VADEMECUM

WIEDZY O PSZCZOŁACH

PORADNIK DLA NAUCZYCIELA

I.

Co to są pszczoły?

1.

Pszczoła – definicja

Pojęcie pszczoła kojarzy się przeciętnemu człowiekowi przede wszystkim z pszczołą miodną Apis
mellifera. Oprócz powszechnie znanej i hodowanej na całym świecie pszczoły miodnej, w rodzaju Apis
mamy jeszcze 3 inne gatunki: malutką pszczołę karłowatą Apis florea, pszczołę olbrzymią Apis dorasta
i pszczołę wschodnią Apis cerana. Spośród nich jedynie pszczoła wschodnia bywa częściej hodowana
przez mieszkańców Azji, pozostałe 2 gatunki nie sprawdziły się w tej roli.

Tymczasem pszczoły to dość liczna gatunkowo grupa owadów, zwana dla odróżnienia od pszczoły
miodnej, pszczołami dziko żyjącymi (rodzina Apoidea). Szacuje się, że na Ziemi żyje ich ok. 30 tysięcy
gatunków, z czego w Polsce zanotowano obecność ponad 470. Zdecydowana większość z nich to
pszczoły samotne.

pszczolinka

obrostka

murarka

smuklik

pszczolinka

trzmiel

Pszczoły są blisko spokrewnione z grzebaczowatymi (to takie samotne osy). Od swoich bliskich
krewnych różnią się przede wszystkim rodzajem spożywanego pokarmu: dorosłe grzebaczowate
chętnie odwiedzają kwiaty, gdzie żywią się pyłkiem i nektarem, jednak swoje larwy żywią pokarmem
mięsnym (z upolowanych i sparaliżowanych jadem owadów), natomiast pszczoły, zarówno w postaci
dorosłej, jak i larwalnej, zjadają jedynie nektar i pyłek, czasem też spadź mszyc. Wyjątkiem są tu
tropikalne pszczoły bezżądłowe Meliponini, które okazjonalnie żywią się także padliną. Pewnym
„łącznikiem” pomiędzy grzebaczowatymi a pszczołami są tzw. kleptopasożyty (pszczoły, które
korzystają z cudzych gniazd i zapasów): ich larwy zjadają, oprócz zapasu pyłku zgromadzonego przez
samice gospodarza, często również jajo lub młodą larwę prawowitej „właścicielki” gniazda. A więc są
w pewnym stopniu drapieżne.

Przodkowie pszczół pojawili się na Ziemi około 70 mln lat temu, a ewolucja tych błonkówek jest ściśle
związana z ewolucją roślin kwiatowych: równolegle z powstawaniem nowych form w budowie
kwiatów (np. długie rurki kwiatowe) u pszczół pojawiały się odpowiednie przystosowania do tych
nowości (np. wyjątkowo długie języczki).

2. Budowa pszczoły

Ciało pszczoły zbudowane jest, podobnie jak u innych owadów, z głowy, tułowia i odwłoka. Na głowie
występuje para oczu złożonych, 3 przyoczka, para czułków oraz aparat gębowy typu gryząco-ssącego
(według niektórych autorów gryząco-liżącego). Do tułowia przytwierdzone są dwie pary skrzydeł oraz
trzy pary odnóży, natomiast na końcu odwłoka u samic (i robotnic gatunków społecznych) znajduje
się żądło. Długość ciała pszczoły, w zależności od gatunku, może się wahać od 2 do 30 mm (w
tropikach nawet do 40 mm). Najmniejszymi pszczołami spotykanymi w Polsce są smukliki, np.
Evylaeus morio (ok. 4-5 mm), a największymi samice trzmielca Psithyrus rupestris (25 mm).

Pszczoła miodna (apis mellifera)

3. Zachowanie społeczne

Wśród pszczół spotykamy wszystkie stopnie organizacji społecznej. Zdecydowaną większość
gatunków stanowią pszczoły samotne. Każda samica samodzielnie buduje gniazdo, zaopatruje
je w zapas pokarmu, składa jajo i na tym kończy się jej kontakt z potomstwem. Taki typ zachowania
występuje np. u lepiarek, samotek, obrostek, murarek, pszczolinek i części smuklików.

W przypadku zachowania podspołecznego samica jeszcze przez jakiś czas opiekuje się swoimi
larwami, natomiast w zachowaniu półspołecznym dochodzi podział pracy, polegający na tym, że
kasta robotnic opiekuje się młodymi z kasty płciowej. Przykłady takich zależności znajdujemy np.
u niektórych smuklików.

Ciekawym zjawiskiem jest wśród pszczół tzw. kleptopasożytnictwo, czyli pasożytnictwo gniazdowe.
Polega ono na tym, że samica kleptopasożyta nie buduje własnego gniazda i nie gromadzi w nim
zapasu pokarmu dla swego potomstwa, ale korzysta z gotowego, zbudowanego i zaprowiantowanego
przez pszczołę innego gatunku.

3.1.

Życie w ulu

Rój pszczeli składa się z królowej-matki, robotnic oraz trutni. Każda rodzina buduje gniazdo złożone
nawet z 50 tysięcy osobników. Pszczoły przechodzą przeobrażenie zupełne, to znaczy, że z jaj
wylęgają się larwy (czerw), a te przekształcają się w nieruchomą poczwarkę. Dopiero z poczwarki
(która zresztą kształtem przypomina dorosłą pszczołę) wykluwa się postać dorosła - imago.
Z jaj diploidalnych, które składa tylko matka, wylęgają się samice. W zależności od sposobu

odżywiania z larw wyrastają albo robotnice, albo królowe-matki. Larwy są karmione miodem (który
nie zawiera substancji białkowych) i mleczkiem (zawierającą białkową wydzieliną gruczołów
ślinowych) oraz papką miodowo-pyłkową. Larwy, które mają się przeistoczyć w robotnice i samce są
karmione mleczkiem tylko 3 dni, natomiast larwy-królowe są karmione mleczkiem do samego
przeistoczenia w poczwarkę.

Życie królowej-matki

Komórki, w których rozwijają się samice-potencjalne matki, są wyraźnie większe i mają wypukłe
wieczka. Królowa ma za zadanie składanie jaj. Każda matka kopuluje tylko raz w życiu i odbywa się to
w trakcie tzw. "lotu godowego”, który odbywa się w wiosenny, ciepły, bezwietrzny dzień, z reguły
między godz. 12.00 a 18.00. Trutnie bezpośrednio po akcie umierają z powodu wynicowania aparatu
kopulacyjnego i utraty dużej ilości energii, jaką pochłania sam akt kopulacji.

Życie robotnicy

Robotnice, podobnie jak królowa, są stałymi mieszkańcami ula. Zwykle jest ich ok. 50 tysięcy.
Robotnice żyją ok. 38 dni latem i 6 miesięcy zimą. Przez całe życie są posłuszne sygnałom
chemicznym (feromonom), które wydziela królowa. W sześciokątnych komorach plastra znajduje się
średnio 6 tys. jaj, 9 tys. larw i 20 tys. poczwarek. Wszystkie te stadia rozwojowe pszczoły
są dokarmiane i obsługiwane (czyszczone) przez robotnice. Do podstawowych funkcji robotnic
należy:



czyszczenie komórek, do których królowa składa jaja



pielęgnowanie larw



wypacanie wosku i budowa plastrów



odbieranie nektaru od robotnic-zbieraczek



stróżowanie u wejścia oraz wentylowanie ula



zbieranie pokarmu (nektaru, pyłku) i wody.

Zaraz po przepoczwarzeniu robotnica przystępuje do pracy. W zależności od przydzielonej akurat
funkcji może się ona zajmować pielęgnowaniem gniazda lub jego obroną, czy też pracami
porządkowymi. Szczególną rolę pełnią pszczoły zbieraczki. Ich zadanie polega na wędrowaniu po
okolicy oraz poszukiwaniu kwiatów nektarowych i pyłkodajnych. Odnalezione pożywienie
rozprowadzane jest sprawiedliwie wśród mieszkańców gniazda. Zbieraczki produkują z substancji
zawartych w pożywieniu miód oraz wosk. Miód jest gromadzony w plastrach zbudowanych
z sześciokątnych woskowych komórek. Wosk jest materiałem budulcowym.

Pszczoła zbieraczka

Robotnica zostaje zbieraczką mniej więcej w 21 dniu życia; jest to ostatni etap jej "kariery
społecznej". Każda pszczoła zbieraczka obiera sobie tylko jeden rodzaj kwiatów i do gniazda znosi
tylko jeden rodzaj pożytku. Każda pszczoła w trakcie poszukiwania pożytku odżywia się miodem,
którego zapas zgromadziła w wolu przed opuszczeniem ula.

Zbieraczki pyłku

Pszczoły znoszące do ula pyłek rozdzierają pylniki kwiatów żuwaczkami i zlepiają ziarna pyłku w kulkę
miodem, którego zapas zabrały do wola przed opuszczeniem gniazda. W górnym członie tylnych
odnóży znajduje się tzw. koszyczek, do którego pszczoła przesuwa pyłkowe kulki. Gdy koszyczki na
obu odnóżach napełnią się i zaczynają wyglądać jak wypchane siatki z zakupami, pszczoła wraca do
ula i oddaje pożytek pszczole magazynierce. Zawartość koszyczka (obnóże) ulega fermentacji
i przekształca się w pierzgę, która jest jednym z głównych pokarmów młodych pszczół.

Tańczące pszczoły

Niezwykle interesującym fenomenem życia społecznego pszczół miodnych jest specjalny taniec
sygnalizacyjny, który pszczoła zbieraczka odbywa w gnieździe po odkryciu nowego źródła pożytku.
Jeśli znajduje się ono blisko, pszczoła tańczy, zataczając koło, jeśli dalej (10-40 m) tańczy po linii
tworzącej półksiężyc. Jeszcze dalsze źródło pożytku sygnalizowane jest ósemkami. Krzywe i kąty,
które "rysuje" w tańcu zbieraczka, są dodatkowymi informacjami o położeniu źródła pożytku
w stosunku do słońca. Rodzaj podrygów informuje o skali trudności przedsięwzięcia.

Jak to wszystko funkcjonuje?

Jedyną funkcją matki, poza składaniem jaj, jest wytwarzanie feromonów zachęcających robotnice do
opieki nad matką oraz określających chemiczną identyfikację roju. Dzięki substancjom wydzielanym
przez nią, każda pszczela rodzina ma pewien charakterystyczny zapach. Pozwala on robotnicom
rozpoznawać członków własnej społeczności. Jeżeli w gnieździe pojawi się pszczoła z innej rodziny,
może zostać zabita. Przeżyje, jeśli przyniosła nektar bądź pyłek. Również młoda pszczoła, która
jeszcze nie nabyła zapachu własnego roju, może przeżyć. Organizacja pracy roju opiera się na
przekazywaniu sygnałów feromonowych pomiędzy robotnicami.

Pszczele społeczeństwo może istnieć wiele lat, również w klimacie umiarkowanym, ponieważ matka
i robotnice mogą w ulu przezimować. Samce przed zimą zostają z ula siłą wypraszane i czeka je
niechybna śmierć na wygnaniu. Przed zimą robotnice gromadzą zapasy, a zimą nie opuszczają ula.
Aktywność pszczół w tym okresie znacznie maleje. Zahamowane zostaje nawet wydalanie odchodów,
które gromadzą się w powiększonym w tym okresie rectum. Zimą rodzina jest mniej liczna - nie ma
ani trutni, ani larw, ani jaj. Robotnice gromadzą się w kłębie, ogrzewając się wzajemnie i utrzymując
wewnątrz kłębu temperaturę 32-36 °C.

II.

Znaczenie pszczół w przyrodzie i w życiu człowieka

Podstawową rolą, jaką pszczoły pełnią w przyrodzie, jest zapylanie roślin okrytozalążkowych.
Wprawdzie w zapylaniu niektórych roślin ważną rolę pełnią inne grupy owadów, np. motyle,
muchówki i chrząszcze, jednak większość roślin zapylana jest przez różne gatunki pszczół. Ciało
pszczoły przystosowane jest do przenoszenia pyłku – obficie pokrywające je włoski są często
rozwidlone, przez co zwiększa się przyczepność ziaren pyłku. Pszczoły wykształciły też specjalne
organy do transportowania pyłku, w postaci szczotek brzusznych (np. u miesiarek) – takie pszczoły
nazywamy brzuchozbieraczkami - lub odpowiednio owłosionych nóg trzeciej pary, zwanych
nogozbieraczkami. U pszczoły miodnej i trzmieli powstał jeszcze bardziej wyspecjalizowany twór,
zwany koszyczkiem: na goleniu trzeciej nogi znajduje się gładkie zagłębienie otoczone wieńcem
gęstych, długich włosków. Gromadzony w koszyczku pyłek zbijany jest w owalną grudkę, zwaną
obnóżem. Najprymitywniejsze pszczoły, jak np. samotki, nie mają specjalnych urządzeń do transportu
pyłku – zebrany pokarm przenoszą w wolu.

trzmiel ma specjalne koszyczki do

przenoszenia pyłku

długi języczek pozwala sięgać do

dna kielichów

widoczny po lewej grzebyk służy

do sczesywania pyłku

smuklik należy do nogozbieraczek

miesiarka jest typową

brzuchozbieraczką

samotki przenoszą pokarm

w wolu

Poza tym pszczoły wchodzą w skład skomplikowanych łańcuchów troficznych, stanowiąc źródło
pokarmu dla innych organizmów. Są bardzo ważnym składnikiem całego ekosystemu – roślin,
zwierząt i człowieka, ponieważ poprzez przenoszenie poprzez przenoszenie przez owady pyłku czym
powodują zapylenie1 kwiatów. Plony trzech czwartych gatunków i odmian uprawianych przez nas
roślin zależą od obecności pszczół. Nawet jeśli rośliny mogą być częściowo wiatro- lub samopylne, ich
plony są wtedy znacznie mniejsze, a owoce mają mniejszą wartość spożywczą. Ponadto od wieków
człowiek korzysta z produktów pszczoły miodnej, jakimi są miód, wosk pszczeli, mleczko pszczele
i tym podobne substancje powstające w ulu. Jad pszczoły miodnej wykorzystywany jest w tzw.
apiterapii do leczenia wielu schorzeń, np. natury reumatycznej, a propolis do produkcji cenionych
kosmetyków.

W ostatnich czasach nie tylko pasieki są dowożone w pobliże upraw w czasie ich kwitnienia. Jako
zapylacze wykorzystywane są również inne pszczoły, takie jak trzmiele, czy murarki Osmia rufa,
miesiarki Megachile rotundata i spójnice Melitta leporina.

1

Zapylenie- zapylenie to pozostawienie pyłku na słupku. Z tego połączenia właśnie powstaje owoc.

III. Środowisko życia pszczół

W związku z rodzajem pokarmu, jaki jest pszczołom niezbędny do życia, jest faktem oczywistym, że
występują one wszędzie tam, gdzie istnieje odpowiednia ilość i rodzaj odpowiadającego im pokarmu.
Drugim ważnym czynnikiem warunkującym występowanie pszczół, jest obecność odpowiednich
miejsc do gniazdowania. Pszczoły gniazdujące w ziemi, takie jak pszczolinki, smukliki czy obrostki,
będą budowały gniazda na różnego rodzaju przydrożach, skarpach i miedzach. Te gniazdujące w
suchych łodygach roślin, np. murarki i miesiarki – w miejscach, gdzie takie suche rośliny pozostają
nieusunięte z poprzedniego roku, czyli na ugorach, polanach leśnych, itp.

W zależności od upodobań wyróżniamy pszczoły charakterystyczne dla terenów otwartych, np.
obrostki, smukliki, gatunki leśne, np. trzmiel leśny, czy pszczolinka oraz gatunki zaroślowe, czyli
występujące w parkach, niedużych śródpolnych zadrzewieniach oraz na styku lasu i terenów
otwartych, jak trzmiel ogrodowy, czy trzmiel parkowy. Istnieją też pszczoły gniazdujące w tak
nietypowych miejscach, jak opuszczone muszle ślimaków – takie zachowanie przejawia murarka
Osmia bicolor i żeby znaleźć jej gniazdo musimy najpierw wypatrzyć puste muszle ślimaków.

Jeśli chcemy zwiększyć różnorodność pszczół w naszym środowisku, musimy zapewnić im zatem nie
tylko obecność odpowiednich roślin pokarmowych o różnych spektrach kwitnienia, ale również
odpowiednie miejsce do gniazdowania, np. w postaci sztucznych gniazd.

w glinianych ścianach budynków

żyje wiele owadów,

w tym i pszczoły

tam, gdzie ich nie ma buduje się

siedliska zastępcze

każdy może sobie zrobić takie

sztuczne gniazda dla pszczół

IV. Problem masowego wymierania pszczół

Od wielu już lat pszczelarze na całym świecie alarmują opinię publiczną w związku z obserwowanym
masowym wymieraniem całych rodzin pszczelich. Doczekało się ono nawet fachowej nazwy – CCD od
Colony Collapse Disorder. Mówiąc najprościej, u pszczół dotkniętych syndromem masowego ginięcia
CCD, występuje dużo wyższa liczba patogenów, pestycydów i pasożytów, podczas gdy u pszczół
niedotkniętych syndromem ich liczba jest niższa.

Trwają dyskusje nad przyczyną tego zjawiska, powstają wciąż nowe teorie. Wydaje się jednak,
że rację mają ci, którzy winą za ten fakt obarczają nie jeden, konkretny czynnik, ale nałożenie się na
siebie kilku jednocześnie występujących zagrożeń. Głównym jest oczywiście wzrastająca chemizacja
upraw – wprawdzie zakazuje się stosowania znanych silnych trucizn (głownie pestycydów), jednak
ciągle wprowadza się nowe środki ochrony roślin, nie do końca poznając ich długoterminowy wpływ
na owady, w tym pszczoły. Drugim jest ogólny spadek odporności pszczół, spowodowany
najprawdopodobniej niekontrolowanym obrotem rodzinami pszczelimi pomiędzy różnymi krajami,
a nawet kontynentami, prowadzący do przenoszenia chorób i pasożytów pszczół na nowe miejsca.
Niektórzy uważają, że rozrastająca się w szybkim tempie sieć telefonii komórkowej zakłóca orientację
pszczół w terenie, uniemożliwiając robotnicom bezpieczny powrót do uli.

Oprócz zmniejszającej się szybko liczby rodzin pszczelich, obserwuje się także spadek populacji
pszczół dziko żyjących. Problem jest zatem znacznie poważniejszy i nie dotyczy jedynie hodowców
pszczół miodnych.

W wielu krajach podejmuje się różne kroki w celu poprawy sytuacji pszczół w środowisku. W Polsce
niektóre z tych owadów objęto ochroną gatunkową.

Pod ścisłą ochroną znajdują się: rozrożka chabrowa, porobnica mularka, porobnica opylona,
porobnica włochatka, zadrzechnia czarnoroga, zadrzechnia fioletowa oraz wszystkie gatunki
trzmieli (z wyjątkiem trzmiela kamiennika i trzmiela ziemnego), które znajdują się pod częściową
ochroną. Ochrona częściowa umożliwia handel rodzinami trzmieli, wykorzystywanymi do zapylania
upraw.

W ostatnich latach zyskały sobie popularność różne akcje związane z poprawą warunków pszczół
dziko żyjących w naszym kraju. Można to osiągnąć poprzez odpowiedni dobór roślin uprawianych
w ogrodach, na balkonach oraz w tzw. zieleni miejskiej, zapewniający stałe źródło pokarmu wielu
gatunkom pszczół w ciągu całego sezonu wegetacyjnego. Drugim ważnym działaniem jest
zapewnienie pszczołom odpowiedniej ilości miejsc do założenia gniazda. Dlatego wskazane jest
pozostawianie w ogrodzie „dzikich zakątków”, gdzie ziemia nie jest skopana przez 2-3 lata, a suche
rośliny pozostawione na miejscu lub przeniesione na kompost nie są spalane. Ponadto można
umieszczać w odpowiednich miejscach sztuczne gniazda dla pszczół oraz domki dla trzmieli. Liczne
propozycje znaleźć można w internecie.

Pozornie ocieplenie klimatu wpływa na pszczoły pozytywnie – w końcu są organizmami
zmiennocieplnymi, które nie mogą funkcjonować w niskich temperaturach. Jeśli więc zimy są krótsze,
a okres wegetacyjny dłuższy, pszczoły mogą dłużej być aktywne. Być może z tego powodu gatunki
południowe będą powoli rozszerzać swoje areały na północ. Jednak jeśli chodzi o pszczołę miodną,
to sprawa wygląda inaczej. Pszczoły w ulu nie zapadają w stan hibernacji na okres zimy, jedynie
pozostają w stanie niższej aktywności. Jeśli jednak temperatura na zewnątrz podniesie się
wystarczająco, robotnice rozpoczynają za wcześnie loty w poszukiwaniu pokarmu, chociaż rośliny nie
reagują tak szybko na zmiany pogody, zwłaszcza jeśli zima była sucha. Robotnice wydatkują energię
na loty, nie dostając nic w zamian – nie ma jeszcze kwiatów produkujących nektar i pyłek. Może to
doprowadzić do głodowania całych rodzin pszczelich, jeśli wcześniej wyczerpią im się zapasy miodu,
którego nie ma z czego produkować.

V.

Pszczoła w najbliższym środowisku

Aby pokazać najmłodszym pszczoły w ich naturalnym środowisku, należy się udać do najbliższego
ogrodu, ewentualnie na kwiecistą łąkę lub na tereny podmiejskie, z dużą ilością roślin ruderalnych.
Należy obserwować rośliny aktualnie kwitnące – prędzej czy później na pewno przylecą do nich
pszczoły. Będą to zarówno pszczoły miodne, o charakterystycznej, znanej wszystkim sylwetce
i zachowaniu (ważne jest np. to, że nie boją się człowieka i nie uciekają, gdy się zbliżamy), jak i te
dziko żyjące. Ponieważ ta druga grupa pszczół jest bardzo zróżnicowana (od trzmieli, poprzez
porobnice i miesiarki, aż do drobnych pszczolinek i smuklików), istnieje możliwość pomylenia ich
z innymi owadami, np. osami grzebaczowatymi lub z muchówkami z rodziny bzygowatych
(Syrphidae). Co do muchówek, to najlepszą cechą, odróżniającą je od pszczół jest obecność jedynie
1 pary skrzydeł (druga jest zredukowana do buławkopodobnych „przezmianek”), podczas gdy
wszystkie pszczoły mają po 2 pary skrzydeł. Sprawa z grzebaczami jest trochę trudniejsza, jednak
bardziej przypominają one osy niż pszczoły i często są kontrastowo, żółto-czarno ubarwione oraz
słabo owłosione. Pszczoły z kolei, są często pokryte gęstymi włoskami, a przeważające u nich kolory
to brąz i czarny. Niezaprzeczalnym dowodem na to, że widzimy przed sobą pszczołę, będzie obecność
na jej nogach włosków gęsto pokrytych pyłkiem (u brzuchozbieraczek natomiast obecność szczotki
brzusznej na spodzie odwłoka).

Jeśli chodzi o pszczołę miodną to warto obejrzeć dokładniej pracujące na kwiatach robotnice – przy
odrobinie szczęścia można będzie zauważyć przedstawicielki różnych ras (jeśli w okolicy jest więcej
niż jedna pasieka), różniące się m.in. kolorami odwłoka. Dobrze jest zrobić im kilka fotografii,
a następnie zestawić ze sobą na jednej stronie – różnice będą bardziej widoczne.

W każdym rodzaju środowiska na pewno nie zawiodą trzmiele. Spotykamy je zarówno w ogrodach,
jak i na łąkach, na obrzeżach lasów i na śródleśnych polanach. Odwiedzają nawet rośliny kwitnące na
naszych balkonach w środku miasta. Dodatkową zaletą trzmieli jako obiektów do obserwacji jest to,
że aktywne są przez cały sezon wegetacyjny, są nieagresywne i nie użądlą, jeśli się ich nie próbuje
chwytać, nie są też tak płochliwe jak inne dziko żyjące pszczoły. Są również duże – można bez użycia
lupy obejrzeć ich budowę i zachowanie podczas odwiedzania kolejnych kwiatów.

Najlepszym rozwiązaniem jest stworzenie w pobliżu szkoły ogródka przyjaznego pszczołom (patrz
poniżej), w którym będzie można podglądać te niezwykłe owady przy pracy.

Gatunki roślin proponowane do ogrodu „sprzyjającego pszczołom”:

Ogródek skalny: rozchodnik, rojnik, macierzanka, skalnica, zawciąg, dąbrówka rozłogowa, wrzosiec,
żagwin, dzwonek karpacki, kocanki, płomyk szydlasty i inne, lawenda, miodunka.

Wokół oczka wodnego: bergenia, mięta, kozłek lekarski, tojeść, funkie.

Na suchej skarpie: dziewanna, sasanka, posłonek, różne rodzaje goździków, mikołajek, dziurawiec,
wiesiołek–bardziej dla motyli.

Na rabatach: serduszka wspaniała, łubin, orliki, dzwonki, naparstnice, krwawnik żółty, pierwiosnki,
jeżówki, pysznogłówka, słonecznik, zawilce, ostróżka, tawułki, facelia, nagietki, nasturcje, malwy.

Ogródek ziołowy: bazylia, cząber, lebiodka (oregano), tymianek, melisa, szałwia, ogórecznik,
szczypiorek „siedmiolatka”, hyzop lekarski, kolendra, kminek, majeranek, lubczyk, koperek.

Dziki zakątek: mniszki, nostrzyki, wrotycz, rumianek, koniczyna biała i czerwona, osty, chabry
(np. nadreński), krwawnik, stokrotki, dzika marchew.

Drzewa: owocowe (jabłonie, wiśnie, śliwy, grusze), jarzębina, lipa, klon zwyczajny.

Krzewy: dzika róża, jaśminowiec, kalina, śnieguliczka, tawuła, tarnina.