Antropologia stosowana i badanie w działaniu. Założenia

metodologiczne procesu badawczego realizowanego na potrzeby

projektu tworzenia wsi tematycznych.

W badaniach prowadzonych na potrzeby tworzenia wsi tematycznych przyjęto

perspektywę antropologii stosowanej (applied anthropology). Jest to podejście

zakładające prowadzenie badań naukowych zorientowanych na praktykę społeczną.

Wyniki takich badań mogą znaleźć zastosowanie w procesach zmian społeczno –

kulturowych w podlegającej im społeczności [Staszczak Z. 1987]. Badania

prowadzone w ramach antropologii stosowanej charakteryzują się następującymi

cechami [por:

Willigen J. 1993].

•

formułowanie problemów badawczych w kategoriach praktyki społecznej,

•

praktycznie zorientowane wyniki badań lub sam proces badawczy,

•

podmiotowe podejście do badanej społeczności.

Antropologia stosowana to „antropologia, z której robi się użytek”, w której proces

badawczy definiowany jest nie w kategoriach dyscypliny, lecz wobec problemu,

którego rozwiązaniu służy

[Willigen J. 1993. s. 7].

Początków antropologii stosowanej można szukać w działalności XIX

wiecznych antropologów brytyjskich, którzy badali ludy zamieszkujące obszary

objęte działalnością kolonizacyjną Wielkiej Brytanii (Afryka, Australia, Oceania).

Czynny udział antropologów we wprowadzaniu europejskiej dominacji na terytoriach

objętych kolonizacją, był główną przyczyną krytyki antropologii stosowanej po

upadku mocarstw kolonialnych po drugiej wojnie światowej. Badaczy oskarżano

wtedy o to, że reprezentowali interesy administracji kolonialnej, a nie badanych

społeczności i uchylali się od odpowiedzialności za efekty wykorzystania danych

gromadzonych w wyniku swoich badań [Staszczak Z. 1987]. Po części zarzuty te

utrzymują się do dzisiaj pomimo, że władze kolonialne zazwyczaj nie przykładały

większej wagi do wyników badań antropologicznych, a sami badacze często

krytykowali system kolonialny i podejmowali w swoich opracowaniach zagadnienie

praw ludności rdzennej [Firth R. 2003. s. 25].

Współcześnie antropologia stosowana rozwija się najbujniej w Stanach

Zjednoczonych. Ten nurt amerykańskiej antropologii kultury cechuje rozległe pole

zainteresowań. Amerykańscy antropologowie praktycy wchodzą często w role

konsultantów, analityków, socjoekonomistów i menadżerów [Olszewska – Dyoniziak

B. 2000. s 254]. Takie badania prowadzone są zazwyczaj na zlecenia rządu,

organizacji biznesowych, organizacji pozarządowych (NGO), grup etnicznych.

Istnieje również nurt stosowanych badań antropologicznych inicjowanych przez

samych antropologów. Motywacje przyświecające takim działaniom mogą mieć

związek zarówno z humanistycznym poczuciem odpowiedzialności społecznej [por.

Firth R. 2003], jak i chęcią znalezienia sobie miejsca na rynku pracy, poprzez

rozwiązywanie problemów społecznych [por. WWW.ashoka.org].

Założenia przyświecające zastosowaniu antropologii w procesach zmiany

społeczno – kulturowej zakładają współuczestnictwo badacza w życiu badanej

społeczności. Ma on reprezentować interesy owej grupy i funkcjonować w niej na

prawach doradcy [Staszczak Z. 1987]. Antropolog może sterować procesami

społecznymi jedynie zgodnie z interesem i wolą członków społeczności,

uwzględniając przy tym przyjęty przez nią system wartości [Olszewska – Dyoniziak

B. 2000. s 255]. Osiągnięcie współuczestnictwa uznano za kluczowe zagadnienie w

trakcie planowania procesu badawczego. Współuczestnictwo może zostać osiągnięte

tylko w warunkach dobrowolności. Wymaga ekspresji, co jest zaprzeczeniem represji.

Współuczestnictwo prowadzi też do zmian postaw w kierunku rozwijania relacji

wzajemnych i sposobów komunikacji. Kluczowym elementem jest tu dialog,

możliwość wyrażania idei i ich swobodnego dyskutowania. Współuczestnictwo

oznacza dostęp do podejmowania decyzji poprzez niezależne wyrażanie własnych

poglądów, udział w podejmowanych działaniach [Projekt PHARE Nr p 9205-0405].

Badanie naukowe jest w ujęciu antropologii stosowanej nierozłączne z

procesem społecznym, wobec czego badacz w trakcie swojej pracy musi od samego

początku spełnić pewne specyficzne dla swej sytuacji warunki [Stringer E. 1996. s.

38]:

•

zapewniać poczucie równości wśród członków badanej społeczności,

•

unikać konfliktów, jeśli to tylko możliwe,

•

stwarzać możliwość rozwiązywania pojawiających się konfliktów w sposób

jawny i otwarty,

•

wzmacniać relacje osobiste, nieformalne i oparte na współpracy bardziej niż

stosunki formalne, funkcjonalne i autorytarne.

Badacz w procesie komunikacji z badaną społecznością powinien:

•

posługiwać się zrozumiałym dla wszystkich językiem,

•

uważnie słuchać ludzi i starać się rozumieć, co mają do przekazania,

•

być szczerym i uczciwym,

•

zachowywać się w sposób, który jest uznany w społeczności za poprawny,

•

regularnie informować wszystkich uczestników o podejmowanych planach

i zachodzących wydarzeniach.

W trakcie działań partnerstwa i połączonego z nimi procesu badawczego, przestrzega

się zasady wspólnego z mieszkańcami podejmowania decyzji i konsultuje się z nimi

wszelkie ustalenia wynikające z badań. Mieszkańcy wsi włączają się również

aktywnie w badania. Liderzy lokalni zbierali informacje związane z dziedzictwem

kulturowym wsi, niektórzy z nich prezentowali efekty swoich poszukiwań na

konferencji podsumowującej badania. Ważnym elementem procesu badawczego było

również zaangażowanie w badania dzieci. Na wstępnym etapie były one

przewodnikami po wsi, a ich obecność pomogła przełamać lody pomiędzy członkami

zespołu badawczego i mieszkańcami wsi. Wykorzystano również to, że wywiady

prowadzone przez dzieci mają wysoką jakość [por. Cooperrider, D. L. 1996. ss. 5-11].

W trakcie badań rozwijano nieformalne relacje badaczy z mieszkańcami wsi. Służyła

temu wspólna praca nad realizacją założeń projektu aktywizacji wsi, świętowanie

sukcesów i uczestniczenie członków zespołu badawczego w wydarzeniach nie

związanych bezpośrednio z projektem a ważnych dla mieszkańców wsi (dożynki, Dni

Pola, msze święte, itp.).

Po przyjęciu perspektywy antropologii stosowanej konieczne było znalezienie

odpowiednich metod badawczych. Antropologia stosowana posługuje się koncepcją

„samodeterminujacej się społeczności” [Olszewska – Dyoniziak B. 2000. s 255].

Należało zatem przyjąć taką metodę, w ramach której społeczność jest traktowana

jako świadomy podmiot działań, i która pozwala na jej współuczestnictwo

w badaniach. Również relacje zachodzące w procesie badawczym, winny być wobec

tych założeń podmiotowe. Dotyczy to zarówno stosunków badacz - badany, jak

i stosunku badacza do samego siebie i badanego problemu. Metoda taka powinna

również sprzyjać uzyskiwaniu wyników badań istotnych z punktu widzenia praktyki

społecznej i pozwalać na ścisłe połączenie badań z procesem zmiany społecznej,

celem jej ciągłego monitorowania. Podejście to stoi w opozycji do pozytywistycznej

tradycji badawczej, w której badacz jest usytuowany ponad rzeczywistością, jako

obiektywny obserwator starający się nie ingerować w badany przedmiot [Wyka A.

1993. ss. 46 - 47]. Za metodę odpowiednią dla realizacji tych postulatów uznano

współuczestniczące badanie w działaniu (participatory action research).

Podstawowe założenia takiego badania to [Stringer E. 1996. s. xvi]:

•

pragmatyczne podejście do badań,

•

aktywne uczestnictwo społeczności w procesie badawczym,

•

rezultaty badań związane w praktyczny sposób z życiem lub pracą jego

uczestników.

U źródeł metody badania w działaniu leży wiele tradycji intelektualnych, ale żadna

wyraźnie jej nie określa. Początków tej metody można szukać w tradycji

socjologicznej. Już Saint Simon wskazywał na potrzebę angażowania obywateli w

proces zmiany społecznej. Zapoczątkowanie tej koncepcji przypisuje się również

Jacobowi L. Moreno. Opisał on interwencję w systemy i ład społeczny. Powód i cel

takiej interwencji miały być ważne dla jej uczestników, którzy nad jej

przeprowadzeniem współpracują z badaczem [Gunz. J. 1996 ss. 145 - 149]. Pomysł

Jacoba Moreno przejął jego uczeń - Kurt Lewin, który jest autorem terminu badanie

w działaniu. Tak pisze Kurt Lewin w swojej książce z 1946 roku: Badania potrzebne

w praktyce społecznej można najlepiej scharakteryzować jako socjotechnikę i

zarządzanie społeczne. Jest to rodzaj badania w działaniu (action research), badanie

porównawcze, którego efektem i warunkiem są różne formy aktywności społecznej i

które prowadzi do aktywności społecznej. Badania produkujące tylko książki nie są

dla celów społecznych wystarczające [Lewin. K. 1946 ss. 202 - 203]. Koncepcja ta

spełnia również postulaty heurystyczne interakcjonizmu symbolicznego.

Metodę badania w działaniu wykorzystywano początkowo w USA, w związku

z projektami edukacyjnymi oraz aktywizacji społeczności lokalnych, straciła ona na

popularności w latach 60. Ostatnio, wobec pojawienia się prądów pragmatycznych i

filozofii „postpozytywistycznej", można mówić o odrodzeniu się zainteresowania

badaniami w działaniu [Kwiecińska – Zdrenka M. 1996 s. 45]. Badania oparte na tej

metodzie realizowane są obecnie zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, Australii i

Nowej Zelandii, Finlandii oraz Wielkiej Brytanii. Prowadzi się je w związku z:

problematyką edukacji i zagadnieniem roli szkoły w życiu społeczności oraz

rozwiązywaniem problemów mniejszości narodowych (zwłaszcza w USA, Australii),

aktywizacją i rozwojem społeczności lokalnych (zwłaszcza w Finlandii, gdzie

działania oparte o metody badania w akcji stały się elementem nowej polityki rozwoju

obszarów wiejskich tego kraju).

Istotą badania w działaniu, jest tworzenie przestrzeni porozumienia między

badaczem a badaną społecznością poprzez stwarzanie okazji do wspólnych działań.

Zgodnie z założeniami interakcjonizmu symbolicznego, to w działaniu ujawniają się

społeczne interpretacje rzeczywistości. Takie sytuacje pozwalają zatem na korzystanie

z technik obserwacji uczestniczącej i wywiadu swobodnego (np. podczas wspólnej

pracy i świętowania po jej zakończeniu). Podczas realizacji projektu tworzenia wsi

tematycznych badania socjologiczno – etnologiczne stanowią integralną część

procesu zmiany społecznej.

Bibliografia.

Cooperrider D. L. 1996. The "child" as agent of inquiry. Organization Development

Practitioner. 28:1 & 2.

Firth R. 2003. Czy antropologia społeczna ma przyszłość? (w:) Badanie Kultury,

elementy teorii antropologicznej. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

Gunz J.1996. Jacob L. Moreno and Origins of Action Research. (w:) Educational

Action Research, nr 1.

Kwiecińska – Zdrenka M. 1996. Badacz w działaniu. Opisywać czy też zmieniać

zastaną rzeczywistość? Socjologia Wychowania, t. XIV.

Lewin K. 1946. Resolving Social Conflicts. Harper and Brothers publishers, New

York.

Olszewska – Dyoniziak B. 2000. Zarys antropologii kulturowej. Zachodnie Centrum

Organizacji. Zielona Góra.

Projekt PHARE Nr p 9205–0405 Metodologia współuczestnicząca, Szkolenie i pomoc

techniczna dla liderów lokalnych w zakresie metod, instrumentów i praktyki

przygotowania programów rozwoju i zarządzania w gminach.

Staszczak Z. 1987. Słownik etnologiczny: terminy ogólne. Warszawa, Poznań.

Stringer, E. 1996. Action Research. A Handbook for Practitioners. Sage Publications,

Thousand Oakes – London – New Delhi.

Willigen J. 1993. Applied Anthropology: An Introduction. Westport, CT: Bergin &

Garvey.

Wyka A. 1993. Badacz społeczny wobec doświadczenia. IFiS PAN, Warszawa.