1

Historia myśli ekonomicznej – prof. A. Lityńska

Wykład 1 – 29.10.09

Historia myśli ekonomicznej (HME) wyjaśnia rozwój koncepcji i teorii gospodarczych na
przestrzeni dziejów. HME wyjaśnia te teorie w stosunku do wydarzeń związanych z historią
powszechną.

Ekonomia stała się niezależną nauką w XVIII wieku, stanowiąc rozważania na tematy
gospodarcze.

W starożytności i średniowieczu rozważania na tematy gospodarcze prowadzone były w
odniesieniu i w powiązaniu z filozofią, etyką, polityką itd. Dopiero początki produkcji
kapitalistycznej (XV/XVI wiek) umożliwiły bogatszą obserwację związaną z nasileniem się
zjawisk gospodarczych (własność prywatna, manufaktury→ produkcja fabryczna). Wtedy też
narodził się (we Włoszech) pierwszy samodzielny kierunek myśli ekonomicznej –
merkantylizm.

Merkantylizm był całkowicie i jedynie skupiony na badaniu gospodarki. Merkantylizm był
początkiem idei kapitalizmu.

Fizjokratyzm – powstał we Francji w XVIII wieku. Fizjokraci odkryli występowanie praw
obiektywnych, niezależnych od woli ludzkiej, które mają wpływ na gospodarkę. Fizjokratyzm
dał początek szkole klasycznej→ A. Smith i D. Ricardo: uważani za twórców nauki
ekonomii. Ekonomii, jako nauki o jasno określonym przedmiocie i charakterze. Jako pierwsi
opracowali samodzielne i holistyczne systemy obejmujące całość zagadnień ekonomii –
związane z produkcją, wymianą i konsumpcją. Prace tych naukowców opracowane są zgodnie
z prawami ekonomicznymi.

Kapitalizm charakteryzuje:

- produkcja masowa na szeroką skalę;

- wyzysk robotników.

2

Merkantylizm

stanowił pierwszą próbę teoretycznego wyjaśnienia kapitalizmu. Merkantylizm

utożsamiał bogactwo kraju z zasobem kruszcu szlachetnego (złota/srebra) – z zasobem
pieniądza. Doktryna merkantylistyczna głosiła, że jeden kraj bogaci się kosztem drugiego,
postulowano, by państwa ograniczały wywóz kruszców poza swoje granice.

Cele merkantylizmu:

- osiągnięcie dodatniego bilansu płatniczego poprzez ograniczenie importu

- (później) osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego (czyli przewagi eksportu nad
importem)

- to idea pierwotnej akumulacji kapitału, gromadzenia zasobów na potrzeby kapitalizmu

Cechy merkantylizmu:

- silny udział manufaktur;

- produkcja ukierunkowana na eksport

- mimo, że powstał we Włoszech, najlepiej przyjął się w Hiszpanii i Portugalii – stąd m.in.
silna dominacja tych państw na arenie międzynarodowej w epoce wielkich odkryć
geograficznych

- od roku 1588 największymi potęgami stają się Anglia i Holandia, a Hiszpania traci na
znaczeniu. W Hiszpanii doszło do dużej dysproporcji w zarobkach i wykształceniu klasy
panującej a ludności wiejskiej i robotniczej.

- merkantylizm przemysłowy → (Francja) Colbert: popieranie i rozwój manufaktur
królewskich kosztem wsi (zacofanej). Trudna sytuacja materialna chłopów – płacą wysokie
podatki, to ich kosztem dokonywano pierwotnej akumulacji kapitału.

- rozwój merkantylizmu szczególnie rozwinął się w Anglii za panowania Elżbiety II. Tu także
istniały manufaktury, jednak nikt nie zmuszał tu chłopów do pracy, tak jak miało to miejsce
we Francji. Angielski merkantylizm manufakturowy:

- ograniczanie produkcji i handlu → związane z celami merkantylizmu

- większe swobody dla przedsiębiorców wspomagające rozwój produkcji i handlu.

W efekcie miał miejsce wzrost gospodarczy w postaci: wzrostu popytu, wzrostu

inwestycji, wzrostu konsumpcji itd.

3

- merkantylizm holenderski – nastawiony głównie na czerpanie korzyści z handlu morskiego
[Cromwell → Akt Nawigacyjny wymierzony przeciwko Holandii]

W. Petty – prekursor

klasycznej myśli ekonomicznej

. Zajmował się badaniem zagadnienia

cen, zysku, renty gruntowej. Krytykował merkantylizm za to, że wymiana dóbr pomiędzy
państwami nie jest ekwiwalentna. Przez to jeden kraj bogaci się kosztem drugiego. Jego
zdaniem o bogactwie krajów decyduje nie ilość kruszcu ale szybkość jego obrotu – czyli
inwestowanie.

Fizjokratyzm – panowanie praw natury.

Pojawił się we Francji w XVIII wieku. Jest uważany za pierwszą szkołę nauki ekonomii. [→
F. Quesnay – Tablica ekonomiczna, 1758]

O treści systemu fizjokratów zadecydowała tendencja do inwestowania w dobra ziemskie i do
inwestowania w rolnictwo. Twierdzono, że jedynie gospodarstwa nowoczesne
(kapitalistyczne) są ekonomicznie efektywne – gdy powstaje nadwyżka produkcji nad
kosztami produkcji.

Quesnay twierdził, że odkrył nowy porządek gospodarczy, tzw ustrój gospodarczy oparty na
prawach natury i dobrej opatrzności. [prawa natury: 1) prawo do posiadania własności
prywatnej, 2) prawo do wolności gospodarowania]

Quesnay twierdził, że prawa te wzajemnie się uzupełniają. A głównym motywem zakładania
działalności gospodarczej miało być bogacenie się ludzi. Przy tym bogacenie się jednych nie
powinno odbywać się kosztem drugich, dlatego na straży powinien stać rząd i prawo.
Kluczem do rozwoju jednostek jest powszechna oświata. Fizjokraci kładli duży nacisk na
rozwój oświaty.

Fizjokratyzm w Polsce:

- ks. Antoni Popławski – jeden z czołowych polskich fizjokratów, obok H. i W. Stroynowskich
przyczynił się do zniesienia poddaństwa chłopów w Polsce.

- H. Kołłątaj – twórca Komisji Edukacji Narodowej. Wprowadził do nauczania przedmiot:
„nauki polityczne”, który jest już zaczątkiem przedmiotu „ekonomia”.

4

Quesnay wyróżnił

3 podstawowe klasy społeczne

:

-

klasę właścicieli ziemskich, świeckich i duchownych

– wydzierżawiających swoją ziemię

rolnikom i dzierżawcom (w zamian otrzymywali rentę dzierżawną)

-

klasę produkcyjną

– rolników i dzierżawców, która w rzeczywistości pomnażała bogactwo

społeczne

-

klasę jałową

: przemysłowców, rzemieślników i kupców – ta klasa wytwarza jedynie

ekwiwalent zużytych środków konsumpcji

(ponadto)

- klasę biedoty wiejskiej i miejskiej, zależnej od 3 powyższych klas.

Wśród tych 3 grup występuje współpraca:

1. Klasa właścicieli ziemskich kupuje sprzęt od klasy jałowej i produkty rolne od klasy

produkcyjnej. Wydzierżawia ziemię.

2. Klasa produkcyjna kupuje sprzęt od klasy jałowej i wydzierżawia ziemię od

właścicieli ziemskich płacąc czynsz i wytwarzając produkty rolne.

3. Klasa jałowa dostarcza klasie właścicieli ziemskich i klasie produkcyjnej sprzęt oraz

pozyskuje produkty rolne od klasy produkcyjnej i kapitał od klasy właścicieli
ziemskich.

To jest właśnie system ładu społecznego wg Quesnay’a.

Duży obieg produktów zachodzi między różnymi klasami, natomiast mały obieg zachodzi
tylko w ramach poszczególnych klas. [por. Tablica ekonomiczna]

Quesnay chciał wprowadzić ustrój kapitalistyczny w miejsce feudalnego. W tamtych czasach
była to koncepcja nierealna, gdyż aby mogło do tego dojść, musiałby zostać najpierw
zmieniony ustrój oraz struktura własności.

W związku z tym zaczęto postulować ideę

leseferyzmu (liberalizmu gospodarczego)

, ideę

wolnej gospodarki. Leseferyzm został wykreowany przez fizjokratów, a następnie rozwijany
przez klasyków i liberalną ekonomię poklasyczną. Ta ideologia utrzymała się długo, bo aż do
czasów Wielkiego Kryzysu.

5

John Maynard Keynes i powstanie ekonomii klasycznej

Ekonomia klasyczna rozwinęła się w Anglii – kraju ówcześnie najsilniej rozwiniętym
gospodarczo.

A.Smith i D. Ricardo – zwolennicy wolnej konkurencji. Posługiwali się w badaniach metodą
dedukcji → a priori – od ogółu do szczegółu. W efekcie postulowali konieczność istnienia
wolnej konkurencji i tzw homo economicus (właśnie przez taki pryzmat oceniali oni
rzeczywistość ekonomiczną). Klasycy dokonali postępu w ujęciu praw ekonomicznych.
Prawa ekonomiczne mają charakter praw realnych, związanych z działalnością gospodarczą
ludzi. Klasycy traktowali społeczeństwo jako sumę jednostek gospodarujących, a interes
społeczny jako sumę interesów indywidualnych.

Wg klasyków: wolna konkurencja uruchamia samoczynnie mechanizmy rynkowe, które
poprzez przepływ kapitału i pracy między gałęziami warunkują rynkową równowagę.

A.Smith

[→Teoria uczuć moralnych]:

- prowadził własne badania nad gospodarką – Badania nad naturą i przyczynami bogactwa
narodów, 1776 (dzieło będące podstawą nauki ekonomii)

- przedmiotem ekonomii jest wg niego analiza czynników, które przyspieszają bądź hamują
wzrost bogactwa społecznego → PKB, PNB, wskaźnik inwestycji, zatrudnienia, bezrobocia,
wielkość produkcji, bilansu płatniczego itp.

- główne czynniki uruchamiania procesów produkcji: praca, kapitał i ziemia.

- Praca ludzka jest najważniejsza – o jej jakości decyduje ilość osób zatrudnionych w
produkcji oraz wzrost wydajności pracy.

- Kapitał – zasób dóbr produkcyjnych przeznaczonych do wykorzystania w procesie
produkcji. Akumulacja (gromadzenie) kapitału ma się dokonywać poprzez
przeznaczenie części kapitału na inwestycje. Występuje tu związek z wysokością
stopy zwrotu, występowaniem konkurencji itp.

- Ziemia – zasób dóbr naturalnych: gruntów uprawnych i surowców mineralnych.

- pogląd: produkcja powinna się rozwijać zgodnie z potrzebami społeczeństwa.

6

Historia myśli ekonomicznej – prof. A. Lityńska

Wykład 2 – 05.11.09

Koncepcja wartości i dogmat Smitha

O wartości wymiennej towaru świadczy ilość nakładu pracy poniesionego na wytworzenie
towaru.

Ceny towarów składają się z dochodów i rozkładają się na dochody

[Dogmat Smitha]

. Nie

jest to jednak koncepcja słuszna, bo gdyby tak było, produkt globalny składałby się z
dochodów (wyłącznie) a tak przecież nie jest. Smith zmienił później swoje poglądy i
wprowadził 2 nowe pojęcia: dochód brutto i dochód netto. Dochód brutto = roczny produkt
ziemi i pracy. Współcześnie to PKB.

Dochód netto = część dochodu brutto, którą można przeznaczyć na konsumpcję bez
naruszania kapitału potrzebnego do odnowienia produkcji. Współcześnie to PNN. PNN =
PNB – Amortyzacja.

Te 2 pojęcia przeczą Dogmatowi Smitha bo wynika z nich, że ceny towarów rozkładają się
nie tylko na dochody, ale także na część stanowiącą wartość zaangażowanego do produkcji
kapitału.

David Ricardo – Teoria wartości i ceny

[→Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania, 1817]

Według D. Ricardo celem badań ekonomicznych jest analiza praw, które rządzą produkcją i
podziałem wytworzonych dóbr (redystrybucją). Stosunki podziału zależne są od stosunków
produkcji – czyli form własności i struktury klasowej społeczeństwa. Ricardo wysunął 2
koncepcje wartości wymiennej: o wartości wymiennej (cenie) decyduje ALBO rzadkość
występowania (np. ograniczony zasób surowców mineralnych, przedmioty zabytkowe)
ALBO ilość (nakład) pracy niezbędna do wytworzenia towarów. Ta druga sytuacja dotyczy
większości dóbr ekonomicznych. Ilość pracy nie jest stała. Zmienia się wraz ze wzrostem
postępu technicznego, kiedy obniżane są na przykład koszty produkcji.

Prawo Ricarda

: Wartość wymienna (cena) towarów jest proporcjonalna do wielkości

nakładów pracy i odwrotnie proporcjonalna do wydajności tej pracy. Kapitał produkcyjny
dzieli się na trwały i obrotowy. Kryterium podziału stanowi szybkość zużycia nakładów.
Kapitał obrotowy zużywa się w ciągu jednego cyklu produkcyjnego. Kapitał trwały zużywa
się dłużej.

7

Ricardo jako pierwszy odróżnił wartość od wartości wymiennej (ceny). Ale nie dostrzegł, że
cena jest rynkową wersją wartości. Twierdził, że istnieje cena naturalna, wokół której krążą
ceny rynkowe. Uważał, że w większości przypadków ceny pokrywają się z wartością. A
przypadki odchylania się cen od wartości są rzadkimi przypadkami. W rzeczywistości jest
odwrotnie, bowiem odchylenia cen od wartości są zjawiskiem częstym, natomiast ceny
pokrywające się z wartością występują rzadko, bowiem tylko wtedy, gdy popyt równy jest
podaży. Wartość powstaje w wyniku produkcji, gdy produkt wychodzi na rynek i staje się
towarem, to wartość przekształca się w cenę. O cenie decyduje już nie tylko koszt produkcji,
ale też zmiany ilości pieniądza w obiegu i wahania popytu i podaży.

Teoria kosztów komparatywnych (porównawczych) Ricarda

Ricardo odrzucił pogląd merkantylistów, że handel zagraniczny prowadzi do wzrostu masy
wartości towarów w kraju, gdyż oznaczałoby to, że wymiana ma charakter nie ekwiwalentny
(czyli, że jeden kraj bogaci się kosztem drugiego). Jego zdaniem handel zagraniczny
przyczynia się do powiększenia masy wartości użytkowych w kraju, czyli ilości towarów,
które zaspokajają potrzeby obywateli. Ma to związek z międzynarodowym podziałem pracy,
specjalizacją poszczególnych krajów w produkcji tych towarów, które wytwarzają przy
relatywnie porównawczo niższych kosztach produkcji niż inne kraje, bo na przykład
posiadają bardziej urodzajną glebę czy lepiej wykwalifikowaną siłę roboczą.

Teoria kryzysów Ricarda (ekonomia liberalna)

W warunkach wolnej konkurencji niemożliwe są ogólne kryzysy nadprodukcji, gdyż podaż
określa popyt. Ricardo dowodził, że w wyniku produkcji powstają towary i dochody, które w
całości przeznaczane są na zakupy rynkowe, dlatego ogólna podaż miała się równać
popytowi. Uważał też, że możliwe są zaburzenia na rynkach poszczególnych towarów, które
w warunkach wolnej konkurencji likwidują przepływ kapitału z gałęzi mniej rentownych do
bardziej rentownych. W związku z tym struktura podaży dostosowuje się do struktury popytu.

To twierdzenie Ricarda głosi, że niemożliwe są w gospodarce kryzysy nadprodukcji. [→
rozwinięcie tego twierdzenia – J.B.Say] Twierdzenie to obowiązywało do lat 30’ XX wieku,
czyli do czasów Keynesa.

8

Niemiecka Starsza Szkoła Historyczna

[Niemcy, I poł. XIX wieku – był to czas feudalnych Niemiec - zbioru rozbitych politycznie,
słabych ekonomicznie drobnych państewek i hrabstw]

Jest to szkoła polemiczna do szkoły klasycznej jeśli chodzi o metodę badań ekonomii i praw
ekonomicznych. Porusza problem roli państwa w gospodarce. Szkoła ta odrzuca liberalizm
klasyków, gdyż hasła wolnej konkurencji nie odpowiadały niemieckiej rzeczywistości nie
mogąc przyczynić się w żaden sposób do rozwoju gospodarczego Niemiec.

Szkoła historyczna powstała na podstawie szkoły narodowej [→Műller, List] – która z kolei
głosiła, że o rozwoju ekonomicznym decydują nie tylko czynniki materialne, ale także
czynniki niematerialne, związane z psychiką narodu (tradycjami, zwyczajami, wierzeniami,
poczuciem więzi narodowej), która tworzy tzw Ducha narodu. Szkoła narodowa stała się
zalążkiem dla nacjonalizmu i wyższości Niemców wobec innych nacji.

Szkoła narodowa kładła nacisk na utrzymywanie stałego kursu walutowego, odrzucała
koncepcję wolnego handlu i opowiadała się za stosowaniem barier celnych. Zniesienie wolnej
konkurencji i interwencjonizm państwa miały stworzyć lepsze warunki do rozwoju i
zjednoczenia Niemiec. Z tej sytuacji rozwinęła się właśnie szkoła historyczna. Szkoła
historyczna podkreślała ciągłość historyczną Niemiec, nawiązywała do przeszłości która
ukształtowała teraźniejszość. W ten sposób argumentowano, że każdy kraj ma swoją własną
drogę rozwoju związaną z przeszłością historyczną tego kraju. Niemcy mają własną drogę
przemian ustrojowych – ewolucyjnych i pokojowych. Szkoła historyczna (tak jak szkoła
narodowa) także opowiadała się za interwencjonizmem państwowym i protekcjonizmem
celnym. Główni przedstawiciele ekonomii historycznej: Roscher, Hildebrand, Knies (ten
ostatni reprezentował pogląd nihilizmu teoriopoznawczego – twierdził mianowicie, że
ekonomia ma charakter wyłącznie teoretyczny. Przedmiot badań ekonomii zastąpił historią
gospodarczą).

Szkoła klasyczna

Szkoła historyczna

Miejsce i czas
Powstania

Anglia, XVIII wiek

Niemcy, XIX wiek

Metoda badań

Dedukcja (rozumowanie a priori) - od
ogółu do szczegółu, w oparciu o przyjęte
hipotezy metodologiczne [homo
economicus + wolna konkurencja].

Indukcja – badania źródłowe, od szczegółu do
ogółu.

Punkt wyjścia
Rozważań

Działalność poszczególnych jednostek
gospodarujących. Jest to wyraz
indywidualizmu metodologicznego.

Działalność poszczególnych klas i grup
społecznych, narodów. Jest to wyraz holizmu
metodologicznego (całościowego ujęcia).

Przedmiot badań

Analiza praw, które rządzą produkcją i
podziałem wytworzonych dóbr.

Analiza zasad gospodarstwa narodowego
(zasad właściwych dla danego kraju).

Wnioski,
spostrzeżenia

Ekonomia jest nauką teoretyczną a prawa
ekonomiczne mają charakter uniwersalny,
tzn, że działają w każdym systemie
społeczno-gospodarczym i nie mają
ograniczeń przestrzenno-czasowych.

Prawa ekonomiczne mają charakter
historyczny, działają w określonych warunkach
historycznych (mają ograniczenia przestrzenno-
czasowe).

Polityka
ekonomiczna
Państwa

Zwolennicy liberalizmu gospodarczego,
wolnej konkurencji i wolnego handlu.

Zwolennicy interwencjonizmu państwa i
protekcjonizmu celnego.

9

Obie szkoły wniosły wkład do rozwoju ekonomii, gdyż szkoły te wzajemnie się uzupełniają.

→ np.

Prawo malejących wydajności czynników produkcji

. To znaczy, że wzrost danego

nakładu produkcji powoduje od pewnego poziomu produkcji mniejszy niż proporcjonalny
wzrost produkcji, aż wzrost produkcji zaniknie przy zbyt dużej liczbie danego nakładu. Jest to
prawo uniwersalne. Należy pamiętać, że prawa historyczne działają tylko w ograniczonych
warunkach: np. prawo popytu i podaży (działa ono tylko w warunkach wolnej konkurencji).

Klasycy nie doceniali „historyzmu” ustroju ekonomicznego.

Metoda badań ekonomii:

1. Obserwowanie faktów

↓

2. Zastosowanie metody indukcji (od szczegółu do ogółu) w celu stworzenia teorii

↓

3. Zastosowanie metody dedukcji – czyli wykorzystanie teorii w nauce przy formowaniu

celów i dalszych teorii, bądź w praktyce gospodarczej
↓

4. Weryfikacja teorii / efektów badań

10

Historia myśli ekonomicznej – prof. A. Lityńska

Wykład 3 – 26.11.2009

Alfred Marshall – kierunek subiektywno – marginalny.

A.Marshall wprowadził do nauki wskaźnik elastyczności cenowej popytu (czyli miarę tego,

jak reaguje popyt na zmianę ceny) →

= − :

Marshall wprowadził IV czynnik produkcji – organizację (przedsiębiorczość), któ®ego
uosobieniem jest osoba zarządzająca przedsiębiorstwem. Od tego też momentu, zysk składa
się z:

- dochodu właściciela kapitału (czy też właściciela przedsiębiorstwa)

- wynagrodzenia dla zarządzającego.

V czynnikiem produkcji jest wiedza o metodach produkcji (technologia).

Marshall (przyjmując za kryterium reakcję kosztów na zmianę wolumenu produkcji) podzielił

koszty produkcji

na:

-

stałe

– nie zmieniające się pod wpływem zmian produkcji – np. spłaty kredytów,

amortyzacja, pensje dla pracowników pośrednio produkcyjnych;

-

zmienne

– ulegające zmianom pod wpływem zmian produkcji – np. nakłady na półprodukty,

materiały i surowce, płace pracowników bezpośrednio produkcyjnych.

Taki podział kosztów ma sens tylko w krótkim okresie czasu, bo w długim okresie wszystkie
koszty stają się zmienne. W długim okresie czasu przedsiębiorstwo może rozszerzyć skalę
aparatu wytwórczego na drodze inwestycji i wówczas wszystkie elementy kosztów stają się
zmienne.

Marshall wprowadził do nauki ekonomii

czynnik czasu

(czyli rozróżnienie na krótki i długi

okres) dowodząc, że wzajemne dostosowywanie się popytu i podaży wymaga czasu, a
zwłaszcza dostosowania podaży do wzrostu popytu. Marshall jest zwolennikiem wolnej
konkurencji [„Podstawowym prawem ekonomii jest prawo równowagi”], dotyczącej mikro
jak i makro-skali.

11

Problem równowagi przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej – Johan Clark →
szkoła angloamerykańska.

Stan równowagi:

- punkt optymalny podmiotu gospodarczego, pozostaje niezmienny do momentu, kiedy
zmianie ulegną czynniki kształtujące ów stan równowagi. Np. zmiana ceny sprzedaży, bądź
ilości sprzedanych towarów powoduje wykształcenie nowego punktu równowagi;

- ogólna teza brzmi: przedsiębiorstwo stosuje takie metody produkcji i dąży do takich
rozmiarów produkcji, przy których realizuje maksymalny zysk. Taką sytuację rozpatrujemy w
krótkim i w długim okresie czasu. W krótkim okresie następuje zarówno wzrost produkcji jak
i zatrudnienia, ale bez zmiany skali aparatu wytwórczego. W długim okresie przedsiębiorstwo
dąży do stanu, w którym krańcowe produkty zastosowanych czynników produkcji są równe
ich wynagrodzeniom. Wtedy przedsiębiorstwo osiąga maksymalny zysk. [np. gdy koszt
krańcowy kapitału równa się wysokości oprocentowania]

Prawo malejącej produkcyjności czynników produkcji:

W sytuacji, gdy zwiększamy udział 1 czynnika produkcji przy pozostałych czynnikach
produkcji niezmienionych, wówczas przyrosty produkcji najpierw są duże, później maleją, a
potem całkowicie zanikają.

Przedsiębiorstwo realizuje maksymalny zysk wówczas, gdy produkcja jest na poziomie
zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym.

Czyli:

↗ → ↘

↘ → ↗

Krzywa kosztów krańcowych jest odwrotnością krzywej produkcji krańcowej.

Utarg krańcowy to przyrost utargu całkowitego związany ze zwiększeniem sprzedaży o
jednostkę.

Utarg a cena w konkurencji doskonałej: w takiej sytuacji w gospodarce funkcjonuje wiele
drobnych przedsiębiorstw, żadne z nich nie wywiera wpływu na wysokość ceny. Cena jest w
tym przypadku wielkością stałą i tzw parametrem obiektywnym.

I faza

II faza

III faza

Gdy produkcja krańcowa Rośnie Nie zmienia się Spada

to koszt krańcowy

Spada

Nie zmienia się Rośnie

12

Teoria interwencjonizmu państwowego John Maynarda Keynesa:

- powstała w latach 30’ XX wieku – w dobie ogólnoświatowego kryzysu;

- zawiera nowatorskie rozważania na temat roli państwa w gospodarce (poglądy odmienne od
liberalnych) → Keynes był zwolennikiem interwencjonizmu gospodarczego państwa;

- Keynes polemizował z J.B.Sayem twierdząc, że nie są możliwe kryzysy związane z
nadprodukcją;

- w latach 20’ i 30’ XX wieku powstały na całym świecie instytuty badania koniunktury i
zmian cen. Polska: Instytut w Warszawie, założony w 1928 roku;

- nowa polityka interwencjonizmu państwowego w gospodarce zrealizowała się głównie w
USA, Niemczech i Włoszech. Przejawy:

- wzrost robót publicznych

- nowa polityka społeczna

- angażowanie środków pracy w przemysł chemiczny, zbrojeniowy itd.

→ głównie hitlerowskie Niemcy;

Efekty ekonomiczne tych prób stały się praktyczną podstawą stworzonej przez
Keynesa teorii interwencjonizmu państwowego.

J.M. Keynes → Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, 1936.

Metodę badań Keynesa cechują:

- makroekonomiczny punkt widzenia

- istnienie powiązań przyczynowo-skutkowych pomiędzy różnymi zjawiskami
ekonomicznymi

- podważenie tezy ekonomii liberalnej, że gospodarka automatycznie dąży do stanu
równowagi [→wniosek: Państwo powinno wpływać na zmienne niezależne, aby zmienne
zależne osiągnęły odpowiednią wielkość, ważną z punktu widzenia kształtowanej
koniunktury].

13

Keynes skupił uwagę na badaniu zmian gospodarczych zachodzących w krótkim okresie
czasu.

→ silne skupienie na popytowej stronie gospodarki (model statyczny). Kalecki natomiast
badał długi okres (model dynamiczny).

Niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych i bezrobocie to główne przyczyny zaburzeń
gospodarki wg Keynesa.

Keynes rozwinął pogląd, że przyczyną niepełnego wykorzystania mocy wytwórczych i
bezrobocia jest niedostateczny popyt efektywny społeczeństwa → dla udowodnienia tej tezy
rozwija popytową teorię kształtowania się dochodu narodowego.

Popytowa teoria kształtowania się dochodu narodowego

głosi, że:

- o poziomie dochodu narodowego i poziomie zatrudnienia decyduje popyt efektywny
społeczeństwa, składający się z wydatków konsumpcyjnych i z wydatków inwestycyjnych;

- wydatki konsumpcyjne są względnie ustabilizowane, natomiast wydatki inwestycyjne
ulegają ogromnym wahaniom;

- główną przyczyną zmian poziomu dochodu narodowego i rozmiaru wielkości zatrudnienia
są zmiany popytu inwestycyjnego.

Keynes bada tylko popytowe efekty inwestycji (wpływ inwestycji na wzrost zatrudnienia,
dochodu narodowego i popytu konsumpcyjnego), nie bada natomiast podażowych efektów
inwestycji (wpływu inwestycji na rozszerzenie możliwości wytwórczych, wzrost popytu,
wzrost podaży), bo te efekty występują tylko w długim okresie czasu.

Zmienne zależne w modelu Keynesa

: dochód narodowy, zatrudnienie, konsumpcja,

inwestycje, oszczędności.

Zmienne niezależne w modelu Keynesa

[ich poziom określa zmienne zależne]:

- psychologiczna skłonność do konsumpcji (wyznacza rozmiary popytu konsumpcyjnego)

- krańcowa rentowność kapitału (wyznacza rozmiary popytu inwestycyjnego)

- stopa procentowa (wyznacza rozmiary popytu inwestycyjnego)

[Wszystkie powyższe zmienne ujmowane są przez Keynesa psychologicznie]

14

Psychologiczna skłonność do konsumpcji – mówi jaka część przyrostu dochodu została
przeznaczona na powiększenie konsumpcji. Gdy rośnie skłonność do oszczędzania,
psychologiczna skłonność do konsumpcji maleje.

Krańcowa rentowność kapitału – to rentowność ostatnich wydatków inwestycyjnych. Także
ujęta psychologicznie: przedsiębiorstwa inwestują w najkorzystniejsze lokaty zapewniające
największy wzrost kapitału. Przedsiębiorcy inwestują wtedy, gdy krańcowa rentowność
kapitału jest wyższa od stopy procentowej (ceny kredytów) bowiem wtedy mogą
bezproblemowo spłacać raty.

Stopa procentowa – wg Keynesa: obniżenie stopy procentowej spowoduje wzrost nakładów
inwestycyjnych. W społeczeństwie występuje preferencja płynności, to znaczy że ludzie wolą
utrzymywać swój majątek w formie pieniężnej zamiast w formie zamrożonej
(zainwestowanej), bo inwestycja to przecież ryzykowny obrót pieniędzmi, a na takie ryzyko
nie każdy jest w stanie sobie pozwolić. → motyw portfelowy

Powiązania między zmiennymi zależnymi i niezależnymi w modelu Keynesa:

Mnożnik inwestycyjny Keynesa

– wskazuje na zależność pomiędzy inwestycjami a wzrostem

dochodu narodowego. Wskazuje, o jaką mnożną wzrośnie dochód narodowy pod wpływem
dokonania nowych inwestycji:

Mnożnik inwestycyjny =

ń

ł

ść

Keynes oparł go na mnożniku zatrudnienia F. Kahna.

15

Mnożnik zatrudnienia F. Kahna:

W razie wystąpienia bezrobocia nie jest konieczne, aby państwo zatrudniło wszystkich
bezrobotnych przy robotach publicznych. Bo każdy przyrost zatrudnienia prowadzi do
wzrostu popytu konsumpcyjnego, dla zaspokojenia którego konieczne jest zwiększenie
zatrudnienia i produkcji w działach wytwarzających dobra konsumpcyjne.

Mnożnik zatrudnienia =

ą

(

ą

)

ó

inaczej: Mnożnik zatrudnienia (K) =

(

)

(

)

16

Historia myśli ekonomicznej – prof. A. Lityńska

Wykład 4 – 17.12.09

Środki polityki interwencyjnej państwa – J.M. Keynes

Keynes był zwolennikiem polityki interwencyjnej państwa- zarówno pośredniej jak i
bezpośredniej.

Pośrednia polityka

obejmuje:

- manipulowanie stopą procentową [obniżenie stopy procentowej zmierza do pobudzenia
inwestycji]

- zalecenie przeprowadzenia zmian w sferze podziału (redystrybucji) dochodu narodowego
[co polegać miało na progresywnym opodatkowaniu wysokich dochodów aby uzyskane w ten
sposób środki przeznaczać na świadczenia socjalne]

Bezpośrednia polityka

interwencyjna państwa: w dobie kryzysu drogą rozwoju inwestycji

państwowych - infrastrukturalnych, jest finansowanie ich za pomocą długu publicznego
poprzez emisję obligacji skarbowych.

Keynes odrzucał pogląd, że wzrost emisji pieniądza (i obligacji) w obiegu prowadzi do
wzrostu inflacji. Twierdził, że wzrost emisji pieniądza zostanie zrównoważony zwiększoną
podażą towarów do tej pory magazynowanych.

Znaczenie teorii Keynesa wiąże się z pojęciem analizy gospodarki w skali
makroekonomicznej [pod kątem zatrudnienia, dochodu i konsumpcji]. Keynes w pełni
rozwinął teorię rzeczywistego popytu, ponadto sformułował szereg prawidłowości –
najważniejsza teza: w krótkim okresie czasu o kondycji gospodarki decyduje popyt
inwestycyjny. Pewną wadą jego teorii jest nieuwzględnianie roli monopoli w gospodarce.
Keynes nie bada cen monopolowych. Jego model ma charakter statyczny, krótkookresowy,
który później stał się punktem wyjścia dla rozważań długookresowych (tzw dynamicznych).

Badania dynamiczne (długookresowe):

- podejmują problem zmian wielkości (wskaźników) ekonomicznych w czasie, w kolejno
następujących po sobie okresach;

- obejmują problemy wzrostu i rozwoju gospodarczego → pod pojęciem wzrostu
gospodarczego rozumiemy dodatnie zmiany ilościowo określonych podstawowych
wskaźników ekonomicznych (np. PKB, PNB, stopa inflacji, stopa procentowa, wskaźnik
bezrobocia itp), natomiast rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym: wyjaśnia nie tylko

17

ilościowe zmiany podstawowych parametrów ekonomicznych, ale również związane z nimi
zmiany w stosunkach produkcji (np.: formach własności, strukturze klasowej społeczeństwa
oraz stosunkach podziału) → narzędzia analizy dynamicznej.

Narzędzia analizy dynamicznej:

1. Zdynamizowany mnożnik inwestycyjny Keynesa;
2. Zasada przyspieszenia (akcelerator);
3. Supermnożnik;
4. Współczynnik kapitału.

Ad. 1) Zdynamizowany mnożnik inwestycyjny Keynesa pokazuje, jak działa mnożnik w
długim okresie czasu. Wg Samuelsona i Clarka: nie można traktować mnożnika
inwestycyjnego jako wielkości stałej w długich okresach. Jego wysokość zależy od krańcowej
psychologicznej skłonności do konsumpcji (a ona przecież podlega zmianom w
poszczególnych fazach cyklu koniunkturalnego).

Ponadto nakłady inwestycyjne i efekty nimi wywołane (wzrost inwestycji) nie są
jednorazowe, lecz rozkładają się w czasie. Samuelson i Clark przyjęli założenie stałości
wydatków inwestycyjnych w kolejnych okresach i obserwowali ich wpływ na dochód
narodowy. W pierwszych okresach tempo wzrostu dochodu narodowego jest wysokie, w
kolejnych okresach spada, by w końcu dochód narodowy uległ stabilizacji na wyższym
poziomie. Aby utrzymać wyższy poziom dochodu narodowego należy stale inwestować, bo
ograniczenie wydatków inwestycyjnych powoduje, że dochód narodowy spada do
wyjściowego poziomu. Natomiast utrzymanie tempa wzrostu dochodu narodowego z okresu
na okres wymaga podwyższania nakładów inwestycyjnych z okresu na okres.

Ad. 2) Akcelerator jest odwrotnością mnożnika inwestycyjnego i wskazuje na zależność
pomiędzy wzrostem dochodu narodowego (popytu konsumpcyjnego) a wzrostem popytu
inwestycyjnego (na dobra produkcyjne). Przy założeniu, że moce produkcyjne są w pełni
wykorzystane. Zasada przyspieszenia występuje w 2 aspektach:

- ilościowym – wskazuje, że amplituda zmian popytu inwestycyjnego jest większa niż zmiany
dochodu narodowego (popytu konsumpcyjnego);

- czasowym – polega na wyprzedzeniu czasowym, tzn skutek wyprzedza przyczynę.
Przedsiębiorcy przewidują wzrost popytu konsumpcyjnego i rozbudowują bazę produkcyjną,
aby rosnący popyt mógł być zrealizowany (→motyw zysku).

Zasada przyspieszenia działa tylko przy zmianie tempa wzrostu dochodu narodowego, gdy w
okresie t

1

stopa wzrostu dochodu narodowego wynosi 5 % w stosunku do stopy 0 % w okresie

wyjściowym (t

2

), to zasada przyspieszenia działa.

Gdy w t

2

stopa stabilizuje się na poziomie 5 % to zasada przyspieszenia przestaje działać. Ale

działa zarówno przy przyspieszeniu jak i zwolnieniu tempa wzrostu dochodu narodowego
powodując w przypadku zwolnienia przyspieszony spadek popytu na dobra inwestycyjne.

18

Ad. 3) Supermnożnik to połączenie zasady mnożnika inwestycyjnego i zasady przyspieszenia.
Służy do wyjaśnienia przebiegu cyklu koniunkturalnego: faza ożywienia→ wzrasta poziom
inwestycji, co poprzez efekty mnożnikowe prowadzi do wzrostu zatrudnienia, wzrostu
wielkości dochodu narodowego → w rezultacie działa efekt przyspieszenia, a więc
zwiększony popyt na dobra inwestycyjne. Prowadzi to do rozkwitu gospodarki.

Niewielki spadek tempa wzrostu gospodarczego powoduje spadek wartości mnożników →
wywołując bezrobocie, spadek produkcji, spadek popytu → w rezultacie kolejne ujemne
efekty mnożnikowe, przez co gospodarka wchodzi w fazę kryzysu i recesji.

Ad. 4) Współczynnik kapitału stosuje się do badania efektów podażowych inwestycji.
Odpowiada na pytanie, jaki nakład kapitału (∆Y) jest potrzebny dla takiego rozszerzenia
mocy wytwórczych, aby poziom dochodu narodowego wzrósł o jednostkę.

Współczynnik kapitału (C) → C =

(

)

∆ (

ł

ł

)

Współczynnik kapitału zależy od relacji pomiędzy technicznym uzbrojeniem pracy a
wydajnością pracy. Zmiany w tym stosunku zależą od typu postępu technicznego.

Typy postępu technicznego:

- w przypadku realizacji wariantu KAPITAŁOCHŁONNEGO → współczynnik kapitału
rośnie

- w przypadku realizacji wariantu KAPITAŁOOSZCZĘDNEGO → współczynnik kapitału
maleje

- w przypadku realizacji wariantu NEUTRALNEGO → współczynnik kapitału nie zmienia
się

Wzrost zrównoważony i niezrównoważony

[silny rozwój tych koncepcji widoczny po II Wojnie Światowej]

Wzrost zrównoważony to taki proces wzrostu podstawowych wskaźników ekonomicznych, w
trakcie którego zostaje utrzymana równowaga pomiędzy stroną podażową i popytową w
gospodarce. Nie istnieje idealna równowaga pomiędzy popytem i podażą.

Model wzrostu zrównoważonego Domara:

[Domar zakłada→] Gospodarka w okresie wyjściowym (czyli w okresie realizacji programu
gospodarczego) osiągnęła stan pełnego wykorzystania mocy wytwórczych i cały problem
sprowadza się do tego, aby utrzymać ten stan w procesie rozwoju gospodarczego.

19

Eliminacja wpływu państwa i handlu zagranicznego → Domar ponadto twierdzi, że
koniecznym warunkiem realizacji wzrostu zrównoważonego jest ingerencja państwa w
stosunki gospodarcze.

Warunkiem wzrostu zrównoważonego jest osiągnięcie identycznego tempa wzrostu zdolności
wytwórczych i dochodu narodowego. W tym przypadku możliwe jest utrzymanie pełnego
wykorzystania mocy wytwórczych.

Warunkiem wzrostu zrównoważonego jest, aby:

- stopa wzrostu zdolności produkcyjnych była równa stopie wzrostu dochodu narodowego, a
więc aby strona podażowa była równa stronie popytowej. Aby rósł dochód narodowy muszą
rosnąć inwestycje.

Powstaje pytanie, na jakim poziomie powinny rozwijać się inwestycje, aby wzrost
gospodarczy miał charakter zrównoważony? Aby w procesie wzrostu gospodarczego była
utrzymana równowaga pomiędzy stopą wzrostu zdolności produkcyjnych a stopą wzrostu
dochodu narodowego, to w każdym rozpatrywanym okresie realizacji danego programu
ekonomicznego przyrost zdolności produkcyjnych (rozpatrywanych jako wielkość absolutna)
powinien być równy przyrostowi dochodu narodowego. Aby strona podażowa była równa
stronie popytowej. Stronę podażową ujmuje się jako iloczyn inwestycji (α) i współczynnika
ogólnospołecznego efektywności inwestycji (σ). Stronę popytową ujmuje się natomiast jako
iloraz przyrostu inwestycji (∆i) do skłonności do oszczędzania (i).

Stąd: α

×σ =

∆

= r → r = stopa wzrostu zrównoważonego (stopa wzrostu inwestycji, której

realizacja zapewni wzrost zrównoważony)

Jeżeli inwestycje będą się rozwijać z okresu na okres na poziomie wyznaczonym przez „r”, no
to wzrost gospodarczy będzie miał charakter zrównoważony (Podaż równa jest Popytowi).
Równowagę taką można utrzymać, ale jest to bardzo trudne do realizacji w praktyce, bo
równowagę tą determinuje bardzo duża liczba zmiennych czynników.

Model wzrost niezrównoważonego Domara:

Zachodzi wówczas, gdy inwestycje rozwijają się na poziomie odmiennym aniżeli określony
przez stopę wzrostu zrównoważonego „r”. Może w efekcie dojść do:

- Stanu luki deflacyjnej – a więc stanu schładzania gospodarki (obniżanie się wskaźników
ekonomicznych). Występuje w sytuacji, gdy poziom inwestycji jest na poziomie niższym niż
stopa „r”.

Zjawiska charakterystyczne: popyt niższy od podaży, ceny spadają, ograniczenie produkcji →
gospodarka wkracza w stan kryzysu. Przyczyną tych problemów są: niski poziom inwestycji,

20

niski poziom zatrudnienia, niski poziom dochodu → w następstwie niska konsumpcja i
niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych.

- Stanu luki inflacyjnej – a więc stanu ożywienia gospodarki, ale tylko w okresie
umiarkowanej inflacji, gdyż inflacja 2,3,4,5-cyfrowa (hiperinflacja) prowadzi do kryzysu.
Występuje w sytuacji, gdy poziom inwestycji jest wyższy niż stopa „r”.

Zjawiska charakterystyczne: wysokie inwestycje prowadzą do wzrostu zatrudnienia, wzrostu
dochodu narodowego i wzrostu popytu konsumpcyjnego, którego nie jest w stanie zaspokoić
produkcja, bo efekty podażowe inwestycji występują dopiero w długim okresie czasu.

Popyt jest wyższy od podaży, ceny rosną, w następstwie dalszy wzrost zatrudnienia,
konsumpcji, dochodu narodowego. Rozwija się spirala inflacyjna, bo rosną ceny i pod
naciskiem związków zawodowych rosną płace, ale szybciej rosną ceny niż płace. Przegrzanie
koniunktury trwa do momentu, gdy inflacyjny wzrost cen uniemożliwia prowadzenie
racjonalnej kalkulacji kupieckiej. Ceny rosną tak szybko, że tracą swoją funkcję informacyjną
na rynku. W oparciu o te informacje rynkowe trudno kalkulować koszty. Gdy inflacja
przechodzi w hiperinflację to w gospodarce występuje kryzys.

Ujemne następstwa inflacji (hiperinflacji:

- deprecjacja pieniądza (→ spadek siły nabywczej)

- ograniczenie inwestycji

- wzrost bezrobocia

- zubożenie społeczeństwa, a zwłaszcza grup najsłabszych ekonomicznie (czyli rencistów i
emerytów) bo waloryzacja świadczeń nie jest stuprocentowa

- spadek oszczędności społeczeństwa

- utrata wiarygodności zewnętrznej i wewnętrznej państwa, itd.

Domar: W warunkach żywiołowych, nieplanowych procesów inwestycyjnych trudno
oczekiwać, że inwestycje będą rosły z okresu na okres i to na poziomie zapewniającym
wzrost zrównoważony, dlatego konieczna jest ingerencja państwa w stosunki gospodarcze.
Państwo poprzez politykę fiskalną i monetarną powinno wpływać na decyzje inwestycyjne
przedsiębiorców. Jego

zalecenia w zakresie polityki inwestycyjnej

odchodzą od tradycyjnych

rozwiązań:

- Domar postuluje by w okresie luki deflacyjnej, gdy jest nadmiar kapitału na rynku (bo ma
miejsce niepełne wykorzystanie mocy wytwórczych) podnieść stopę inwestycji, a więc
jeszcze szybciej tworzyć kapitał. Jego zalecenia są jednak prawidłowe, bo wzrost inwestycji
przyczyni się do wzrostu popytu konsumpcyjnego, który jest niewystarczający w okresie
deflacji.

21

- natomiast w okresie inflacji Domar postuluje zmniejszenie inwestycji aby zmniejszyć
nadmierny w tym okresie popyt.

Te nietypowe postulaty Domara nazwano

Paradoksem Domara – Harroda.

Współczesny neoliberalizm:

Koncepcje neoliberalne są ciągle aktualne – na świecie wyróżnić można trzy główne ośrodki:

1. Ośrodek londyński → F. Hayek: Swoboda gospodarcza jednostek umożliwia im
podejmowanie racjonalnych decyzji i optymalną alokację kapitału pomiędzy poszczególne
dziedziny produkcji. Swoboda gospodarcza jest determinantą rozwoju zarówno
ekonomicznego jak i społecznego.

2. Ośrodek chicagowski → M. Friedman: Wolność polityczna traktowana na zasadzie
symetrii (wzajemnych uwarunkowań). Wolna konkurencja umożliwia nie tylko pełną
realizację jednostek ale również wyklucza monopol i umożliwia pluralizm polityczny.
Friedman widzi konieczność ścisłego podziału władzy na władzę: wykonawczą,
ustawodawczą i sądowniczą. Opowiada się za ścisłym przestrzeganiem tego podziału, co
umożliwi utrzymanie równowagi władz i kontroli jednej władzy nad drugą. Friedman był
ponadto zwolennikiem 1 skali opodatkowania (tzw podatku jedynego), a także zwolennikiem
podatku ujemnego (forma pomocy finansowej od państwa) dla osób posiadających najniższe
dochody. Friedman popierał też wprowadzenie bonów na wykształcenie (tylko dla osób
zainteresowanych kształceniem), aniżeli dotacje państwa na oświatę. Friedman krytykował
krzywą Philipsa za twierdzenie, że wzrost inflacji umożliwi ograniczenie bezrobocia. Jego
zdaniem natomiast, w gospodarce występują 2 okresy:

- stagflacja – inflacja + bezrobocie jednocześnie

- slumpflacja – gdy wzrostowi inflacji odpowiada wzrost bezrobocia.

Friedman brał udział w dyskusji na temat walki z inflacją i polityki stabilizacji cen, która była
prowadzona w latach 70’ XX wieku. Wyodrębniły się wówczas 2 nurty:

- keynesizm → neokeynesizm – Jean Robinson: Ważnym środkiem w walce z inflacją jest
prowadzenie polityki fiskalnej, której zakres / sposób / okres stosowania byłby każdorazowo
ustalany przez władzę w zależności od możliwości płatniczych społeczeństwa;

- neoliberalizm (monetaryzm) → Państwo powinno prowadzić właściwą politykę monetarną
aby ograniczyć inflację. Friedman postulował jednorazową redukcję tempa wzrostu podaży
pieniądza do poziomu docelowego, a następnie przestrzeganie trwałej reguły działania, to jest
dostosowywania tempa wzrostu podaży pieniądza do wzrostu produkcji realnej. To jest istota
monetaryzmu.

22

Oba te nurty stawiają na cele ekonomiczne:

- ograniczenie bezrobocia

- stabilizację cen

- osiągnięcie dodatniego bilansu ekonomicznego

- realizację zrównoważonego wzrostu gospodarczego.

Cele te starano się realizować za pomocą różnych polityk: keynesizm zalecał politykę
fiskalną, natomiast monetaryzm politykę monetarną.

3. Ośrodek fryburski → Walter Eucken: Tylko gospodarka wolnokonkurencyjna zapewnia
szybkie tempo wzrostu i rozwoju gospodarczego.