Brzechczyn, Krzysztof Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce w latach 1945 1956 (2009)

W: Agnieszka £uczak, Aleksandra Pietrowicz (red.), Zmagania ze spo≥eczeÒstwem. Aparat bez-
pieczeÒstwa wobec Wielkopolan w latach 1945ñ1956

. (Studia i materia≥y poznaÒskiego IPN, t. IV).

PoznaÒ, Instytut PamiÍci Narodowej, 2008, s. 13ñ24.

Krzysztof Brzechczyn

ZARYS SYTUACJI POLITYCZNEJ W WIELKOPOLSCE

W LATACH 1945ñ1956

KONIEC OKUPACJI NIEMIECKIEJ

Wielkopolska by≥a terenem dzia≥ania dwÛch FrontÛw Armii Czerwonej: 1. Fron-

tu UkraiÒskiego, ktÛry rozpoczπ≥ dzia≥ania wojenne 12 stycznia 1945 r., i 1. Frontu
Bia≥oruskiego, ktÛry 14 stycznia 1945 r. rozpoczπ≥ operacjÍ warszawskoñ≥Ûdz-
ko--poznaÒskπ. Wojska Frontu Bia≥oruskiego wkroczy≥y na teren Wielkopolski
20 stycznia, zdobywajπc przyczÛ≥ek nad Wartπ w rejonie Uniejowa oraz wypierajπc
NiemcÛw z Ko≥a. NastÍpnego dnia prze≥amano warciaÒskπ liniÍ obrony. 22 stycznia
wojska sowieckie zajÍ≥y WrzeúniÍ, Kostrzyn i K≥ecko; nastÍpnego dnia, 23 stycznia,
zakoÒczy≥y siÍ walki o Konin oraz wyparto NiemcÛw ze S≥upcy. Po≥udniowa
Wielkopolska by≥a z kolei terenem dzia≥ania wojsk Frontu UkraiÒskiego, ktÛre
zajÍ≥y KÍpno, OstrzeszÛw i OdolanÛw (21 stycznia) a nastÍpnie OpatÛwek, GrabÛw
i Kalisz (22 stycznia).

Pierwsze jednostki Armii Czerwonej dotar≥y na przedpola Poznania juø 22 stycz-

nia 1945 r. Leøπcy na trasie do Berlina PoznaÒ w planach niemieckich mia≥ byÊ
waønym punktem obrony. Niemcy zgromadzili tutaj oko≥o 30ñ35 tys. øo≥nierzy,
zamierzajπc broniÊ siÍ aø do ewentualnego zniszczenia miasta. Do 23 lutego
1945 r. trwa≥y walki o PoznaÒ, w trakcie ktÛrych po≥owa miasta leg≥a w gruzach,
w tym starÛwka z szesnastowiecznym ratuszem.

Jednoczeúnie kontynuowano usuwanie niemieckich wojsk okupacyjnych:

25 stycznia wyparto NiemcÛw z Jarocina, årody i Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie
w wyzwalaniu miasta bra≥y udzia≥ oddzia≥y Armii Krajowej; 28 i 29 stycznia zdobyto
Koúcian, GostyÒ, Grodzisk, MiÍdzychÛd, Nowy Tomyúl, 30 stycznia ó Leszno,
2 lutego ó WschowÍ, 14 lutego ó Pi≥Í. W ten sposÛb ca≥a Wielkopolska zosta≥a
uwolniona spod okupacji niemieckiej.

W wyniku okupacji i dzia≥aÒ wojennych w Wielkopolsce zosta≥o zniszczonych

60 proc. zak≥adÛw przemys≥owych, w tym: 32 proc. ó budynkÛw przemys≥owych,
49 proc. ó urzπdzeÒ gospodarki energetycznej, 44 proc. ó urzπdzeÒ technicznych.

_______________________________ Krzysztof Brzechczyn _______________________________

Czo≥g Armii Czerwonej na ul. DzierøyÒskiego 130 (naroønik Wybickiego) w Poznaniu,

27 stycznia 1945 r. (fot. ze zbiorÛw APP)

Uroczystoúci z okazji åwiÍta ZwyciÍstwa. Defilada jednostek zmotoryzowanych przed trybunπ honorowπ

ustawionπ przed ìArkadiπî w Poznaniu, 9 maja 1945 r. (fot. ze zbiorÛw APP)

W samym Poznaniu zniszczeniu uleg≥o 55 proc. budynkÛw

. W okresie okupacji

niemieckiej w Wielkopolsce straci≥o øycie oko≥o 93 tys. osÛb

, wysiedlono oko≥o

600 tys. osÛb (do Generalnego Gubernatorstwa i na roboty przymusowe do
III Rzeszy).

BUDOWA TOTALITARNEGO SYSTEMU I ODBUDOWA WIELKOPOLSKI

PO ZNISZCZENIACH WOJENNYCH

Ten stan rzeczy wyznacza≥ pola zarazem kompromisu i konfliktu pomiÍdzy

namiestniczπ w≥adzπ komunistycznπ a spo≥eczeÒstwem. Obszarem kompromisu
by≥a odbudowa kraju ze zniszczeÒ wojennych i zagospodarowanie ziem zachod-
nich. Dzia≥ania te leøa≥y w interesie ogÛlnospo≥ecznym i popieranie dzia≥aÒ ko-
munistycznych w≥adz w tym zakresie nie oznacza≥o jeszcze poparcia dla narzu-
conego spo≥eczeÒstwu projektu politycznego. Polem konfliktu by≥y totalitarne
formy øycia politycznego, gospodarczego i kulturowego, w ktÛre si≥π wt≥aczano
spo≥eczeÒstwo polskie.

Granice wojewÛdztwa poznaÒskiego w latach 1945ñ1956 ulega≥y zmianom

i korektom. W po≥owie 1945 r. do wojewÛdztwa poznaÒskiego przy≥πczono trzy-
naúcie powiatÛw, znajdujπcych siÍ przed 1939 r. poza granicami II Rzeczypospo-
litej na terenach III Rzeszy Niemieckiej, ktÛre po zakoÒczeniu dzia≥aÒ wojennych
znajdowa≥y siÍ pod jurysdykcjπ nowo utworzonych wojewÛdztw szczeciÒskiego
i wroc≥awskiego. W ten sposÛb powierzchnia wojewÛdztwa poznaÒskiego zwiÍk-
szy≥a siÍ z 28,1 tys. km

do 39,2 tys. km

(12,5 proc. powierzchni kraju). Liczba

ludnoúci w 1946 r. wynosi≥a 2,9 mln, a gÍstoúÊ zaludnienia 62 osoby na 1 km

(w kraju 77 osÛb). 28 czerwca 1950 r. dokonano kolejnej korekty podzia≥u admi-
nistracyjnego kraju: do wojewÛdztwa bydgoskiego przesz≥y powiaty mogileÒski
i øniÒski, z zachodniej czÍúci wojewÛdztwa poznaÒskiego zaú wyodrÍbniono nowe
wojewÛdztwo zielonogÛrskie, ktÛre obejmowa≥o powiaty: babimojski, gorzowski,
gubiÒski, kroúnieÒski, odrzaÒski, miÍdzyrzecki, skwierzyÒski, s≥ubicki, strzelecki,
sulechowski, sulÍciÒski, úwiebodziÒski, wschowski i zielonogÛrski.

Po usuniÍciu okupantÛw niemieckich, wraz z postÍpami Armii Czerwonej, na

terenie Wielkopolski instalowano struktury w≥adzy komunistycznej, dyspozycyjne
wobec w≥adzy sowieckiej. Pierwsze struktury Polskiej Partii Robotniczej w Wiel-
kopolsce powsta≥y w paüdzierniku 1942 r. W lutym 1945 r. w Poznaniu ukonsty-
tuowa≥ siÍ Komitet Miejski PPR, a w marcu 1945 r. ó Komitet WojewÛdzki.
Kierowali nimi mianowani przez centralne w≥adze PPR Ryszard Kalinowski i Maria
KamiÒska. Partia liczy≥a wÛwczas w Wielkopolsce 1,5 tys. cz≥onkÛw. Do czasu
I Zjazdu PPR, ktÛry odby≥ siÍ w grudniu 1945 r., liczba cz≥onkÛw PPR wzros≥a do

D. Banasiewicz, RozwÛj przemys≥u oraz przemiany w zakresie rzemios≥a [w:] Wielkopolska w dwudzie-

stoleciu Polski Ludowej

, red. A. £opatka, PoznaÒ 1965, s. 10.

A. Choniawko, Stosunki polityczne w Wielkopolsce 1945ñ1950, PoznaÒ 1980, s. 12; dok≥adny bilans

strat Poznania w II wojnie úwiatowej, zob. Raport o stratach wojennych Poznania, red. A. Sakson, A. SkarzyÒski
PoznaÒ 2008; wed≥ug tego opracowania, w okresie II wojny úwiatowej øycie straci≥o 14 413 PoznaniakÛw.

_______________________ Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce_______________________

27 tys. W grudniu 1948 r. (Kongres Zjednoczeniowy PPR i PPS) liczba cz≥onkÛw
i kandydatÛw PPR w Wielkopolsce wynosi≥a sto tys. osÛb. M≥odzieøÛwkπ partii
komunistycznej by≥ Zwiπzek Walki M≥odych, do ktÛrego naleøa≥o 25 tys. osÛb.
Partiami satelickimi PPR by≥y (Zjednoczone) Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo
Demokratyczne i Polska Partia Socjalistyczna. Partie te utworzy≥y Blok Stronnictw
Demokratycznych

Rzπdy komunistyczne oznacza≥y praktyczne rozbicie ruchu socjalistycznego.

W 1944 r. rozpoczÍ≥a legalnπ dzia≥alnoúÊ Polska Partia Socjalistyczna pod przy-
wÛdztwem Edwarda OsÛbkiñMorawskiego, nastawiona na wspÛ≥pracÍ z komuni-
stami. Dzia≥acze PPSñWolnoúÊ, RÛwnoúÊ, Niepodleg≥oúÊ nie byli przyjmowani do
nowej PPS. W styczniu 1945 r. pierwsze komitety miejskie partii powstawa≥y
w Kaliszu, Ostrowie Wielkopolskim i Poznaniu. Przewodniczπcym WojewÛdzkiego
Komitetu Robotniczego PPS zosta≥ Czes≥aw Grajek, pierwszym sekretarzem ó
Mieczys≥aw Wiúniewski. W po≥owie czerwca 1945 r. partia liczy≥a 12 tys. cz≥on-
kÛw, w 1947 r. ó 31 tys. cz≥onkÛw

W≥adze wojewÛdzkie Stronnictwa Demokratycznego ukonstytuowa≥y siÍ 9 mar-

ca 1945 r. Prezesem Tymczasowego Zarzπdu zosta≥ Dobromir OsiÒski. Po wybo-
rach prezesem WojewÛdzkiego Komitetu SD zosta≥ wybrany Jan Sobaszek. W 1946 r.
SD posiada≥o oko≥o 8 tys. cz≥onkÛw

. Znacznie bardziej skomplikowana by≥a

sytuacja Stronnictwa Ludowego (lubelskie), ktÛre w Wielkopolsce ca≥kowicie stra-
ci≥o wp≥ywy na rzecz Polskiego Stronnictwa Ludowego Stanis≥awa Miko≥ajczyka.

28 stycznia 1945 r. do Poznania przyby≥a grupa operacyjna Rzπdu Tymcza-

sowego RP (tzw. rzπdu lubelskiego) z pierwszym powojennym wojewodπ Micha-
≥em Gwiazdowiczem. W dniu 6 lutego utworzono Urzπd WojewÛdzki i jego
ogniwa terenowe. W marcu 1945 r. powsta≥a Miejska Rada Narodowa i powo≥ano
takøe Zarzπd Miasta Poznania. WkrÛtce ogniwa powiatowej administracji paÒstwo-
wej tworzono na obszarze ca≥ej Wielkopolski.

Najwaøniejszym instrumentem w≥adzy by≥ Resort BezpieczeÒstwa Publiczne-

go, utworzony na mocy dekretu KRN z 21 lipca 1944 r. powo≥ujπcego PKWN. Na
jego czele stanπ≥ Stanis≥aw Radkiewicz. Po utworzeniu Rzπdu Tymczasowego ó
1 stycznia 1945 r. Resort BezpieczeÒstwa Publicznego przemianowano na Mini-
sterstwo BezpieczeÒstwa Publicznego. W rozkazie organizacyjnym z 10 listopada
1944 r. ustalono obowiπzujπce liczbowe obsady stanowisk: WojewÛdzkie UrzÍdy
BezpieczeÒstwa Publicznego liczyÊ mia≥y 308 etatÛw, Miejskie (miast wojewÛdz-
kich) UrzÍdy BezpieczeÒstwa Publicznego ó 148 etatÛw, Powiatowe UrzÍdy
BezpieczeÒstwa Publicznego ó 51 etatÛw, Gminne UrzÍdy BezpieczeÒstwa Pu-
blicznego przy posterunku Milicji Obywatelskiej ó trzy etaty

. W listopadzie 1945 r.

aparat bezpieczeÒstwa, zwany popularnie UB lub bezpiekπ, liczy≥ oko≥o 2,5 tys.
funkcjonariuszy, w koÒcu 1945 r. ó 24 tys. funkcjonariuszy, w listopadzie 1953 zaú

A. Choniawko, Stosunki polityczneÖ, s. 27ñ40.

Ibidem

, s. 35.

Ibidem

, s. 39.

Aparat BezpieczeÒstwa w latach 1944ñ1956

[w:] Aparat bezpieczeÒstwa w Polsce. Kadra kierownicza,

t. I: 1944ñ1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005, s. 20ñ21.

_______________________________ Krzysztof Brzechczyn _______________________________

_______________________ Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce_______________________

ó ponad 33 tys. funkcjonariuszy. Szacuje siÍ zatem, øe na jednego funkcjonariusza
przypada≥o 1300 osÛb. W resortowych kartotekach znajdowa≥o siÍ 5,2 mln na-
zwisk, tzn. oko≥o 1/3 doros≥ych PolakÛw. W 1955 r. liczba wspÛ≥pracownikÛw
rÛønych kategorii wynosi≥a 72 956 osÛb

W Wielkopolsce organizatorem struktur aparatu bezpieczeÒstwa by≥ pp≥k

Stanis≥aw Szot, wys≥any tu przez ministra bezpieczeÒstwa publicznego Radkiewi-
cza z grupπ dziewiÍÊdziesiÍciu funkcjonariuszy, ktÛrzy dzia≥ali na terenach po≥u-
dniowoñwschodniej Polski. Grupa operacyjna funkcjonariuszy UB z Szotem na
czele przyby≥a do Poznania 30 stycznia 1945 r. W Poznaniu WojewÛdzki Urzπd
BezpieczeÒstwa Publicznego tworzy≥o piÍtnastu funkcjonariuszy, pozostali organi-
zowali urzÍdy powiatowe. W pierwszej po≥owie 1945 r. na terenie Wielkopolski
utworzono piÍtnaúcie urzÍdÛw bezpieczeÒstwa publicznego na szczeblu powiatu.
WkrÛtce powiatowe struktury bezpieczeÒstwa zorganizowano na szczeblu 46 po-
wiatÛw, na jakie podzielono wojewÛdztwo poznaÒskie

WkrÛtce przystπpiono na terenie Wielkopolski do reformy rolnej. Zgodnie

z dekretem PKWN o reformie rolnej parcelacjπ mia≥y zostaÊ objÍte majπtki powyøej
50 ha, nowo utworzone gospodarstwa zaú nie powinny przekraczaÊ 5 ha. Poniewaø
w Wielkopolsce struktura rolna by≥a inna niø w reszcie kraju, parcelacjπ mia≥y zostaÊ
objÍte majπtki powyøej 100 ha (na innych terenach granica wynosi≥a 50 ha). Do
gospodarstw powyøej 100 ha naleøa≥o ponad 1/3 ziemi, do tego naleøy dodaÊ
w≥asnoúÊ w posiadaniu NiemcÛw i w≥asnoúÊ koúcielnπ. W sumie PaÒstwowy Fundusz
Ziemi w PoznaÒskiem dysponowa≥ 53 proc. gruntÛw. W Wielkopolsce by≥o oko≥o
150 tys. gospodarstw, w tym ma≥e (czyli do 5 ha) stanowi≥y w zaleønoúci od regionu
od 30 proc. do 60 proc. powierzchni ziemi. Do przeprowadzenia reformy upraw-
nieni byli ma≥orolni ch≥opi obarczeni licznπ rodzinπ, robotnicy rolni i ludnoúÊ
bezrolna mieszkajπca na wsi. Wcielanie reformy rolnej rozpoczÍto w marcu 1945 r.
Wysokie dochody oraz prestiø spo≥eczny robotnikÛw rolnych mieszkajπcych w zacho-
dniej i centralnej Wielkopolsce sprawi≥y, øe nie byli oni chÍtni do zamiany swojej
pozycji na gospodarza posiadajπcego jedynie 5 ha ziemi uprawnej, ktÛry uwaøany
za biedaka. Wystπpi≥o zjawisko masowego zwracania nadaÒ w≥asnoúci, ktÛre do
1 paüdziernika 1945 r. objÍ≥o 47 proc. aktÛw nadaÒ ziemi

. Zmusi≥o to w≥adze

do tworzenia wiÍkszych gospodarstw siedmiohektarowych, a nie jak w pozosta≥ej
Polsce piÍciohektarowych. Ostatecznie w latach 1945ñ1949 ziemiÍ otrzyma≥o
w wojewÛdztwie poznaÒskim (bez ziemi lubuskiej oraz powiatÛw mogileÒskiego
i øniÒskiego) 84 tys. rodzin, utworzono 61 tys. nowych gospodarstw oraz powiÍk-
szono 17 tys. istniejπcych

Ibidem

, s. 20.

W. Handke, R. KoúciaÒski, Zwyczajny Urzπd. Powiatowy Urzπd BezpieczeÒstwa Publicznego w Koúcianie

1945ñ1954,

KoúcianñLeszno 2006, s. 47ñ48.

A. £uczak, ZiemiaÒstwo wielkopolskie w czasie reformy rolnej, Biuletyn IPN 2002, nr 1 (12), s. 41;

w niektÛrych powiatach odsetek zwrotÛw siÍga≥ nawet 80 proc., zob. S. Jankowiak, Reforma rolna. Biuletyn
IPN, 2002, nr 1 (12), s. 29.

J. Topolski, Wielkopolska poprzez wieki. PoznaÒ, 1999, s. 347ñ348.

_______________________________ Krzysztof Brzechczyn _______________________________

PRZEJAWY OPORU SPO£ECZNEGO

1. Opozycja legalna

Na terenie Wielkopolski najsilniejsze wp≥ywy mia≥o Polskie Stronnictwo Ludo-

we. Na Prezesa Zarzπdu WojewÛdzkiego PSL wybrano Stanis≥awa Miko≥ajczyka,
choÊ sprawami partii kierowa≥ wiceprezes Tadeusz Nowak. Odrodzi≥o siÍ rÛwnieø
Stronnictwo Pracy kierowane przez Karola Popiela, liczπce na terenie Wielkopolski
cztery tys. cz≥onkÛw. WkrÛtce za sprawπ PPR w partii tej dosz≥o do roz≥amu i wy-
≥onienia siÍ grupy Feliksa WidyñWirskiego (wojewody wielkopolskiego od lutego
1945 r. do czerwca 1946 r.), opowiadajπcej siÍ za úcis≥π wspÛ≥pracπ z PPR.

Do jednej z pierwszych konfrontacji pomiÍdzy narzuconπ komunistycznπ w≥adzπ

a spo≥eczeÒstwem dosz≥o w po≥owie maja 1946 r.

W≥adze postanowi≥y zakazaÊ

publicznych obchodÛw legalnego úwiÍta 3 Maja. Wywo≥a≥o to protesty m≥odzieøy
akademickiej i szkolnej w kilkudziesiÍciu miejscowoúciach ó do najwiÍkszych
protestÛw dosz≥o w Krakowie. Na znak solidarnoúci z m≥odzieøπ krakowskπ stu-
denci Akademii Handlowej i Uniwersytetu PoznaÒskiego og≥osili 13 maja 1946 r.
strajk solidarnoúciowy. Tego dnia oko≥o godziny 15.00 uformowali pochÛd, ktÛry
ruszy≥ spod Kaponiery na plac Kolegiacki, pod gmach UrzÍdu WojewÛdzkiego, aby
wrÍczyÊ petycjÍ domagajπcπ siÍ uwolnienia studentÛw w Krakowie. Na placu
zgromadzonych by≥o od 1,5 do 4,5 tys. osÛb. WkrÛtce plac otoczy≥y jednostki UB
i MO, ktÛre zaczÍ≥y aresztowaÊ studentÛw. Zatrzymano, wed≥ug rÛønych danych,
od szeúciuset do tysiπca osÛb. WiÍkszoúÊ aresztowanych wypuszczono do 15 maja.
PiÍciorgu z nich wytoczono proces, skazujπc na kary w zawieszeniu

Losy legalnej opozycji reprezentowanej g≥Ûwnie przez PSL by≥y odzwierciedle-

niem sytuacji politycznej w ca≥ym kraju. Do kolejnej prÛby si≥ dosz≥o podczas
referendum 30 czerwca 1946 r. Pytania sformu≥owano tak, by udzielenie pozytyw-
nej odpowiedzi by≥o bardzo prawdopodobne. Pytano bowiem, czy popiera siÍ
zniesienie senatu w przysz≥ym parlamencie, przeprowadzenie nacjonalizacji prze-
mys≥u i reformy rolnej oraz granicÍ zachodniπ Polski. PSL wezwa≥o do odpowiedzi
na pierwsze pytanie ìnieî, pomimo øe postulat zniesienia senatu by≥ w okresie
miÍdzywojennym wpisany w program polityczny stronnictwa. Odpowiedü na pierw-
sze pytanie mia≥a byÊ miernikiem wp≥ywÛw PSL. W trakcie kampanii przedrefe-
rendalnej na terenie Wielkopolski aresztowano kilkudziesiÍciu dzia≥aczy PSL.
W OkrÍgowej Komisji G≥osowania Ludowego PSL przyznano dwa miejsca, na 1050
zaú obwodowych komisji tylko w piÍciu przewodniczπcymi byli cz≥onkowie PSL

Pomimo bezprecedensowej kampanii zastraszania i przemocy, na pierwsze pytanie
odpowiedzia≥o pozytywnie, wed≥ug oficjalnych danych, 46,4 proc. g≥osujπcych, nato-
miast wed≥ug danych PSL ó 10ñ15 proc. Na drugie pytanie uzyskano (wed≥ug ofi-
cjalnych danych) 41,5 proc. g≥osÛw negatywnych, na trzecie ó 16,6 proc. g≥osÛw

£. KamiÒski, Cztery zdjÍcia z albumu UB. PoznaÒski maj í46, Biuletyn IPN 2004, nr 10, s. 67; W. Ma-

zowiecki, Pierwsze starcie. Wydarzenia 3 maja 1946, Warszawa 1998, s. 178ñ187.

W. Mazowiecki, PierwszeÖ, s. 187.

J. Topolski, WielkopolskaÖ, s. 350.

Ibidem

, s. 350.

_______________________ Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce_______________________

PochÛd z okazji úwiÍta 1 Maja, idπcy ul. Walki M≥odych przed siedzibπ ZW ZWM. Na planie sztandar
partyjny dzielnicy PoznaÒñWschÛd oraz piÍÊ sztandarÛw partyjnych. Po lewej ó sztandar harcerski (fot.

ze zbiorÛw APP)

åwiÍto Chrystusa KrÛla na ulicach Poznania, 28 paüdziernika 1945 r. (fot. ze zbiorÛw APP)

D≥ugo odk≥adane wybory przeprowadzono 19 stycznia 1947 r. W trakcie

kampanii wyborczej, w ktÛrej czynny udzia≥ bra≥y organa bezpieczeÒstwa, zawie-
szono dzia≥alnoúÊ PSL w powiatach kÍpiÒskim i trzcianeckim, w powiecie kaliskim
uniewaøniono ca≥π listÍ PSL. Pod pozorem wspÛ≥pracy z ìreakcyjnym podziemiemî
usuwano cz≥onkÛw PSL z obwodowych i okrÍgowych komisji wyborczych. Przy
91 proc. frekwencji, wed≥ug oficjalnych danych, na Blok Demokratyczny oddano
75 proc. g≥osÛw (w kraju 80 proc.). Natomiast Miko≥ajczyk oúwiadczy≥, øe wed≥ug
danych sp≥ywajπcych z obwodÛw, w ktÛrych PSL mog≥a kontrolowaÊ przebieg
g≥osowania, na tÍ partiÍ g≥osowa≥o 61,1 proc. (okrÍg gnieünieÒski), 68,8 proc.
(okrÍg poznaÒski) i 94,1 proc. (okrÍg leszczyÒski) wyborcÛw

. Narzucone spreparo-

wane wyniki wyborÛw doprowadzi≥y w praktyce do rozbicia i likwidacji PSL. W partii
wy≥oni≥a siÍ grupa politykÛw na czele z Czes≥awem Wycechem, dπøπca do wspÛ≥-
pracy z PPR i zjednoczenia z SL. Grupa ta po ucieczce Miko≥ajczyka w paüdzierniku
1947 r. z kraju objÍ≥a kontrolÍ w partii i po≥πczy≥a siÍ z SL, tworzπc ZSL.

Po rozprawieniu siÍ z podziemiem niepodleg≥oúciowym i opozycjπ politycznπ

jedynπ niezaleønπ instytucjπ w spo≥eczeÒstwie polskim pozostawa≥ KoúciÛ≥ kato-
licki. Na obszarze Ûwczesnego wojewÛdztwa poznaÒskiego znajdowa≥y siÍ jednostki
kilku administracyjnych okrÍgÛw koúcielnych. W ca≥oúci w granicach wojewÛdztwa
by≥a archidiecezja poznaÒska z 371 parafiami zgrupowanymi w 31 dekanatach,
w úrodkowej i pÛ≥nocnej czÍúci wojewÛdztwa wydzielono archidiecezjÍ gnieünieÒ-
skπ z 171 parafiami zgrupowanymi w 14 dekanatach, we wschodniej czÍúci
wojewÛdztwa znajdowa≥a siÍ czÍúÊ diecezji w≥oc≥awskiej (132 parafie podzielone
na 12 dekanatÛw), w zachodniej czÍúci wojewÛdztwa ó czÍúÊ Administratury
Apostolskiej z siedzibπ w Gorzowie Wielkopolskim obejmujπca 92 parafie z 13 deka-
natami. OgÛ≥em na terenie wojewÛdztwa znajdowa≥o siÍ 767 parafii

PostÍpowanie lokalnych w≥adz wobec Koúcio≥a katolickiego w Wielkopolsce

by≥o pos≥usznπ realizacjπ polityki centralnych w≥adz partyjnoñpaÒstwowych wobec
tej instytucji w Polsce i trudno w tej sferze dopatrywaÊ siÍ lokalnych odrÍbnoúci

Poczπtkowo w≥adze, chcπc uniknπÊ wojny na zbyt wielu frontach, unika≥y jawnego
podporzπdkowania sobie Koúcio≥a. Na ziemiach zachodnich stan kompromisu
z Koúcio≥em by≥ wymuszany przez koniecznoúÊ zagospodarowania nowych tere-
nÛw, w czym pomoc tegoø by≥a niezbÍdna. Zwiastunem intencji komunistycznej
w≥adzy by≥o jednostronne wypowiedzenie konkordatu przez rzπd 12 wrzeúnia
1945 r. Zaostrzenie polityki wobec Koúcio≥a sta≥o siÍ moøliwe dopiero po rozprawie-
niu ze zbrojnym podziemiem i opozycjπ politycznπ. W czerwcu 1947 r. zarzπdze-
nie Ministerstwa Oúwiaty zakazywa≥o dzia≥aÊ organizacjom katolickim na terenie
szko≥y. W drugiej po≥owie 1948 r. zlikwidowano sieÊ szkÛ≥ katolickich. Ofensywa
partii wobec Koúcio≥a nastπpi≥a w drugiej po≥owie 1949 r. W sierpniu 1949 r.

Ibidem

, s. 351.

J. Mi≥osz, Likwidacja ìCARITASî w Wielkopolsce [w:] Z dziejÛw Koúcio≥a Katolickiego w Wielkopolsce

i na Pomorzu Zachodnim

, S. Jankowiak, J. Mi≥osz (red.), PoznaÒ, IPN, 2004, s. 59ñ60.

O rÛønych aspektach polityki w≥adz wobec Koúcio≥Ûw i zwiπzkÛw wyznaniowych na terenie Wiel-

kopolski, zob. studia zgromadzone w: Z dziejÛw Koúcio≥a Katolickiego w Wielkopolsce...; W≥adze wobec
Koúcio≥Ûw i zwiπzkÛw wyznaniowych w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956

(Studia i materia≥y poznaÒskiego

IPN

, t. II). red. K. Bia≥ecki, PoznaÒ 2008.

_______________________________ Krzysztof Brzechczyn _______________________________

og≥oszono Dekret o ochronie wolnoúci sumienia i wyznania, ktÛry powaønie ogra-
nicza≥ swobodÍ g≥oszenia poglπdÛw religijnych, oraz Dekret o zmianie niektÛrych
przepisÛw prawa o stowarzyszeniach

, ktÛry nak≥ada≥, miÍdzy innymi, obowiπzek

ponownej rejestracji organizacji katolickich przez w≥adze. Spowodowa≥o to zawie-
szenie 3 listopada 1949 r. przez episkopat dzia≥alnoúci organizacji katolickich. We
wrzeúniu w≥adze upaÒstwowi≥y szpitale naleøπce do Koúcio≥a. W tym samym miesiπcu
zaczÍ≥y powstawaÊ Komisje KsiÍøy przy ZBOWiD, nastawione na wewnÍtrzne
rozbicie duchowieÒstwa. We wrzeúniu z inspiracji Komitetu WojewÛdzkiego PZPR
w Poznaniu ruch ìksiÍøy patriotÛwî zaczπ≥ formowaÊ siÍ rÛwnieø w Wielkopolsce.
W styczniu 1950 r. w≥adze przejÍ≥y majπtek ìCaritasuî. Wydany zaú przez RadÍ
PaÒstwa w lutym 1953 r. Dekret o obsadzaniu stanowisk koúcielnych przejmowa≥
ca≥kowitπ kontrolÍ nad politykπ kadrowπ Koúcio≥a.

2. Konspiracja zbrojna i cywilna

W latach 1945ñ1956 na terenie Wielkopolski dzia≥a≥o oko≥o szeúÊdziesiÍciu

oddzia≥Ûw zbrojnych

. NajwiÍkszπ z nich by≥a Wielkopolska Samodzielna Grupa

Ochotnicza ìWartaî, utworzona w pierwszej po≥owie 1945 r. przez ostatniego
komendanta OkrÍgu PoznaÒskiego Armii Krajowej, pp≥k. Andrzeja Rzewuskiego.
Skupia≥a ona g≥Ûwnie by≥ych cz≥onkÛw AK; jej liczebnoúÊ wynosi≥a oko≥o szeúÊ
tys. øo≥nierzy. Rozwiπzanie WSGO, ktÛra dzia≥a≥a do listopada 1945 r., zbieg≥o siÍ
z aresztowaniem jej dowÛdcy pp≥k Rzewuskiego oraz kadry dowÛdczej ìWartyî.

WúrÛd wiÍkszych oddzia≥Ûw zbrojnych, ktÛre doczeka≥y siÍ odrÍbnych opra-

cowaÒ naukowych, wymieniÊ naleøy oddzia≥y: Eugeniusza Kokolskiego ìGroüne-
goî

, Gedymina RogiÒskiego ìDzielnegoî ó Mariana Rπczki ìKoúciuszkiî

, Zyg-

munta Borostowskiego ìBoryî

, Franciszka OlszÛwki ìOttaî

. Liczy≥y one prze-

ciÍtnie od kilku do kilkudziesiÍciu osÛb, a ich aktywnoúÊ trwa≥a do 1950 r.

Dokona≥y one jedenastu atakÛw zbrojnych: na siedziby PUBP KÍpnie, Krotoszynie,
Ostrowie Wielkopolskim i Koüminie (GUBP), wiÍzienia w Koüminie i Szamotu≥ach,
na obÛz pracy w Skoroszowie (dwukrotnie), oraz rozbroi≥y 71 posterunkÛw Milicji
Obywatelskiej miÍdzy innymi w Pyzdrach, Uniejowie, Zbiersku. Wszystkie te akcje
mia≥y miejsce w 1945 r.

W okresie od stycznia 1946 r. do kwietnia 1947 r.

A. £uczak, Podziemie niepodleg≥oúciowe w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956. PrÛba charakterystyki

[w:] Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956, red. A. £uczak,
A. Pietrowicz, PoznaÒ 2007, s. 15.

J. Bednarek, Antykomunistyczny oddzia≥ partyzancki Eugeniusza Kokolskiego ps. ìGroünyî (sierpieÒñ

ñmarzec 1946)

[w:] ibidem, s. 63ñ85.

W. Handke, Oddzia≥ AK Gedymina RogiÒskiego ps. ìDzielnyî ó Mariana Rπczki ps. Koúciuszko i jego

øo≥nierze

[w:] ibidem, s. 85ñ101.

D. Szczepaniak, Oddzia≥ Zygmunta Borostowskiego ps. ìBoraî. Z dziejÛw powojennej konspiracji

w powiatach krotoszyÒskim i jarociÒskim

[w:] ibidem, s. 101ñ113.

J. Bednarek, Oddzia≥ Franciszka OlszÛwki ìOttaî. Z dziejÛw powojennej konspiracji antykomunistycznej

ìPamiÍÊ i SprawiedliwoúÊî 2004, nr 1, s. 197ñ219.

Zob. Atlas polskiego podziemia niepodleg≥oúciowego 1944ñ1956, red. R. Wnuk, WarszawañLublin, 2008.

W. Handke, A. £uczak, J. Mi≥osz. L. Misiek, A. Pietrowicz, A. Rogulska, D. Szczepaniak, Ataki na

wiÍzienia, obozy, siedziby UB i rozbicia posterunkÛw MO

[w:] AtlasÖ, s. 474ñ475; J. Bednarek, A. £uczak,

J. Mi≥osz, A. Pietrowicz, Waøniejsze starcia i akcje zbrojne [w:] Atlas..., s. 474ñ475.

_______________________ Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce_______________________

odnotowano 52 rozbicia posterunkÛw MO; akcje te mia≥y miejsce w pÛ≥nocnoñ
wschodniej Wielkopolsce. W okresie od kwietnia 1947 r. do grudnia 1950 r.
odnotowano jeden przypadek rozbicia posterunku MO w Izbicy Kujawskiej. Najd≥uøej
dzia≥ajπcym oddzia≥em partyzanckim na terenie Wielkopolski (od 1950 r. do kwietnia
1952 r.) by≥ czteroosobowy oddzia≥ ìPartyzantkaî dowodzony przez Floriana
Grzany ìWierzburzaî

W latach 1945ñ1956 na terenie Wielkopolski dzia≥a≥o oko≥o 109 organizacji

antykomunistycznych; z tego 98 stanowi≥y organizacje m≥odzieøowe

. Jednπ

z przyczyn powstania konspiracji m≥odzieøowej by≥y dzia≥ania podjÍte przez w≥adze,
zmierzajπce do podporzπdkowania i kontroli ruchu m≥odzieøowego. Ich celem
by≥o ujednolicenie ruchu m≥odzieøowego, ktÛre ostatecznie zakoÒczono w lipcu
1948 r. Zlikwidowano wtedy wszystkie oficjalnie dzia≥ajπce organizacje m≥odzie-
øowe (Zwiπzek Walki M≥odych, Organizacja M≥odzieøy Towarzystwa Uniwersytetu
Robotniczego, Zwiπzek M≥odzieøy Wiejskiej ìWiciî i Zwiπzek M≥odzieøy Demo-
kratycznej) i utworzono Zwiπzek M≥odzieøy Polskiej. W≥adze podporzπdkowa≥y
sobie rÛwnieø harcerstwo oraz zakaza≥y zrzeszaÊ siÍ m≥odzieøy katolickiej. Po
1948 r. nastπpi≥ wzrost organizacji okreúlanych przez funkcjonariuszy resortu
bezpieczeÒstwa jako ìproharcerskieî i ìprokatolickieî. W latach 1945ñ1947 orga-
nizacji takich by≥o odpowiednio trzy i dwie, w okresie 1948ñ1955 zaú ó 23 i 14

W Poznaniu doliczono siÍ 21 organizacji m≥odzieøowych, w Ostrowie Wielkopol-
skim ó szeúÊ, w Kaliszu i Szamotu≥ach by≥o ich po piÍÊ, w Gorzowie Wielkopolskim,
Koúcianie i Krotoszynie ó po cztery

W Wielkopolsce jednym z g≥Ûwnych organÛw represji komunistycznego paÒ-

stwa wobec przeciwnikÛw politycznych by≥ Wojskowy Sπd Rejonowy, ktÛry swym
zasiÍgiem obejmowa≥ wojewÛdztwo poznaÒskie. W latach 1946ñ1955 przewinÍ≥o
siÍ przed nim 8532 osÛb oskarøonych w 5567 sprawach karnych. Kary pozbawienia
wolnoúci orzeczono w 4269 sprawach, skazujπc 6675 osÛb

. KarÍ úmierci za

dzia≥alnoúÊ politycznπ poznaÒski WSR wyda≥ w stosunku do co najmniej 169 osÛb,
zosta≥a ona wykonana na 76 osobach

TOTALITARYZACJA ØYCIA SPO£ECZNEGO

Po rozprawieniu siÍ ze konspiracjπ niepodleg≥oúciowπ i podziemiem zbrojnym

oraz wyeliminowaniu legalnej opozycji zjednoczenie PPS i PPR koÒczy≥o proces to-
talitaryzacji struktur øycia spo≥ecznego. Zjednoczenie poprzedzone by≥o weryfikacjπ

B. Biegalski, Oddzia≥y podziemia niepodleg≥oúciowego i ich dzia≥alnoúÊ I 1951ñXII 1956 [w:] AtlasÖ,

s. 888ñ499.

A. £uczak, Podziemie niepodleg≥oúciowe w Wielkopolsce w latach 1945ñ1956. PrÛba charakterystyki

[w:] ibidem, s. 15; P. Zwiernik, M≥odzieøowe organizacje niepodleg≥oúciowe w Wielkopolsce [w:] ibidem,
33--67.

P. Zwiernik, M≥odzieøoweÖ, s. 35.

P. Zwiernik, Niepodleg≥oúciowe organizacji m≥odzieøowe I 1945ñXII 1956, [w:] AtlasÖ, s. 490ñ495.

Skazani na karÍ úmierci przez Wojskowy Sπd Rejonowy w Poznaniu 1946ñ1955

, red. W. Handke,

R. Leúkiewicz, PoznaÒ 2006, s. 25.

Ibidem

, s. 22.

_______________________________ Krzysztof Brzechczyn _______________________________

szeregÛw partyjnych. W jej wyniku w wojewÛdztwie poznaÒskim usuniÍto 1595 osÛb
z PPR i 2953 osoby z PPS. Przy okazji zdekompletowano rÛwnieø w≥adze woje-
wÛdzkie PPS. Nazajutrz po kongresie zjednoczeniowym w PoznaÒskiem ukonsty-
tuowa≥y siÍ w≥adze wojewÛdzkie PZPR: I sekretarzem KW PZPR zosta≥ Marian
Minor, II zaú ó Bronis≥aw W≥odek. AkcjÍ scaleniowπ prowadzono na poziomie
powiatÛw i kÛ≥. W marcu PZPR w wojewÛdztwie poznaÒskim liczy≥a 170 247 cz≥on-
kÛw i kandydatÛw. W 1951 r. po zmianach administracyjnych wojewÛdzka orga-
nizacja partyjna liczy≥a 131 882 cz≥onkÛw i kandydatÛw. W latach 1951ñ1953
da≥ siÍ zauwaøyÊ spadek liczby cz≥onkÛw (1953 ó 115 tys.); stopniowy jej
wzrost cz≥onkÛw od 1954 r. sprawi≥, øe w partii w kwietniu 1956 r. by≥o
136 036 cz≥onkÛw.

Po wyeliminowaniu niezaleønych organizacji øycie spo≥eczeÒstwa Wielkopolski

ujÍte zosta≥o w narzucone formy organizacyjne. Do masowych organizacji kon-
trolowanych przez PartiÍ naleøa≥y: Zwiπzek M≥odzieøy Polskiej i Organizacja
Harcerska ZMP, Powszechna Organizacja ìS≥uøba Polsceî, Front Narodowy i zwiπzki
zawodowe. W≥adze komunistyczne zamierza≥y podporzπdkowaÊ sobie rÛwnieø
KoúciÛ≥ rzymskokatolicki tworzπc obok wczeúniej wymienionego ruchu ìksiÍøyñ
patriotÛwî rÛwnieø ruch ìksiÍøy postÍpowychî. Tym ostatnim mianem okreúlano
duchownych zrzeszonych w powsta≥ej 4 listopada 1950 r. Komisji IntelektualistÛw
i Dzia≥aczy Katolickich przy Polskim Komitecie ObroÒcÛw Pokoju, ktÛra zosta≥a
przekszta≥cona w paüdzierniku 1953 r. w KomisjÍ Duchownych i åwieckich Dzia-
≥aczy Katolickich przy OgÛlnopolskim Komitecie Frontu Jednoúci Narodu.

W latach 1945ñ1948 znacjonalizowano prywatne przedsiÍbiorstwa zatrudnia-

jπce powyøej piÍÊdziesiÍciu robotnikÛw na jednπ zmianÍ oraz w ramach ìbitwy
o handelî upaÒstwowiono wiÍkszoúÊ placÛwek prywatnego handlu. PaÒstwo w ten
sposÛb sta≥o siÍ jedynym pracodawcπ okreúlajπcym dochody spo≥eczeÒstwa.
W Wielkopolsce w 1948 r. by≥o 23 427 warsztatÛw rzemieúlniczych zatrudniajπ-
cych oko≥o piÍÊdziesiπt tys. osÛb; w 1954 roku liczba warsztatÛw rzemieúlniczych
zmniejszy≥a siÍ do 12 257, zatrudnionych w nich by≥o dziewiÍtnaúcie tys. osÛb.

Warsztaty rzemieúlnicze mia≥y problemy ze zdobyciem surowcÛw, znalezieniem
lokalu na dzia≥alnoúÊ gospodarczπ, wreszcie w≥adza paÒstwowa arbitralnie narzuca≥a
wysokie podatki, prowadzπc do bankructwa poszczegÛlnych rzemieúlnikÛw i zaprze-
stania przez nich dzia≥alnoúci gospodarczej. Jeszcze bardziej ingerencja paÒstwa
widoczna by≥a w sferze handlu: w 1949 r. w Wielkopolsce by≥o 14 379 placÛwek
handlowych, z czego 22,9 proc. naleøa≥o do paÒstwa. W 1995 r. w Wielkopolsce
by≥o 11 976 placÛwek handlowych, z tego tylko 10 proc. znajdowa≥o siÍ rÍkach
prywatnych

W≥adze stara≥y siÍ za wszelkπ cenÍ zlikwidowaÊ rÛwnieø prywatnπ w≥asnoúÊ

na wsi. W pierwszej kolejnoúci komuniúci starali siÍ wyeliminowaÊ gospodarstwa
ku≥ackie posiadajπce ponad piÍtnaúcie ha ziemi. To przeciwko nim kierowa≥a siÍ ca-
≥a propaganda totalitarnego paÒstwa. Instrumentem jego polityki w tym zakresie by≥y

S. Jankowiak, Wielkopolska w okresie stalinizmu, PoznaÒ 1995, s. 85.

Ibidem

, s. 115.

_______________________ Zarys sytuacji politycznej w Wielkopolsce_______________________

obciπøenia podatkowe ó gospodarstwa rolne posiadajπce powierzchniÍ piÍtnaúcie
ha odprowadza≥y podatek w wysokoúci piÍtnastu tys. z≥otych z jednego hektara,
gospodarstwa zaú o powierzchni poniøej piÍciu ha ziemi odprowadza≥y podatek
w wysokoúci trzech tys. z≥otych z jednego hektara. Innym narzÍdziem walki z pry-
watnym rolnictwem by≥ obowiπzkowy skup. Na poczπtku lat piÍÊdziesiπtych
obejmowa≥ zboøe, ziemniaki, trzodÍ chlewnπ i mleko. Za odprowadzone ó od-
gÛrnie ustalane kontyngenty dostaw ó ch≥opi otrzymywali zap≥atÍ ustalonπ przez
paÒstwo, poniøej cen ukszta≥towanych na rynku. W paÒstwowym planie skupu
Wielkopolska mia≥a odprowadziÊ 20 proc. dostaw. W planie wojewÛdzkim gospo-
darstwa ìku≥ackieî mia≥y dostarczyÊ oko≥o 30 proc. dostaw

. Kolektywizacja

rolnictwa w Wielkopolsce przybra≥a dwie formy: zak≥adanie spÛ≥dzielni produkcyj-
nych i paÒstwowych gospodarstwa rolnych. W 1956 r. istnia≥y 1434 spÛ≥dzielnie,
obejmujπce 14,2 proc. uøytkÛw rolnych. Po prze≥omie paüdziernikowym zdecy-
dowana wiÍkszoúÊ z nich (dziewiÍÊset) zosta≥a rozwiπzana

. Powierzchnia PGR

w Wielkopolsce wzros≥a ze 100 tys. ha (1949 r.) do 228 tys. ha w 1956 r.

Øycie kulturalne by≥o zorganizowane w sposÛb zbiurokratyzowany. PaÒstwo

bowiem sta≥o siÍ jedynym mecenasem kultury i pracodawcπ ludzi zajmujπcych siÍ
kulturπ. ZarÛwno w Wielkopolsce, jak i w pozosta≥ych regionach Polski upaÒstwo-
wiono muzea, teatry, kina, filharmonie i pozosta≥e placÛwki øycia kulturalnego.
Partia, decydujπc o obsadzie personalnej dyrektorÛw owych placÛwek, mog≥a
odtπd decydowaÊ o treúci i formie dzie≥ kultury, ktÛre musia≥y byÊ tworzone
zgodnie z zasadami realizmu socjalistycznego i szczegÛ≥owymi dyrektywami Partii.
Instrumentem polityki Partii by≥y pozbawione autonomii zwiπzki twÛrcze, ktÛre
w 1949 r. zmuszone by≥y akceptowaÊ realizm socjalistyczny jako podstawÍ dzia≥al-
noúci twÛrczej. Takπ rolÍ odegra≥y: zjazd Zwiπzku LiteratÛw Polskich (20ñ23 stycznia
1949 r.) w Szczecinie, zjazd Zwiπzek Polskich ArtystÛw PlastykÛw w Katowicach
(26 czerwca 1949 r.), zjazd Zwiπzku KompozytorÛw Polskich w £πgowie (5 sierpnia
1949 r.) czy spotkania úrodowiskowe, jak np. I Krajowa Narada Teatralna w Oborach
pod Warszawπ (18ñ19 czerwca 1949 r.). NastÍpnie w≥adze regionalne poszcze-
gÛlnych zwiπzkÛw twÛrczych, z pomocπ lokalnych w≥adz partyjnych i admini-
stracyjnych ó wymusza≥y na swoich szeregowych cz≥onkach uprawianie dzia≥alnoúci
twÛrczej zgodnie z wymogami realizmu socjalistycznego i dyrektywami Partii. Ci,
ktÛrzy nie podporzπdkowali siÍ, nie mogli publikowaÊ i byli skazywani na artystycz-
ny niebyt.

Nowo wprowadzony porzπdek totalitarny, opierajπcy siÍ na drobiazgowej

kontroli øycia spo≥ecznego, gospodarczego i kulturalnego przez aparat partyj-
no-paÒstwowy i wspierany przez rozroúniÍte do monstrualnych rozmiarÛw Mini-
sterstwo BezpieczeÒstwa Publicznego, utrzyma≥ siÍ w zasadniczo niezmienionej
formie do 1956 r.

Ibidem

, s. 91.

Ibidem

, s. 105.

Ibidem

, s. 111.

_______________________________ Krzysztof Brzechczyn _______________________________