0216; 27.10.2009, wykład nr 16., - Układ dokrewny, cześć I; Paul Esz

Hormony – regulacyjne związki wydzielane endogennie przez gruczoły ub komórki wydzielnicze
działające zwykle w miejscach odalonych od miejsc, w których są produkowane, transportowane w
obrębie organizmu przez krew (powiązane z białkami).

Działają na komórki docelowe za pośrednictwem receptorów błonowych lub zlokalizowanych
wewnątrzkomórkowo. Każdy hormon modyfikuje (aktywuje lub inaktywuje) wiele różnych procesów
(działanie plejotropowe).

Hormony – przekaźniki układu hormonalnego:

- pod względem chemicznym: pochodne aminokwasów, polipeptydy, glikoproteidy, sterydy

- działają wybiórczo – tylko na komórki docelowe wyposażone w receptory

- wymagają dłuższego czasu działania na komórki docelowe

- skutki działania trwają dłuższej (nawet do dni i tygodni po zaprzestaniu działania hormonu)

- produkowane przez gruczoły, wydzielane do otaczającego środowiska, transportowane do komórek
docelowych

- mogą być wydzielane pod wpływem pobudzenia nerwowego – neurohormony (noradrenalina,
adrenalina, oksytocyna, wazoprezyna, hormony hipofizjotropowe [podwzgórzowe])

Układ hormonalny:

- regulacja chemiczna czynności organizmu jest ewolucyjnie starsza niż regulacja nerwowa

- układ hormonalny jest wolniejszy w działaniu niż układ nerwowy

- nie rzpoczyna nowych czynności komórkowych, modyfikuje (wzmaga lub hamuje) istniejące funkcje

- reguluje głównie procesy długotrwałe: wzrost, przemianę materii, rozmnażanie

- ona układy: hormonalny i nerwowy są wznajemnie powiązane

- działanie różnych gruczołów jest skorelowane

- działnie hormonów może być synergiczne lub antagonistyczne

Synergiczne – hormony współdziałają i efekt ich łącznego działania jest silniejszy niż suma (np.
działanie estrogenów i progesteronu na śluzówkę macicy

Antagonistyczne – działanie przeciwstawne (np. insulina i glukagon, parathormon i kalcytonina)

Działanie:

- parakrynne – na sąsiednie komórki

- autokrynne – na komórki przez które są produkowane

- endokrynne 0 transportowane przez krew

- neurokrynne – uwalnianie neuroprzekaźników z zakończeń nerwowych

Transport hormonów przez krew:

- poziom hormonów we krwi jest bardzo niski: 10-6-1 mg/l

- związane z białkami osocza – nośnikami (albuminy, globuliny alfa i beta)

- tylko wolne (nie związane z białkami) hormony mogą dyfundować do płynu tkankowego i wiązać się
z receptorem

Rytmiczne zmiany poziomu hormonów we krwi:

- rytmy pulsacyjne – krótkotrwałe zmiany (do 100%) – np. kortyzol

- rytmy dobowe i okołodobowe – np. tyroksyna

- rytmy sezonowe lub roczne – np. hormony płciowe

Miejsce i zakres działania hormonów:

- miejscowe (acetylocholina, serotonina, histamina, prostaglandyny)

- tkankowe (gastryna, renina, sekretyna, erytropoetyna)

- ogólne (hormony przysadki, nadnerczy, tarcycy, jąder, przytarczyc, trzustki, łożyska

Budowa hormonów (struktura chemiczna):

- aminokwasowe – hormony tarczycy, rdzenia nadnerczy i szyszynki – AD, NAD (katecholaminy), T3,
T4, melatonina – rozpusczalne w wodzie, trudno przechodzą przez bariery lipidowe, reagują z
receptorami na błoni komórkowej

- peptydowe i białkowe – hormony przytarczyc i trzustki, podwzgórza – TRH, przysadki – GH –
rozpuszczalne w wodzei, reagują z receptorami na błonie komórkowej

- steroidowe – kortykosterydy, hormony płciowe żeńskie i męskie, aktywna witamina D, rozpuszczalne
w tłuszczach, powstają z cholesterolu, łatwo przenikają z receptorami wewnątrzkomórkowymi

Kontrola wydzielania hormonów

Podwzgórze

Przysadka mózgowa

Szyszynka Tarczyca Grasica Trzustka Nadnercza Gonady

Komórki ciała

Podwzgórze integruje pracę układu nerwowego i hormonalnego – jest częścią mózgu i jednocześnie
nadrzędnym gruczołem dokrewnym.

Układ dokrewny w pewnym stopniu sam kontroluje swoje działanie.

Podwzgórze łączy się z:

- przednim płatem przysadki za pośrednictwem naczyń krwionośnych

- płatm tylnym przez aksony, których ciała komórkowe znajdują się w podwzgórzu

Podwzgórze jest ważną częścią międzymózgowia, tutaj znajdują się m.in. komórki nerwowe, które
potrafią zmienić sygnał elektryczny na biochemiczny. W tej części mózgowia znajdują się jednocześnie
neurony wrażliwe na hormony krążące we krwi. Tworzy się niezwykle skomplikowana sieć
wznajemnych zależności: układ dokrewny – układ nerwowy.

Do najważniejszych hormonów podwgórza należą:

- wazoprezyna

- oksytocyna

- podwgórzowe hormony sterujące czynnością przysadki

Przysadka:

- gruczoł dokrewny o masie 0,7g

- zlokalizowany wewnątrz czaszki w okolicy kostnego zagłębienia kości klinowej nazywanego siodłem
tureckim

- dzieli się na części: przednią (adenohypophysis) i tylką, którę embriologicznie rozwijają się z różnych
zawiązków (przedni płat ma budową gruczołową, tylny nosi nazwę części nerwowej przysadki)

Znaczenie:

- jeden z najważniejszych gruczołów ciała

- pełni nadrzędną rolę w ukłądzie dokrewnym – większość hormonów przysadki działa pobudzająco
na inne gruczoły dokrewne

- pozostaąc w ścisłym związki rozwojowym, anatomicznym i czynnościowym z podwzgórzem, które
jest głównym ośrodkiem autonomicznym

- ośrodki autonomiczne podzgórza i przysadka tworzą wspólny układ podwzgórzowo-przysadkowy

Rozwój:

- rozpoczyna się w 6 tygdniu życia zarodkowego

- rozwija się z ektodermy, z dwóch zupełnie niezależnych zawiązków

- część gruczołowa rozwija się z wpuklenia grzbietowej części pierwotnej jamy ustnej – kieszonki
Rathkego

- część nerwowa rozwija się z rozrastającej się dolnej części międzymózgowia

- w 12 tygodniu oba zawiązki są już w bezpośrednim sąsiedztwie (w zagłębieniu kości klinowej)

Część gruczołowa przysadki składa się z:

- części przedniej (dalszej)

- części pośredniej

- części guzowatej

Część przednia przysadki:

– jest największą częścią gruczołu – 70% masy całego narządu,

- zawiera komórki gruczołowe zgrupowane w: sznurach komórkowych, gronach, w postaci
pęcherzyków (rzadziej) zawierających niewielkie ilości koloidu

- budowa komórkowa (podział oparty na właściwościach wybarwiania się ziarnistościw
hematoksylinie i eozynie, dziś ma znaczenie tylko historyczne):

+ komórki chromofilne (chromatofilne, barwnikochłonne) wykazują powinowacto do jednego z
barwników – kwasochłonne (acidofilne) i zasadochłonne (bazofilne)

+ komórki chromofobowe (chromatofobowe, barwnikooporne)

- komórki przysadki wydzielają do krwi hormony tropowe (z greckiego zmieniać), wpływające
stymulująco na inne gruczoły endokrynowe i nne komórki wydzielnicze

- nomenklatura czynnościowa komórek:

+ somatotrofy (komórki kwasochłonne) owalne lub okrągłe, zawierają małe ziarnistości wydzielniczne
(o śr. 300-400nm) z hormonem wzrostu STH (somatotropina), dobrze rozwinięte RER, aparaty
Golgiego, liczne mitochondria

+ laktotrofy – komórki wielościenne, zawieają ziarnistości nieregularnych kształtów (śr. 400-700nm),
dobrze rozwinięte RER, aparaty Golgiego, wydzielają prolaktynę (PRL, LTH) zwaną także hormonem
laktogennym

+ kortykotrofy – najliczniejsze w centralnej części płata przedniego, oalne lub okrągłe komórki,
zawierają najmniejsze ziarnistości spośród komórek gruczołowych, syntetyzują i wydzielają:
kortykotropinę (ACTH) i melanotropinę (MSH)

+ melanotrofy

+ tyreotrofy – najliczniejsze w środkowo-przedniej części płata przedniego, wielościenne, mają duże
jądra, dobrze rozwinięte aparaty Golgiego, liczne mitochondria, zawierają ziarnistości o śr. 140-
200nm, wydzielają tyreotropinę (TSH)

+ gonadotrofy – najliczniejsze w bocznych częściach płata przedniego, okrągłe, mniejsze od
kortykotrofów, mają dobrze rozwinięty aparat Golgiego, zawierają ziarnistości o śr. 200-250nm,
produkują foliotropinę (FSH) i lutotropinę (LH)

Somatotropina

- białkowy hormon wydzielany przez całe życie

- pobudza syntezę białek w komórce (pobudza komórki wątroowe do syntezy somatomedyn)

- pobudza podziały mitotyczne (chondroblastów chrząstek wzrostowych kości długich i innych
komórek)

Prolaktyna:

- zapoczątkowuje i podtrzymuje laktację (działa mammotropowo)

- wpływa na wytworzenie zachowań macierzyńskich

- pobudza ciałko żółte do wydzielania progesteronu (działa luteotropowo)

Kortykotropina:

- powoduje zmniejszenie kwasu askorbinowego i cholesterolu w komórkach gruczołowych

- powoduje aktywowanie za pomocą cAMP kluczowych enzymów w biosyntezie kortykosteroidów

Tyreotropina to hormon glikoproteinowy wpływający na:

- zwiększeniemasy i przepływu krwi w tarczycy

- zwiększenie produkcji i wydzielania hormonów tarczycy

-zmniejszenie zawartości jodu w tarczycy

- powoduje zmainy cytofizjologiczne komórek pęcherzykowych tarczycy i kolodu (podwyższenie
wysokości komórek, degradację enzymatyczną koloidu – tyreoglobuliny)

- pozatarczycowo wpływa na metabolizm tkanki tłuszczowej – powoduje wzmożenie lipolizy

Foliotropina (FSH)

U kobiet:

- pobudza wzrost pęcherzyków jajnikowych (Graffa)

- stymuluje wydzielanie estrogenów

U mężczyzn:

- wpływa na zwiększenie kanalików nasiennych

- pobudza spermatogenezę

Lutotropina:

U kobiet:

- powoduje jajeczkowanie i powstanie ciałka żółtego

U mężczyzn:

- pobudza komórki śródmiąższowe (komórki Leydiga) do wydzielana testosteronu

Część guzowa przysadki:

- tworzą ją sznury lub gniaza komórek nabłonkowych kształtu walcowatgo lub sześciennego

- komórki: niezróżnicowane lub małe kwaso i zasadochłonne

- miąższ tej części przysadki zawiera liczne naczynia włosowate o przebiegu równoległym do sznurów
komórek nabłonkowych

Część pośrednia przysadki:

- ma rusztowanie łącznotkankowe

- zawiera:

+ skupienia komórek zasadochłonnych (B1 – kortykotrofów i chromotrofów)

+ jamy i torbiele (pozostałości kieszonki przysadkowej Rathkego) wypłenione kolidem, wysłane
nabłonkiem sześciennym lub walcowatym, który może mieć mikrokosmki

Część nerwowa przysadki:

- jest częścią podwzgórza mózowego (anatomicznie i zynnościowo)

- składa się z 3 części:

+ wyrostka lejkowatego – tworzy wraz z częścią pośrednią płat tylny przysadki

+ szypułki lejka (konar lejka, pień lejka) – tworzy podwzgórze z płatem tylnym

+ wyniosłości przyśrodkowej – leży w podwzgórzy w obrębie guza popielatego

- zudowana jest z:

+ bezmielinowych aksonów komórek nerwowych (ich neurony zlokalizowane są w podwzgórzu)

+ komórek glejowych – pituicytów

Pituicyty:

- otaczają włókna i zakończenia nerwowe

- szczególnie liczne w narządzie neurohormonalnym

- ich wypustki pokrywając naczynia krwionośne mogą zmieniać położenie (regulują wielkość
powierzchni dostępnej do uwalniania hormonów)

- zawierają ziarenka glikogenu i lipidów

Rodzaje pituicytów:

- włókniste – występują we wszystkich częścia neurohypophysis, mają długie i rozkrzewione wypustki

- protoplazmatyczne – różnych kształtów i wymiarów, mają liczne i krótkie wypustki