wydarzenie (śmierć)

5. stadium akceptacji – typowe reakcje to spokój, pogodzenie się, równowaga uczuciowa.

Zarzut: brak podejścia indywidualnego (nie wszyscy przechodzą wszystkie fazy).

Byli tacy, którzy próbowali łączyć radzenie sobie jako styl i jako proces (np. kwestionariusz

COPE).

Sposoby radzenia sobie w ujęciu Moosa i Schoefera:

Aktywne

Unikowe

poznawcze

behawioralne

poznawcze

behawioralne

Analiza logiczna

Aktywne radzenie sobie

Unikanie poznawcze

Poszukiwanie innych

wzmocnień

Pozytywne

przewartościowanie

Planowane

rozwiązywanie

Dystansowanie się

Strategie

samooszukiwania się

Akceptacja

odpowiedzialności

Konfrontacja z

problemem

Odwracanie uwagi

Unikanie działań/

ucieczka

Poszukiwanie

informacji

Poszukiwanie wsparcia

Akceptacja/

zaprzeczanie

Wyładowanie

emocjonalne

Samokontrola

Negocjacje

Wady koncepcji Lazarusa – nie uwzględnia kontekstu czasowego. Czy działania to reakcje na

zaistniałe już sytuacje czy na sytuację, która czeka jednostkę?

Podziały uwzględniające kontekst czasowy (radzenie sobie ze stresem z uwagi na aspekt

czasowy):

Behr i McCrath wyróżniają 5 sytuacji tworzących określony kontekst czasowy:

1. zapobiegawcze (prewencyjne) radzenie sobie – występuje sługo przed wystąpieniem stresującego

wydarzenia (np. rzucanie palenia)

2. antycypacyjne radzenie sobie – kiedy człowiek spodziewa się, że stresujące wydarzenie wystąpi

wkrótce (przepisywanie notatek przed egzaminem)

3. dynamiczne radzenie sobie – występuje w czasie trwania sytuacji stresowej (odwracanie uwagi

od bodźca bólowego)

4. reaktywne radzenie sobie – kiedy stresujące wydarzenie już się zakończyło (zmiana trybu życia

po jakimś wydarzeniu)

5. rezydualne radzenie sobie – zmaganie się z długotrwałymi następstwami po wydarzeniu

stresowym.

Schwarzem i Taubert (1999)

wyróżniają następujące rodzaje radzenia sobie ze stresem

uwzględniające kontekst czasowy:

1. reaktywne – mające na celu kompensację doznanej krzywdy lub straty

2. antycypacyjne – w sytuacji bezpośredniego wydarzenia

3. zapobiegawcze (prewencyjne) – powiększanie swoich zasobów odporności z dużym

wyprzedzeniem

4. proaktywne – odnoszące się do samoregulacyjnych procesów osiągania celów. W

intencjonalnym procesie proaktywnego radzenia sobie główną siła napędowa jest

poszukiwanie wyzwania, moderowane przez poczucie własnej skuteczności w działaniu.

Zaangażowanie się w samodzielne stawianie sobie celów i ich osiąganie może odwracać

uwagę jednostki od nieistotnych stresorów, które mogłyby stać się dokuczliwe, gdyby

człowiek nie koncentrował się na ważnych wyzwaniach, Pomiarowi tak rozumianego radzenia

sobie służy skala Proaktywnego Radzenia Sobie (Greengloss, Schwarzem i inni).

Poczucie własnej skuteczności – trzeba w głowie rozpocząć działanie, uwierzyć w sukces. Jeśli

sukces w wyzwaniu to rośnie poczucie skuteczności.

Odporność na stres

2 rozumienia:

- umiejętność realizowania przyjętego kierunku (celu) pomimo napięcia emocjonalnego

- fakt niereagowania emocjami na sytuację trudną

Czynna – opieranie się na własnych doświadczeniach

Bierna – podglądanie innych radzących sobie

Metoda zaszczepiania stresu – wytworzona sytuacja stresowa aby jednostka nabyła odporność w

celu radzenia sobie (szczepionka).

Uwarunkowania odporności na stres:

- silny układ nerwowy

- wykształcone poczucie tożsamości

- wytrwałość w dążeniu do celu i przezwyciężania przeszkód

- umiarkowana i raczej wysoka potrzeba osiągnięć

- interpretacja sytuacji trudnych jako wyzwania

- zorganizowana struktura schematów poznawczych

- poczucie kontroli wewnętrznej

- współzawodnictwo i pragnienie zmiany

- zaangażowanie w pracę, rodzinę i inne ważne dla jednostki sprawy

- stały dopływ doświadczeń

Typ układu nerwowego warunkuje odporność na stres, ale człowiek nie ma wpływu na to czy jest

wysoko czy niskoreaktywny.

Ä Lazarus – funkcje (+przykłady) strategii; podział 1-5 głównych strategii

Ä Endler, Parker – jaki etyle wyróżnione, charakterystyka i dominacja (co to znaczy)

Ä Taylor – 3 sposoby radzenia sobie + opis

Ä Strategie uwzględniające kontekst czasowy (Schweitzer)

Ä Klasyfikacja odporności i czynniki wpływające n odporność

Ä Indywidualne style radzenia sobie (next→)

WYKŁAD XII

Indywidualne style radzenia sobie

•

Osobowość odporna (Kobasa) – tendencja do spostrzegania stresorów jako wyzwania

•

Wysokie poczucie koherencji – zrozumiałość, zaradność, sensowność (Antonovsky)

•

Neurotyzm i ekstrawersja (Costa i McCrac) – neurotyzm wg autorów wiąże się z większą

częstotliwością zachowań określanych jako reakcje wrogości, ucieczka w fantazję, samoobwinianie

się, pasywność, myślenie życzeniowe. Ekstrawersja koreluje natomiast z kierowaniem się na inne

obszary działalności (przynoszące satysfakcję) i z racjonalnym działaniem, a także ze stosowaniem

konfrontacji.

•

Poczucie umiejscowienia kontroli – osoby z wewnętrznym poczuciem kontroli częściej stosują

strategie ukierunkowane na rozwiązanie problemu, a jednostki wewnątrzsterowne strategie

odnoszące się do emocji (głównie unikania)

•

Samoocena, poczucie własnej wartości i poziom optymizmu – osoby o wysokich wskaźnikach

stosują przede wszystkim strategie aktywne, głównie planowanie i konfrontacja; pesymizm wiąże się

ze stosowaniem strategii wypierania i dystansowania się od sytuacji oraz unikaniu stawiania sobie

„stresogennych” celów

•

Poziom lęku – osoby z wysokim niepokojem maja tendencje do stosowania pasywnych i

ucieczkowych strategii radzenia sobie

•

Wiek – osoby starsze częściej polegają na poznawczym podejściu i unikaniu, a w mniejszym stopniu

odwołują się do behawioralnych sposobów radzenia sobie, takich jak poszukiwanie wsparcia

społecznego, rozwiązywanie problemów czy konfrontacja, a także w mniejszym stopniu

wykorzystują emocjonalna ekspresję

•

Płeć – kobiety częściej używają stylów związanych z unikaniem

Treningi relaksacyjne

Znaczenie:

•

Stosowanie relaksacji powoduje zmniejszenie aktywności psychofizjologicznej, w wywołaniu

tego stanu pośredniczy przywspółczulny układ nerwowy

•

Regularne praktykowanie (1 lub 2 razy na dzień przez kilka miesięcy) może wytworzyć stan

obniżonej aktywności układu limbicznego i podwzgórza, a tym samym zmniejszenie

predyspozycji do podlegania nadmiernemu pobudzeniu psychicznemu i fizjologicznemu w

momencie działania stresora

•

Zanotowano zmiany w strukturze osobowości u osób praktykujących relaksację, głównie w

stronę przesunięcia wewnętrznego umiejscowienia kontroli i podwyższenia samooceny.

Ponadto:

•

Stosowanie ćwiczeń relaksacyjnych daje dobre wyniki w łagodzeniu stanów lekowych i

neurotycznej pobudliwości

•

Pozwalają one na odblokowanie stłumionych uczuć i pragnień, szczególnie antylękowo wpływa

odprężanie okolic szyi i mięsni obręczy barkowej

•

Pomagają w uzyskaniu spokoju wewnętrznego, rozluźnienia, poprawiają samopoczucie,

wzmagają akceptacje siebie

Medytacja

Everly i Rosenfeld wyróżniają 4 typy technik relaksacyjnych:

1. Powtarzanie myśli – przykładem jest mantra, słowo, forma, które powtarza się wielokrotnie,

najczęściej bezgłośnie, także monotonny śpiew. Robert Banson stosował jako mantrę słowo

„one”.

2. Powtarzanie czynności fizycznych – ten sposób koncentrowania wymaga zogniskowania

świadomości na określonej czynności fizycznej. Medytacja w stylu współczesnej jogi

wykorzystuje powtarzalność czynności oddechowych np. liczenie oddechów czy przyjmowanie

róznych pozycji ciała (asany). Do tych form zalicza się także rytualnych taniec, a także jogging.

3. Kontemplacja problemu – polega na próbach rozwiązania problemu opartego na paradoksalnych

przesłankach np. jaki jest dźwięk klaskania jedną dłonią

4. Kontemplacja wizualna – skupienie się na pewnym wyobrażeniu (obraz, płomień świecy, liść).

Często stosowana jest mandala czyli wzór geometryczny, przedstawiający kwadrat w kole, który

symbolizuje związek człowieka z kosmosem.

Wizualizacja

Aktywne sterowanie własną wyobraźnią. Terapia wizualizacyjna może być stosowana w celu jego

wspomagania, podtrzymania, przeciwdziałania stresowi i czerpania satysfakcji z podejmowanych działań.

Wizualizacja jest skuteczna w leczeniu chorób, ponieważ:

•

Redukuje strach i obniża ból

•

Zmniejsza napięcie spowodowane chorobą

•

Zwiększa chęć wyzdrowienia

•

Zachodzące procesy psychiczne wywołują zaangażowanie systemu immunologicznego:

powodują zachowanie równowagi hormonalnej i w ten sposób pobudzają do działania

mechanizmy obronne

•

Umożliwia komunikowanie się z własną podświadomością

•

Eliminuje poczucie bierności i pozwala docenić swój wkład w proces leczenia,

przywracania zdrowia.

WYKŁAD XIII

Znaczenie treningów relaksacyjnych - notki / str 36

Są osoby , które nie poddają się relaksacji lub u których jest ona nieskuteczna :

•

wysokie nasilenie lęku nie jest możliwe do zmniejszenia

•

osoby skrajnie neurotyczne oraz WzA

Należy rozróżnić trening (systematycznie, regularnie) oraz ćwiczenie (okazjonalnie, nieregularnie).

Wizualizacje

mogą wspomagać leczenie chorób nowotworach ( metoda niekonwencjonalna)

Pozytywne strony stresu:

•

Eustres to pozytywne doświadczanie wydarzeń (Selye)

•

Stres jako wyzwanie – warunkuje stosowanie takich strategii jak przemyślane działanie,
wzmożenie wysiłków, wytrwałość, wyrażanie samoakceptacji, myślenie pozytywne, wyzwala też
emocje pozytywne ( Lazarus chyba :P )

•

Stres jako mobilizacja – 1 faza stresu psychologicznego ( Reykowski)

•

Stresory mobilizują ludzi do wysiłku, sprzyjająca rozwojowi człowieka (Antonovsky)

•

Stres wyzwala tendencję do gromadzenia i przechowywania zasobów (Hobfoll)

Pozytywna rola stresu wiąże się z wyzwalaniem emocji pozytywnych, które służą zdrowiu.

Współczesne rozumienie eustresu: to nie tylko rezultat pozytywnych doświadczeń z pozytywnymi

wydarzeniami.

Eustres wynika przede wszystkim ze skutecznego radzenia sobie z różnymi wydarzeniami, które

nie muszą mieć charakteru pozytywnego.

Potraumatyczny wzrost

– zjawisko oznaczające pozytywne zmiany , które pojawiają się w wyniku

podejmowania prób poradzenia sobie z następstwami traumatycznych wydarzeń.

Stres pozytywny sprzyja:

•

Wzrostowi motywacji do podejmowania różnych działań

•

Zaangażowaniu w działanie (flow)

•

Większemu poziomowi energii potrzebnej do radzenia sobie

•

Elastyczności i przystosowaniu się do zmiennych warunków otoczenia

•

Większej sprawności działania

•

Wydajności produktywności pracownika

•

Symulacji do podejmowania nowych przedsięwzięć.

•

Dobremu samopoczuciu

•

Pozytywnej ocenia zdrowia

Efektywność radzenia sobie jest rozpatrywania w zależności od: (pyt. egzaminacyjne)

•

Wyniku radzenie (trwale rozwiązanie problemu)

•

Przebiegu radzenia sobie bez względu na wynik

•

Płaszczyzny na której radzenie sobie przebiega: poziom psychologiczny, fizjologiczny i społeczny

•

Funkcji radzenia sobie: w sytuacjach antagonistycznej relacji między nimi, skuteczna regulacja
przykrych emocji może pociągać za sobą pogorszenie funkcjonowania w sferze zadaniowej lub
odwrotnie- skuteczna realizacja zadań może wiązać się ze wzrostem napięcie i emocje.

•

Oceny wyniku radzenia sobie z perspektywy czasu: bezpośrednio po zakończeniu sytuacji
stresowej i po upływie jakiegoś czasu.

•

Czasu radzenia sobie: strategie unikowe są bardziej skuteczne w krótszych odcinkach czasu ,
konfrontacyjne w dłuższych.

•

Efektywności procesu, stylu, strategii radzenia sobie.

Różni ludzie w tych samych sytuacjach stosują różne strategie radzenia sobie.

Analiza radzenia sobie na poziomach:

•

Psychologicznym

•

Społecznym

•

Emocjonalnym

W większości sytuacji bardziej skuteczne są style aktywne, adaptacyjne.

„Strategie radzenia sobie są skuteczne w umiarkowanym stopniu, a do tego nie zawsze i nie u wszystkich
osób”

( Heszen, Sęk 2007)

Warunek efektywności:
Zaistnienie odpowiedniości między rzeczywistością a jej oceną oraz między oceną (pierwotną, wtórną) a
radzeniem sobie (model dobroci dopasowania). Adekwatność dobrania strategii do sytuacji – elastyczność

Prozdrowotne strategie radzenia sobie:

•

Konfrontacja ze stresem

•

Poszukiwanie wsparcia społecznego

•

Pozytywne przewartościowanie

•

Strategie skoncentrowane na znaczeniu

•

Proaktywne radzenie sobie

•

Religijne (duchowe) radzenie sobie (ale nie zamiast innych)