TEMAT: WZORCE OSOBOWE W LITERATURZE ŚREDNIOWIECZA.
Średniowiecze nazywano epoką spod znaku krzyża i miecza. Istotnie: te dwa symbole średniowieczne określają oblicze ówczesnej kultury kościelnej i rycerskiej.
Inspiracją dla rozwoju piśmiennictwa średniowiecznego jest filozofia i oparta na niej nauka Kościoła. Przesycone są one pierwiastkami etycznymi i posiadają charakter dydaktyczny, umoralniający. Korzystając z takich przesłanek, literatura tworzy określone wzory osobowe - ideały do naśladowania, przykłady życia zgodnego z ideałami, pełnego dobrowolnych wyrzeczeń i niezwykłej żarliwości w głoszeniu wyznawanych idei, a także przykłady wielkiego męstwa, odwagi cywilnej, hołdowania uczuciom wzniosłym i bezinteresownym, przykłady niezwykłych miłości i przyjaźni.
Średniowiecze można określić jako epokę kultu świętych, szerzącego się we wszystkich krajach chrześcijańskich. Dominuje pogląd, iż osiągnięcie lepszego życia jest możliwe dopiero po śmierci; wszystko, co ziemskie, jest marnością, piękno i uroda jest złudzeniem; zaszczyty, majątek, sława rzeczą nietrwałą.
W literaturze religijnej współistnieje kilka wzorców postaci. Są to przeważnie osoby świętych, owiane legendą, sławą niezwykłych czynów i cudów. Popularne są dwa wzorce osobowe. Pierwszym z nich jest postać świętego - nieugiętego bojownika, walczącego i ginącego za wiarę. Jest to ideał z czasów krucjat, chrystianizacji krajów pogańskich i walk z islamem, spokrewniony ściśle z literaturą rycerską. Drugi wzorzec religijnej literatury średniowiecznej to postać świętego - ascety, człowieka wyrzekającego się majątku, szczęścia osobistego, znoszącego w pokorze cierpienia, wiodącego mimo pańskiego, wysokiego urodzenia, życie skromne i pełne pobożności, życie opromienione dobrocią i miłością lub surowe, poddane licznym próbom i nakazom. Przykładem utworu, w którym przedstawiony jest taki wzorzec może być anonimowa „Legenda o świętym Aleksym”. Powstała ona około V wieku w Syrii, w oparciu o motywy indyjskie, a do Europy dotarła około X wieku (przekład polski powstał około 1454 r.) i spowodowała prawdziwy kult tego świętego - ascety.
We wstępie tego utworu autor zawiera prośbę do Boga o pomoc w spisaniu historii świętego. Aleksy mając dwadzieścia cztery lata, zgodnie z wolą ojca, żeni się z księżniczką, lecz w noc poślubną składa śluby czystości i postanawia wyruszyć w świat, aby umartwiając się służyć Bogu. Wyzbywa się wszelkich bogactw i cielesnych pokus, tuła się po świecie, żebrząc i znosząc upokorzenia, a wszystko po to, by osiągnąć szczęście wieczne. Po śmierci ogłoszono go świętym, a jego życie stało się wzorem godnym naśladowania.
Podobną postacią świętego - ascety jest postać św. Franciszka z Asyżu. Porzuca on bogactwa, by służyć Bogu, poprzez miłość do bliźniego i zwierząt, radość, pokorę i ubóstwo. Jego życie jest spisane w utworze „Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu”.
Świeckim wzorem bohatera jest rycerz, człowiek obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy. We wczesnych zachodnioeuropejskich poematach rycerskich ceni się głównie kunszt rycerski, odwagę, nadludzką siłę. To w epoce rozkwitu kultury dworskiej ważne stają się inne zalety: dążenie do doskonałości etycznej, dworność, zdolność do wielkiej miłości. Wielki rozwój epiki rycerskiej wystąpił we Francji w postaci tzw.. „chanson de geste”, tj. pieśni o czynach. Najbardziej znany jest poemat „Pieśń o Rolandzie”, opiewający męstwo i śmierć Rolanda, „rycerza bez skazy”, przedstawionego na wzór legendarnych postaci ludowych i bohaterów homeryckich.
Roland dowodził tylną strażą wyprawy Karola Wielkiego. Kiedy na skutek zdrady Ganelona tylna straż zostaje otoczona, decyduje się nie wzywać pomocy i podjąć nierówną walkę z wielokrotnie liczniejszym wrogiem, z niewiernymi Saracenami. Wielokrotnie w czasie walki dowodzi swojej brawurowej wręcz odwagi, męstwa, a nawet okrucieństwa. Roland jest silny, świetnie walczy, jest honorowy i dumny. Śmierć hrabiego Rolanda, opisana bardzo szczegółowo, jest jednocześnie rozliczeniem się tego wzorowego rycerza z całym swoim życiem. Najważniejsze wartości w jego życiu to: wiara chrześcijańska, ojczyzna i ukochany władca - król Karol.
„Pieśń o Rolandzie” nawołuje do walki ze złem, utożsamianym w tym przypadku z zagrażającymi wierze chrześcijańskiej poganami. Z grzechem należy walczyć, trzeba być wobec niego bezwzględnym, nagrodą za wzorową walkę będzie zbawienie.
Inne przykłady średniowiecznej epiki rycerskiej to: cykl „Pieśni o Nibelungach” w Niemczech, „Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu” w Anglii, „Pieśń o Cydzie” w Hiszpanii, „Słowo o wyprawie Igora” na Rusi.
Równie ważnym średniowiecznym wzorcem do naśladowania jest ideał dobrego władcy. W historiograficznym nurcie literatury znajduje się między innymi „Kronika polska” Galla Anonima. Autor, mnich - cudzoziemiec pochodzący z południowej Francji, stąd określany mianem Gallusa, a przybyły z Węgier, pełniąc na dworze Krzywoustego obowiązki kapelańskie usiłował w pięknej łacinie uświetnić swego pana, jego czyny, ród i krainę. W rezultacie „Kronika polska” jako całość jest jedną wielką pochwałą dzielnego księcia, powieścią o jego bojach z przeciwnikami. Składa się ona z mnóstwa epizodów ukazujących męstwo Krzywoustego w desperackich nieraz sytuacjach, gdy na czele kilkuset rycerzy wyrąbuje sobie drogę przez dziesiątki tysięcy rażonych wrogów. Gall Anonim przedstawia jego rządy jako wzór do naśladowania przez innych władców. Bolesław Krzywousty odznacza się, bowiem wybitnym poczuciem odpowiedzialności za losy państwa i narodu, wypełnia swoje obowiązki rzetelnie i sumiennie, kierując się miłością do poddanych, mając na względzie dobro ich i kraju.
Król, jako Boży pomazaniec, jest bowiem odpowiedzialny za swe czyny przed Stwórcą. Taka koncepcja idealnego władcy jest ściśle powiązana z myślą św. Tomasza. Stwierdza on, że człowiek winien sumiennie wykonywać swoje obowiązki wynikające z pełnienia danej funkcji społecznej, gdyż jest to elementem boskiego planu świata.
Literatura średniowieczna ma charakter parenetyczny. Stwarzając określone wzorce osobowe, nakłania do naśladowania ich, naucza moralizuje. Uniwersalizm literatury oznacza, że jednostka ma służyć swym życiem ogółowi, całemu narodowi. Takim celom służy zarówno waleczny rycerz, jak i dobry władca. Średniowieczne teksty są tendencyjne, jednokierunkowe tematycznie, a większość z nich dotyczy Boga i ma charakter religijny. Paraneza ma służyć wartościom etycznym zgodnie z boskimi przykazaniami. Wyidealizowanie wzorców osobowych ma na celu ich uwznioślenie i skłonienie do naśladowania.
Edyta Łuksza