1

Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego,

t. 1, przeł. B. Gawecki, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1955

.

Fragment: ks. II, rozdz. 12, § 1-7.
(§ 4-7 )

209

O ideach złożonych

.

§1

. Rozważaliśmy dotychczas te idee, gdzie umysł, gdy je przyjmuje,

zachowuje się tylko biernie. Są to owe idee proste, otrzymywane ze
wspomnianych powyżej źródeł: doznania zmysłowego i refleksji;
umysł nie może żadnej z nich wytworzyć samodzielnie ani też nie
może mieć idei, które nie składałyby się z nich bez reszty.

Ale umysł, całkowicie biernie przyjmując wszystkie swe idee proste,

wykonuje sam przez się różne czynności, dzięki czemu kształtują się
inne z posiadanych idei prostych, jako z materiału i fundamentu dla
wszystkich pozostałych.

Trzy są czynności, w których umysł wykonuje swą władzę nad

ideami prostymi: 1. łączenie pewnej liczby idei prostych w jedną,
złożoną; tak powstają wszystkie idee złożone. 2. zestawienie łączne
dwu idei, prostych lub złożonych, i to takie zestawienie, aby można je
było na raz ogarnąć wzrokiem, nie stapiając ich w jedno; na tej drodze
dochodzi umysł do wszelkich swych idei stosunków. 3. oddzielanie lub
odrywanie idei od wszelkich innych, jakie im towarzyszą faktycznie w
ś

wiadomości; nazywa się to abstrahowaniem i tak powstają wszystkie

idee ogólne.

Stąd widać, że moc człowieka i jego sposoby działania, zarówno w

ś

wiecie materialnym, jak i duchowym są na ogół te same. W obu

bowiem materiały, jakimi człowiek rozporządza, są tego rodzaju, że
nie ma on nad nimi władzy, aby je stwarzać albo niszczyć bez śladu:
wszystko, czego może dokonać, to albo połączyć je ze sobą,

210

albo zestawić obok siebie, albo zupełnie oddzielić je od siebie.
Rozważania idei złożonych rozpocznę tu od pierwszej z tych
czynności, aby na właściwym miejscu zająć się dwiema nastąpnymi.

Można zaobserwować, że idee proste istnieją w różnorakim ze sobą

połączeniu; i umysł zdolny jest też uważać kilka z nich, złączonych ze
sobą, za jedną ideę; przy tym może je rozważać nie tylko w takim
połączeniu, w jakim są dane w rzeczach zewnątrz nas, lecz i tak, jak je
sam powiązał. Idee utworzone tym sposobem z pewnej liczby
prostych, złączonych razem, nazywamy złożonymi. Należą do nich
takie idee, jak piękno, wdzięczność, człowiek, wojsko, świat; idee te,
jakkolwiek zestawione z rozmaitych idei prostych, umysł może, gdy
zechce, rozważać każdą z osobna, jako całości jednolite i oznaczane
jedną nazwą.

Umysł
tworzy
je z idei
prostych

2

§2

. W zakresie odnawiania idei i łączenia ich ze sobą, umysł ma

wielką moc, by zmieniać i pomnażać przedmioty swych myśli,
wybiegając przy tym nieograniczenie daleko poza to, co mu
dostarczają zmysły i refleksja. Ale wszystko to jest nadal ograniczone
do idei prostych, jakie otrzymał z owych dwu żródeł i które stanowią
ostateczny materiał wszelkich jego wytworów. Wszystkie idee proste
bowiem pochodzą od samych rzeczy i umysł nie może mieć od nich
ani więcej, ani nic innego niż to jedynie, co mu podsuwają. Nie może
on mieć innych idei jakości zmysłowych niż te, które przychodzą do
niego z zewnątrz przez zmysły, ani też idei innego rodzaju czynności
substancji myślącej niż idee tych czynności, jakie znajduje w sobie;

211

ale gdy te idee proste raz zdobył, nie jest już ograniczony do samej
obserwacji oraz tego, co mu się z zewnątrz świata ukazuje: teraz może
własną mocą wiązać ze sobą posiadanie idei i tworzyć z nich nowe
idee złożone, jakich nigdy nie otrzymał tak połączonych.

§3

. W jakikolwiek sposób składalibyśmy lub rozkładali idee złożone i

choćby liczba ich była nieskończona, a różnorodność, z jaką
wypełniają i zajmują myśli ludzkie, niczym nie ograniczona, to
przecież, jak sądzę, wszystkie można sprowadzić do trzech klas, a
mianowicie do takich: 1. modi, 2. substancje, 3. stosunki.

§4

. Po pierwsze nazywam modi takie idee złożone, które, jakikolwiek

byłby ich skład, nie mieszczą w sobie założenia, iżby istniały
samodzielnie, lecz które uważa się za zależne od substancji bądź za ich
własności; takie są na przykład oznaczone przez wyrazy „trójkąt”,
„wdzięczność”, „zabójstwo” i tak dalej.
Jeżeli używam terminu modus w sensie, który nieco odbiega od
potocznego, to proszę mi wybaczyć; jest to bowiem rzeczą
nieuniknioną w rozprawach, które operują pojęciami odmiennymi od
używanych w życiu codziennym, tak że albo trzeba urabiać wyrazy
nowe, albo stosować dane w znaczeniu cokolwiek zmienionym; w
obecnym zaś przypadku mniej naganne będzie być może, uczynić to
drugie.

§5

. Tych modi istnieją dwa rodzaje, które zasługują na to, aby

zastanowić się nad nimi oddzielnie. A są takie, co są jedynie
przedstawieniami lub rozmaitymi połączeniami jednej i tej samej idei

212

prostej, bez domieszki innych, jak na przykład tuzin, kopa: są to tylko
idee tylu a tylu oddzielnych jednostek, dodanych do siebie. Takie
nazywam modi prostymi, jako że zawierają się w granicach jednej
tylko idei prostej. B są inne, utworzone z idei prostych różnego
rodzaju, zestawionych ze sobą tak, że tworzą jedną ideę złożoną;

Tworzymy je
według swej
woli

R o z r ó ż n i a ć
n a l e ż y i d e e
złożone modi,
s u b s t a n c j i i
stosunków.

Modi proste
i mieszane

3

przykładem jest piękno, które polega na pewnym połączeniu barwy i
kształtu i wywołuje w widzu uczucie przyjemne; albo kradzież,
zmiana stanu posiadania jakiejś rzeczy bez zgody właściciela, której
idea, jak tu widać, jest połączeniem wielu idei wielu rodzajów. Modi
takie nazywam mieszanymi.

§6

. Po drugie, idee substancji są takimi połączeniami idei prostych,

jakie uważa się za przedstawienia określonych rzeczy poszczególnych,
istniejących samodzielnie; i domyślnie przyjmowana a niejasna idea
substancji, taka, jaka ona jest, jest w nich zawsze pierwszym i
głównym składnikiem.
Tak, jeśli z ideą substancji złączy się prosta idea barwy szarobiaławej
oraz pewien stopień ciężkości, twardości rozciągłości i topliwości, to
otrzymamy ideę ołowiu; kombinacja zaś idei pewnego określonego
kształtu oraz zdolności poruszania się, myślenia i rozumowania,
dołączona do substancji, daje potoczną ideę człowieka.
Otóż wśród idei substancji są również dwa rodzaje idei: jeden to idee
substancji

jednostkowych,

takiech,

jakie

istnieją

oddzielnie;

przykładem idea człowieka lub owcy; drugi – to idea wielu ludzi czy
owiec zebranych razem, czego przykładem jest wojsko, złożone z
ludzi, albo stado owiec.
Każda z tych zbiorowych idei pewnej liczby substancyj w ten sposób

213

zebranych jest tak samo jedną ideą, jak idea człowieka lub jednostki.

§7

. Po trzecie, ostatnim rodzajem idei złożonych jest ten, który

oznaczamy terminem „stosunek”

1

; stosunek polega na rozważaniu i

porównaniu jednej idei z inną. Różnymi tymi rodzajami idei zajmiemy
się we właściwym porządku.

1

Por. II 25; n.

Substancje
jednostkowe
i zbiorowe

Stosunek