Henryk Machel

w i e

: _ i. —^ _

jako

instytucja karna

i

resocjalizacyjna

9 l U

Biblioteka IPSiR UW 1090006113

'Et

ARCHE

Gdańsk 2003

1090006113

Recenzja

Prof. dr hab. Eugeniusz Bielicki

Korekta TIRET

Projekt okładki Dorota Sokołowska

Skład komputerowy Karol Grzeżulkowski

Druk i oprawa

WDG Drukarnia w Gdyni Sp. z o.o., ul. Św. Piotra 12 tel. [phone], tel./fax [phone]

MOZG

Wydawca Arche

Al. Grunwaldzka 212, 80-266 Gdańsk tel. [phone], fax [phone]

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Gdański

ISBN 83-89356-10-4

SPIS TREŚCI

WSTĘP..............................................................................................................................................9

Rozdział 1

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI I JEJ CELE.......................................................................11

1.1. Od modelu odwetowego do resocjalizacyjnego.......................................................................11

1.2. Granice resocjalizacji penitencjarnej........................................................................................20

1.2.1. Czym jest resocjalizacja penitencjarna..................................................................................20

1.2.2. Granice i możliwości resocjalizacji w świetle trzech podejść do niej...................................25

1.2.3. Refleksje końcowe.................................................................................................................30

1.3. Dynamizm przestępczości a oddziaływanie penitencjarne.......................................................31

1.4. Kryzys idei resocjalizacji penitencjarnej - fenomen czy ostrzeżenie?.....................................34

Rozdział 2

WIĘZIENIE JAKO INSTYTUCJA RESOCJALIZACYJNA........................................................45

2.1. Przesłanki formalno-prawne.....................................................................................................45

2.2. Funkcjonowanie systemu resocjalizacyjnego...........................................................................50

2.3. Niektóre ujemne determinanty oddziaływania penitencjarnego...............................................55

2.4. Charakterystyka społeczności więźniów..................................................................................59

2.5. Dwuczłonowy charakter społeczności więziennej:

więźniowie i personel................................................................................................................65

2.6. Współpraca ze społeczeństwem i wsparcie społeczne.............................................................70

Rozdział 3

WIĘZIENIE JAKO MIEJSCE PRACY - SŁUŻBY......................................................................80

3.1. Personel jako wykonawca zadań resocjalizacyjnych...............................................................80

3.2. Kwalifikacje personelu więziennego........................................................................................85

3.2.1. Zagadnienie kompetencji resocjalizacyjnej...........................................................................85

3.2.2. Znaczenie autorytetu.............................................................................................................91

3.3. Paramilitamość i jej konsekwencje..........................................................................................92

3.4. Źródła stresu i wypalenia zawodowego...................................................................................96

3.4.1. Stres zawodowy, jego działanie i źródła................................................................................96

3.4.2. Stresogenne warunki pracy personelu więziennego..............................................................98

3.4.3. Wypalanie się zawodowe personelu....................................................................................117

3.5. Znaczenie etyki zawodowej i prestiżu zawodu......................................................................122

3.6. Patologia instytucji więziennej i jej ujemne konsekwencje...................................................130

3.7. Znaczenie satysfakcji z pracy.................................................................................................141

Rozdział 4

PERSONEL WIĘZIENNY W ŚWIETLE WAŻNIEJSZYCH KONWENCJI

MIĘDZYNARODOWYCH....................................................................................................150

4.1. Uwagi wprowadzające............................................................................................................150

4.2. Interakcja konfliktu................................................................................................................152

4.3. Spór o istotę kary....................................................................................................................153

4.4. Personel więzienny w świetle Reguł minimalnych ONZ.......................................................155

4.5. Personel więzienny w ujęciu Europejskich reguł więziennych..............................................157

Rozdział 5 ZMIANY W WIĘZIENNICTWIE POLSKIM JAKO EFEKT

TRANSFORMACJI USTROJOWEJ......................................................................................163

5.1. W kierunku więzienia prospołecznego...................................................................................163

5.2. Wzmożona wymiana kadry, jej przyczyny i skutki................................................................ 170

5.3. Ku stabilizacji kadrowej i profesjonalnej..............................v...............................................174

5.4. Zmiany w szkoleniu funkcjonariuszy więziennych................................................................181

5.5. Ważniejsze aspekty nowej ustawy o służbie więziennej........................................................182

5.6. Resocjalizacyjny system penitencjarny w ujęciu KKW z 1997 roku.....................................186

Rozdział 6

PENITENCJARNE ASPEKTY WYKONYWANIA DŁUGOTERMINOWYCH

KAR POZBAWIENIA WOLNOŚCI......................................................................................193

6.1. Istota i charakterystyka kar długoterminowych......................................................................193

6.2. Postępowanie z więźniami długoterminowymi w świetle aktualnych

standardów europejskich.........................................................................................................196

6.3. Kara dożywotniego pozbawienia wolności oraz kara 25 lat pozbawienia

wolności w polskiej kodyfikacji karnej...................................................................................201

6.4. Charakterystyka polskiej populacji więźniów odbywających kary 25 lat

pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności...............................................204

6.4.1. Kto odbywa te kary?............................................................................................................204

6.4.2. Czym charakteryzują się sprawcy zabójstw?.......................................................................206

6.4.3. Reakcje więźniów skazanych na 25 lat pozbawienia wolności i na „dożywocie"

na warunki więzienne..............................................................................................................208

6.4.4. Możliwości resocjalizacji....................................................................................................209

Rozdział 7

ZAGADNIENIE WIĘŹNIÓW NIEBEZPIECZNYCH................................................................213

7.1. Więzień niebezpieczny - treść pojęcia...................................................................................213

7.2. Więźniowie niebezpieczni w świetle standardów europejskich.............................................214

7. 3. Przykłady rozwiązań zagranicznych......................................................................................216

7.4. Więźniowie niebezpieczni w obecnym polskim systemie penitencjarnym............................219

7.4.1. Przesłanki kwalifikujące do kategorii więźniów niebezpiecznych.....................................220

7.4.2. Organy kwalifikujące i weryfikujące...................................................................................222

7.4.3. Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi......................................................................222

Rozdział 8

WAŻNIEJSZE ASPEKTY PENITENCJARNEJ PROCDURY RESOCJALIZACYJNEJ..........227

8.1. Wprowadzenie........................................................................................................................227

8.2. Diagnozowanie penitencjarne................................................................................................229

8.3. Programowanie oddziaływania resocjalizacyjnego................................................................247

8.4. Metody resocjalizacji penitencjarnej......................................................................................250

8.4.1. Wprowadzenie.....................................................................................................................250

8.4.2. Metody oparte na wpływie osobistym.................................................................................251

8.4.3. Metody oparte na wpływie sytuacyjnym.............................................................................253

8.4.4. Grupa społeczna jako teren resocjalizacji...........................................................................257

8.4.5. Metody zorganizowane.......................................................................................................259

8.4.6. Metody psychokorekcyjne...................................................................................................261

8.5. Postępowanie z alkoholikami i narkomanami........................................................................264

8.5.1. Postępowanie z alkoholikami......................................................?.......................................265

8.5.2. Postępowanie z narkomanami.............................................................................................267

8.6. Kwestia kobiet ciężarnych rodzących w więzieniu................................................................268

8.6.1. Wykonywanie kary pozbawienie wolności wobec kobiet...................................................268

8.6.2. Kobiety rodzące w więzieniu i problem ich macierzyństwa...............................................270

8.6.3. Więzienne domy matki i dziecka.........................................................................................271

8.7. Zasady oddziaływania penitencjarnego..................................................................................272

8.7.1. Pojęcie zasady.....................................................................................................................272

8.7.2. Europejskie Reguły Więzienne...........................................................................................273

8.7.3. Główne zasady filozofii penitencjarnej W. Rentzmanna.....................................................275

8.7.4. Ważniejsze zasady resocjalizacji penitencjarnej .................................................................276

8.8. Ocenianie i opiniowanie więźniów. Ocena możliwości.........................................................277

8.9. Duszpasterstwo więzienne......................................................................................................281

Rozdział 9

ROLA WARUNKOWEGO ZWOLNIENIA W ZAPOBIEGANIU

RECYDYWIE PRZESTĘPCZEJ. PROBACJA POSTPENITENCJARNA..........................283

9.1. Przygotowanie więźniów do zwolnienia................................................................................283

9.2. Istota i cele warunkowego zwolnienia. Aspekty resocjalizacyjne..........................................285

9.3. Rola kuratorów sądowych w profilaktyce powrotów do przestępstwa..................................293

9.4. Determinanty nieskuteczności probacji postpenitencjarnej...................................................297

Rozdział 10

PRAWO I WIĘZIENIE W PERCEPCJI PERSONELU PENITENCJARNEGO (SYNTEZA

BADAŃ WŁASNYCH)..........................................................................................................301

10.1. Wprowadzenie......................................................................................................................301

10.2. Pozycja zawodowa badanych funkcjonariuszy a ich percepcja prawa, odpowiedzialności karnej, kary pozbawienia wolności i warunkowego przedterminowego zwolnienia..............305

10.3. Pozycja zawodowa badanych osób a ich percepcja charakteru i środowiska pracy............309

10.4. Przyczyny powrotu do przestępstwa w percepcji badanych funkcjonariuszy więziennych

z uwzględnieniem pozycji zawodowej....................................................................................316

10.5. Resocjalizacyjne aspekty KKW (z 1997 roku) w percepcji badanych grup funkcjonariuszy.......................................................................................................................320

10.6. Czas wolny i zainteresowania badanych funkcjonariuszy z uwzględnieniem

ich pozycji zawodowej............................................................................................................325

Rozdział 11

POLSKA PENITENCJARYSTKA W NAJBLIŻSZEJ PERSPEKTYWIE..............................333

11.1. Trudna sytuacja więziennictwa w okresie zamian społecznych...........................................333

11.2. Dylemat poczucia sprawiedliwości......................................................................................336

11.3. W perspektywie globalizacji.................................................................................................339

BIBLIOGRAFIA...........................:...............................................................................................341

ANEKS..........................................................................................................................................364

Polskie Towarzystwo Penitencjarne..............................................................................................364

Stowarzyszenie Oficerów Więziennictwa.....................................................................................367

7

Więzienie i kara pozbawienia wolności towarzyszą społeczeństwu od starożytności. Mimo narastającej stale krytyki tych instytucji, jak dotąd, ludzkość niczego zastępczego nie wymyśliła. Tak zwane kary alternatywne w postaci ograniczenia wolności lub grzywny, albo może jeszcze inne, mają zastosowanie jedynie wobec pewnej liczby przestępców. Dzieje się tak z dwóch powodów. Pierwszy to pewna tradycja kodyfikacji karnych i wymiaru sprawiedliwości skłaniająca bardziej do orzekania kar pozbawienia wolności niż innych. Drugi to osobliwa rzeczywistość społeczna, kreująca poważnych i niebezpiecznych przestępców, wobec których nie można zastosować kar alternatywnych. Taką sytuację zauważa się w wielu nie tylko europejskich państwach aspirujących do miana państw o wysokiej kulturze, prawnej. Taka sytuacja jest także w Polsce. W Polsce ze względu na mizerne usytuowanie ekonomiczne wielu „drobnych" przestępców samoistna kara grzywny jest bardzo często nieściągalna, co zapewne w odczuciu społecznym obniża jej prestiż. Zatem również jej prewencyjność.

W wielu państwach świata, w tym w Polsce, w ostatnim pięćdziesięcioleciu zrezygnowano z kary śmierci. Stąd wobec sprawców przestępstw bardzo groźnych, często mających postać wyjątkowo brutalną czy wręcz nieludzką, także stosuje się karę pozbawienia wolności. Na ogół w postaci kar długoterminowych. Karą taką jest kara 25 lat pozbawienia wolności. Cechy takiej kary ma dożywotnie pozbawienie wolności. Stawia to więziennictwo w szczególnej sytuacji, albowiem muszą oni pracować z przestępcami wyjątkowymi, często bardzo niebezpiecznymi. Tacy przestępcy wywodzą się również z grup przestępczości zorganizowanej, mającej wyraźne znamiona przestępczości zawodowej. Rezygnacja z kary śmierci (stosowanej przeważnie wobec szczególnie brutalnych zabójców) i osadzanie tej kategorii sprawców w więzieniu stanowi zamianę izolacji biologicznej na społeczną. Według obecnych tendencji, zwłaszcza europejskich, sprawcy ci mają szansę wyjść na wolność dzięki instytucji warunkowego zwolnienia. W pewnych okolicznościach mogą także korzystać z przepustek. Oznacza to, że izolacja ta jest niepełna oraz to, że z ludźmi tymi trzeba w więzieniu pracować tak jak z innymi skazanymi, ponieważ po ewentualnym opuszczeniu więzienia muszą umieć żyć w wolnym społeczeństwie i nie zagrażać jemu.

Więzienie jest instytucją skomplikowaną i wieloaspektową. Pracuje ono na zamówienie społeczne. Jego funkcjonowanie jest elementem polityki kryminalnej państwa. Jego zadaniem jest nie tylko izolacja społeczna przestępców, ale i troska o zmianę ich postaw na prospołeczne i zniechęcenie ich w ten sposób do kontynuowania działalności przestępczej. Więzienie ma wobec tego swój udział w zapobieganiu recydywie przestępczej. Więzienie to dwie społeczności: personel i więźniowie, stale obcujące ze sobą. Odmienne są ich pozycje, cele i role. Zachodzi między nimi interakcja konfliktu, którą trzeba zminimalizować by zrealizować wymienione zadania.

Paradoksem jest założenie, iż można ludzi uspołeczniać w warunkach dla nich sztucznych i zgoła aspołecznych jakie tworzy więzienie. Jest to jednak zadanie możliwe, ale tylko wobec pewnej liczby znajdujących się tam pensjonariuszy, często o znacznej demoralizacji i wykolejeniu przestępczym. Więzienie nie jest zatem uniwersalnym urządzeniem do resocjalizacji wszystkich przestępców. Niektórzy z nich z całą pewnością zasilą szeregi recydywistów i wrócą do niego.

W książce tej ukazuję więzienie jako instytucję, w.której przestępcy odbywają karę pozbawienia wolności i w której pracuje personel, mający ich zabezpieczyć, obsłużyć i społecznie korygować. Wskazuję w niej na wielorakie aspekty tego procesu i wielorakie jego konsekwencje. Jest to książka o więzieniu w ogóle, a o polskim współczesnym więzieniu w szczególe. Ukazuję je wieloaspektowo: pod względem formalno-prawnym, pod względem psychologicznym, socjologicznym i pedagogicznym. Znajdują się w niej elementy organizacji i zarządzania dotyczące personelu.

Wykonywanie kary pozbawienia wolności (istotą każdej kary jest dolegliwość -Śliwowski 1981) ma swój kontekst w postaci konwencji międzynarodowych. Zagadnienie to w znacznym stopniu zostało tu omówione. Więzienie nie działa w próżni, a w konkretnym społeczeństwie, od którego zależy. Jest ono istotnym etapem w procedurze karnej, stosowanej wobec przestępców. Ostatnim etapem jest probacja postpenitencjarna, którą stosuje się wobec osób warunkowo zwolnionych . Jej celem jest ułatwienie byłym więźniom readaptacji społecznej. Realizują ją kuratorzy sądowi. O niej także napisałem. Wobec więźniów zwolnionych „na koniec kary" stosuje się, podobnie jak wobec warunkowo zwolnionych, pomoc postpenitencjarną. Ma ona różne postacie.

Dobrze realizowana probacja postpenitencjarna i rozsądna pomoc postpenitencjarna powinny wzmacniać wysiłek resocjalizacyjny więzienia. Są one wskaźnikiem tzw. zdolności readaptacyjnej społeczeństwa. Im większa jest ta zdolność, tym większa efektywność więzienia. W interesie społecznym jest zatem ją wzmacniać.

W wielu państwach, w tym europejskich, rejestrujemy przeludnienie. Rejestrujemy je także obecnie w Polsce. Nie jest to w naszym kraju ewenement, bowiem w okresie przed 1989 rokiem zjawisko to miało charakter stały. Liczba więźniów niemal zawsze w tamtym okresie przekraczała 100 tysięcy osób. Obecnie znowu rośnie i w czerwcu 2002 roku przekroczyła już 80 tysięcy. Przez więzienie ludzi się „przepuszcza". Można wyobrazić sobie jak dużo Polaków przechodzi przez z pozoru tylko, oczyszczającą moralnie drogę, gdy weźmie się pod uwagę przewagę liczbową kar krótkich nad długimi i stałą troskę państwa, aby ze względu na niewystarczającą ilość miejsc, na które się obecnie w Polsce czeka, ci którzy w więzieniu są, możliwie najwcześniej je opuścili. Książka dotyka także tego problemu.

Sądzę, że sam fakt, iż więzieniem traktuje się tysiące ludzi, uzasadnia naukowe podejście do niego i społeczne zainteresowanie się nim.

Książkę tę napisałem jako pracownik naukowy Uniwersytetu Gdańskiego i jako wieloletni praktyk penitencjarny.

10

Rozdział 1

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI I JEJ CELE

1.1. Od modelu odwetowego do resocjalizacyjnego

Instytucja więzienia znana była już w okresie starożytności i w średniowieczu.

0 więzieniach z tego okresu wiadomo, że były bardzo dolegliwe. Panujące w nich warunki charakteryzowały się niezwykłą surowością, szkodziły zdrowiu więźniów, którzy traktowani byli bardzo często w sposób nieludzki (Rabinowicz 1933, s. 3). Jak podaje M. Czerwiec (1958, s. 89) pierwsze więzienia funkcjonowały w krajach o bardzo starej kulturze: w Chinach, w Egipcie, w Grecji i w Rzymie. W Grecji niektórzy myśliciele zastanawiali się nad genezą przestępstwa, np. Hipokrates uważał, że każde przestępstwo jest rezultatem głupoty, zaś Arystoteles, że wynikiem namiętności. Według Platona przestępca był człowiekiem chorym, jednak mimo to domagał się bezwzględnego zadośćuczynienia bez względu na stopień świadomej odpowiedzialności. Platon widział potrzebę podziału więzień na śledcze i karne. Pierwsze miało służyć przetrzymywaniu obwinionych. Drugie przeznaczone miało być dla odbywających karę. Postulował także o powołanie odrębnego domu poprawy dla młodocianych.

W starożytnym Rzymie, w związku z dalszym rozwojem prawa karnego, zatem także sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności, zauważa się już zróżnicowanie istniejących więzień. Kryterium zróżnicowania stanowili więźniowie, dla których były przeznaczone. Istniały zatem więzienia dla pełnoprawnych obywateli rzymskich, w tym osobne dla żołnierzy, oraz więzienia dla niewolników. Tych ostatnich skazywano także na galery, na pracę przy budowie dróg, wodociągów, itp.

M. Czerwiec (1958, s. 9 in.), charakteryzując więzienia okresu feudalnego, przedstawia je jako miejsce bardzo złego traktowania więźniów, jako miejsce tortur i jako miejsce o niezwykle surowych i dolegliwych warunkach. Były to często lochy bez światła dziennego, zawilgocone, zaniedbane a przez to straszne dla uwięzionych. W tych straszliwych lochach męczono torturami wtrącane ofiary, aby na przykład zmusić je do przyznania się do zarzucanej im winy, a następnie mściwie stracić lub też skazać na powolne konanie z braku dostatecznego pożywienia, ubrania i powietrza, albo wprost na śmierć głodową.

W Polsce feudalnej istniały również podobne więzienia, najczęściej w wieżach grodzkich. Służyły one, podobnie jak wszędzie w tym czasie, do przetrzymywania przed sprawą i wyrokiem złoczyńców, którymi byli głównie chłopi pańszczyźniani

1 mieszczanie. Uwięzionych w grodzie lub wieży zakuwano w ciężkie łańcuchy na

11

rękach i nogach, rzucano na kamienną posadzkę lub gnijący barłóg, gdzie z głodu, wilgoci, chłodu i braku światła znosili straszliwe cierpienie. Takie więzienie służyło jako bardzo represyjny środek zapobiegawczy, choć niekiedy miało charakter kary samodzielnej za niektóre przewinienia. Znane były formy takiej kary m.in. na Śląsku, w Wielkopolsce i w Małopolsce. Już w XIII w. w Polsce znane były więzienia prywatne, utrzymywane przez władze kościelne (Czerwiec 1998, s. 10).

Jak podaje Rabinowicz (1933, s. 15), do połowy XVI w. w całej Europie w więzieniach dominowały odwet i odpłata. Dolegliwość wypełniała całą treść kary. Dopiero w połowie XVI w. zauważyć można pewne intencje wychowawcze. Jednak zdaniem tego autora, „do końca XVI w. więzienia były najczęściej narzędziem zemsty, .miejscem tortur, kaźni, znęcania się nad niewinnymi".

Idea poprawy związana była przede wszystkim z przestępcami młodymi wiekiem. Zbudowano dla nich pierwsze domy poprawy i domy pracy przymusowej. Pierwszy taki zakład założony został w Anglii, w Bridevell. Jego celem było przysposobienie do pracy i uczciwego zarobkowania wychowanków. Był to jednocześnie zakład poprawczy i zakład kamy (Rabinowicz 1933, s. 7). Podobny zakład poprawczy dla mężczyzn zbudowano w roku 1595 w Amsterdamie. Rok później zbudowano podobny zakład dla kobiet. Naczelnym celem tych zakładów była poprawa „małoletnich przestępców" i przyzwyczajenie do pracy włóczęgów. W zakładzie tym mogły przebywać dwie kategorie osób:

1. umieszczone tam wyrokiem sądu (włóczędzy, żebracy, młodzi przestępcy, osoby niemoralnego prowadzenia się, a nawet prostytutki)

2. umieszczane na żądanie rodziny, np. źle prowadzący się, krnąbrni chłopcy oraz dziewczynki, dla poprawy moralnej.

W okresie późniejszym osadzano tam jednak wszystkich przestępców, nawet skazanych na 10 i 20 lat pozbawienia wolności. Zakłady amsterdamskie były zatem jednocześnie więzieniem i domem poprawy (Rabinowicz 1933, s. 8).

W roku 1603 zbudowano w zakładzie amsterdamskim osobne pomieszczenie, zasługujące na specjalną uwagę, ponieważ jego architektura i organizacja przypominała całkowicie późniejsze więzienie. Jego istotą nie było jednak zupełne osamotnienie. Nocą pensjonariusze byli zamykani w odrębnych pomieszczeniach (celach), ale we dnie pracowali i uczyli się wspólnie. Jest to pierwszy wariant wykonywania kary pozbawienia wolności o intencji wychowawczej. Młodzi więźniowie uczyli się tam i pracowali, przy czym praca była odpłatna. Część tygodniowego wynagrodzenia dostawali „do ręki". Część odkładano im do depozytu na tzw. fundusz wyjściowy (in. Kalinowski 1991, s. 21). Nadzieja na poprawę przez pracę, odpłatność pracy (więzień był nią wobec tego osobiście zainteresowany), przebywanie stale w zakładzie pastora i nauczyciela, wyraźnie określają wychowawczy charakter tej placówki. W strukturze zatrudnionego personelu, prócz obsługi podstawowej, pojawili się ludzie od poprawy moralnej (pastor) i ludzie uczący zawodu przydatnego po wyjściu (nauczyciel zawodu).

Zakład amsterdamski, dzięki wzorowej organizacji i zupełnie nowym (w owych czasach rewolucyjnym) metodom postępowania z pensjonariuszami, stał się pierwszym wzorem pracy z przestępcami w warunkach izolacji społecznej. W 1612 roku ukazała się publikacja bardzo pochlebna dla tego zakładu i opisująca dziewiętnaście przypadków „cudownego wyleczenia z lenistwa, próżniactwa i zbrodniczych skłonności" (Rabinowicz 1933, s. 10).

?

»

12

Idea wychowania przestępców w czasie ich pobytu w więzieniu rozwijała się niemal w tym samym czasie we Włoszech. Na początku XVII w., niezależnie od wpływów holenderskich, rozwijały się tam zupełnie nowe kierunki myślenia penitencjarnego. Ich autorami byli znakomici na owe czasy profesorowie prawa karnego: Tolosano, Bonavita i Bonacosta. Rozpowszechniali oni pogląd o konieczności poprawy ludzi, którzy dopuścili się przestępstwa. Rozumiano, że jest to konieczne wobec przestępców młodocianych. Na język praktyki poglądy te przełożył mnich Filipo Franci, który w prowadzonym przez siebie przytułku we Florencji w roku 1667 wprowadził „system odosobnienia dla młodzieńców". System ten miał wyraźnie wychowawczy charakter (Rabinowicz 1933, s. 12).

Właściwą jednak reformę myśli i praktyki penitencjarnej przypisuje się papieżowi Klemensowi XI. Pod jego kierownictwem powstał w roku 1703 resocjalizacyjny przytułek San Mich?le. Był on pomyślany jako dom poprawczy dla młodych przestępców. Według obowiązującej w nim koncepcji młodzi przestępcy byli rozdzielani na noc i umieszczani w osobnych celach. Natomiast podczas dnia pracowali wspólnie, jednak bez zezwolenia na porozumiewanie się. Dużą wagę przywiązywano do poprawy moralnej więźniów i do nauki zawodu pozwalającego utrzymywać się po wyjściu z zakładu. Istota tego wychowawczego systemu oparta była na odrodzeniu religijnym. Nie było to klasyczne więzienie, a karny dom poprawczy.

W 1775 roku powstał znakomity jak na owe czasy zakład penitencjarny w Gandawie. Zakład ten stanowił wyraźny krok naprzód w rozwoju więziennictwa i zapoczątkował rozwój systemu celkowego, według którego odbywano w nim karę. Jego pomysłodawcą był hrabia Vilain. Naczelnym hasłem Vilaina było „odrodzenie moralne więźnia przez pracę" (Rabinowicz 1933, s. 29). Stał on na stanowisku, że jedynie praca może poprawić moralnie przestępcę. Za pomocą pracy można jego zdaniem przekształcić przestępcę w uczciwego człowieka. Zastosował on także pewną segregację więźniów, aby przeszkodzić w ten sposób ich wzajemnej demoralizacji. W więzieniu gandawskim nocą więźniowie pozostawali w osobnych celach. We dnie pracowali wspólnie w innych, specjalnie przeznaczonych do tego celu pomieszczeniach. Podczas wspólnej pracy obowiązywał całkowity zakaz rozmawiania ze sobą. Obowiązek milczenia był niezwykłą dolegliwością, zaś ówcześni penitencjaryści sądzili, że zapobiegną w ten sposób wzajemnemu demoralizowaniu się więźniów. Dużą wagę przywiązywano w Gandawie do organizacji pracy więźniów, którą literatura określa jako wzorową. Znawca ówczesnego więziennictwa - Anglik John Howard, uznał zakład w Gandawie za wzorowy i zalecał stosowanie tej koncepcji w pozostałych więzieniach Europy. Na ziemiach polskich wzorowy zakład więzienny funkcjonował w Warszawie. Było to tzw. więzienie marszałkowskie, a jego twórcą był marszałek Stanisław Lubomirski (1767). Nie stosowano w nim jednak odosobnienia ani też segregacji jak w Gandawie. Dobra ocena tego więzienia wynikała z jego organizacji, dobrego stanu sanitarnego i ludzkiego traktowania więźniów. Jednak ani w tym, ani w innych więzieniach polskich wychowawczy cel kary nie znalazł do końca XVIII w. prawa obywatelstwa. Europa, mimo że posiadała już tak nowoczesny zakład jak Gandawa, oraz mimo postępowych dzieł Blaskstone'a, Ben-thama i Howarda nie uczyniła w tym okresie dalszego postępu w zakresie teorii i praktyki penitencjarnej.

13

Postęp ten widoczny był natomiast na gruncie amerykańskim. Zapoczątkowała go tam religijna doktryna kwakrów. Punktem wyjścia do poprawy przestępcy w więzieniu było dla nich możliwie najdalej posunięte osamotnienie. Kwakrowie uważali, że pełne osamotnienie sprzyja wychowaniu więźnia. Wynikające z osamotnienia negatywy były ich zdaniem mniejszej wagi. Osamotnienie miało na celu, podobnie jak w Gandawie, chronić więźnia od zgubnego wpływu skazanych bardziej zdemoralizowanych. Z wzajemną demoralizacją wiązano codzienne obcowanie więźniów ze sobą. Osamotnienie miało umożliwić więźniowi dokonanie należytych przemyśleń na temat swojej działalności przestępczej, miało wzmóc poczucie winy, skruchę i w efekcie doprowadzić do odrodzeniąmoralnego. Środkiem pobudzającym do tych korzystnych przeobrażeń, zdaniem kwakrów, była literatura religijna. U podstaw takiej filozofii penitencjarnej leżało przekonanie o wrodzonej dobroci człowieka, co napawało optymizmem. Ta wrodzona dobroć, nie niszczona przez wzajemną demoralizację, zdaniem kwakrów pozwalała w osamotnieniu na pozytywne przeobrażenie moralne. W ten sposób powstała koncepcja poprawy za pomocą regeneracyjnej siły samotności (Ra-binowicz 1933, s. 35). Idea kwakrów znalazła praktyczne zastosowanie w oddanym do użytku w roku 1790 pierwszym więzieniu celkowym w Stanach Zjednoczonych, które zbudowano w Filadelfii. W pierwotnej wersji więzienie to posiadało 30 małych cel. Więźniowie przebywali w nich w zupełnej izolacji, pojedynczo. Nie pracowali, a cały czas spędzali w swoich celach. Nie widywali się z nikim nawet podczas spaceru. Nie mógł ich też nikt odwiedzać z wyjątkiem duchownego.

Idea poprawy moralnej przez samotność znalazła również zastosowanie w późniejszych, znacznie lepszych architektonicznie, więzieniach celkowych (każdy więzień w odrębnej celi), które od stanu Pensylwania nazwano pensylwańskimi. Pierwsze więzienia typu pensylwańskiego zbudowano już w XIX w., w roku 1827. Dwie zasady stosowano tu konsekwentnie: kurację przez osamotnienie i poprawę przez czytanie Biblii. Te ostatnie zabiegi okazały się mało skuteczne ze względu na powszechny analfabetyzm więźniów. Teoria poprawy moralnej typu filadelfijskiego i pensylwańskiego została już wtedy oceniona krytycznie i w tych okolicznościach narodził się niemal jednocześnie system auburnski (od miasta Auburn), który tym różnił się od systemu pensylwańskiego, że po nieudanych próbach z całkowitym osamotnieniem i zupełną bezczynnością, wprowadził wspólną pracę więźniów, jednak z zakazem rozmawiania ze sobą, który w okresie późniejszym złagodzono. W praktyce system cel-kowy, który także rozwinął się w Europie, mimo poprawczych intencji przede wszystkim działał przez odstraszenie. Działalność wychowawcza była znikoma, zaś same założenia i bezgraniczna wiara w uniwersalność osamotnienia - błędne. Surowy rygoryzm, za pomocą którego utrzymywano więźniów w posłuszeństwie i bezwzględnej dyscyplinie, nie był pożyteczny dla ich osobowości, a wręcz szkodliwy. Nie dawał zatem nadziei na dobre funkcjonowanie osób zwolnionych z więzień w normalnym społeczeństwie. Drakońskie kary dyscyplinarne, jakie tam stosowano, działały na więźniów zdecydowanie destruktywnie. Barnes i Teeters (1959), opisując te kary, zwracali uwagę na ich ogromną dolegliwość i niehumanitarność. Wśród kar dyscyplinarnych o niezwykłej dolegliwości fizycznej i psychicznej znajdowały się takie jak: topienie w kadzi do chwili „utonięcia do połowy", polewanie zbudzonego nad ranem więźnia lodowatą wodą, wieszanie za nadgarstki pod sufitem w taki sposób, że wiszący palca-

14

mi stóp muskał zaledwie podłogę, ciemna cela o wodzie i chlebie oraz drewniany koń, o którym autorzy ci piszą jedynie, że działał na osobowość człowieka niezwykle otępiaj ąco.

John Howard (1726-1792), znawca więziennictwa europejskiego i zwolennik jego postępowej reformy, w swoim koronnym dziele O stanie więzień postulował wprowadzenie wychowania religijnego. Kładł też duży nacisk na pracę, do której przywiązywał wartości wychowawcze. Jego dzieło znane było również amerykańskim reformatorom więzienia celkowego. Przeniesienie idei systemu celkowego z Europy do Ameryki przypisuje się Benjaminowi Franklinowi. Kwakrowie nazwali więzieniepe-nitentiary house, czyli domem pokuty. Następnie przyjęto tam określenie penitencjarny, w znaczeniu: poprawczy, wychowawczy (Czerwiec 1958, s. 34). Zdecydowanym zwolennikiem wychowania w więzieniu był też Jeremiasz Bentham, który opublikował w 1791 roku dzieło Panopticon, or the inspection house (Panoptyk, czyli dom dozoru) (Sliwowski 1978, s. 23).

W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej system celkowy przetrwał do XX w., przy czym rok 1913 uważa siew tym zakresie za przełomowy (Czerwiec 1958, s. 36). Niezależnie od efektów systemu celkowego nadal różnym reformom więziennictwa przyświecało przekonanie, iż resocjalizacja w warunkach więziennych jest możliwa. Wyrazem tego było przyjęcie Deklaration of Principles w 1870 roku przez Amerykańskie Stowarzyszenie Więzienne (Killinger, Cromwell 1973). Do historii więziennictwa przejdą zapewne takie znane zakłady z tego okresu, jak Sing-Sing i Alcatraz. Bardzo poglądowy zarys historii więziennictwa i idei poprawy przestępcy w więzieniu aż do roku 1980 z perspektywą na dalsze lata znajduje się w fotoalbumie autorów amerykańskich pt. The American Prison: from the beginning ... A Pictorial History (1983).

Ogólnie oceniając system celkowy, należy uznać go za postępowy w odniesieniu od okresu minionego. Jasno przyświecała temu systemowi troska o uchronienie więźniów przed wzajemną demoralizacją. Oficjalnie też eksponowano wychowawczy cel kary pozbawienia wolności. Niestety metody, którymi chciano oba te zadania realizować, jak już to wcześniej wskazano, były często wręcz nieludzkie, niezwykle dolegliwe i prowadziły do apatii, poczucia beznadziejności, wyjałowienia intelektualnego, wyniszczenia fizycznego i psychicznego załamania. Założony cel systemu celkowego nie został osiągnięty.

System celkowy rozwinął się także w XIX w. w Europie. Według tego systemu funkcjonowały m.in. takie zakłady penitencjarne, jak Moabit w Berlinie czy też zakłady we Wronkach, Wrocławiu i Raciborzu.

Jednym z wybitnych penitencjarystów XIX w. w Europie był Francuz Karol Lucas, który wydał pracę pod tytułem O reformie więzień (1838). Lucas występował zdecydowanie z koncepcją wychowania penitencjarnego, czemu jego zdaniem nie służyły zakłady typu celkowego. Penitencjarysta ten wskazywał na konieczność zmian wychowawczych w sferze motywacji kierującej „psychiką przestępcy". Domagał się kształcenia nauczycieli i pedagogów więziennych, a zatem widział potrzebę zatrudnienia w więzieniach osób specjalnie do tego przygotowanych. Lucas wskazywał na konieczność poprawnej klasyfikacji (segregacji). Od nich uzależnił realizację kary pozbawienia wolności w trzech różniących się od siebie warunkach (rygorach). Ta pedagogiczna koncepcja Lucasa wychodziła poza założenia systemu celkowego. Miała wyraźne właściwości progresywne. W Polsce zdecydowanym przeciwnikiem systemu celkowego był w tym czasie Mirosław Nakwaski. Wymienić można większą liczbę osób, wśród których na plan pierwszy wysuwa się reformator polskich więzień -Fryderyk Skarbek. Z tego okresu pochodzą więzienia w Siedlcach (1844), w Kaliszu (1846) i w Płocku, które jednak wyposażone były wyłącznie w cele do pojedynczego osadzania.

Niepowodzenia wychowawcze systemu celkowego skłaniały do poszukiwania lepszych rozwiązań. O zaniechaniu idei wychowania przestępcy w warunkach penitencjarnych nie było już mowy.

Idea wychowania przestępców w trakcie odbywania przez nich kary pozbawienia wolności zdominowała nowy system penitencjarny, który nazwano od jegojstoty progresywnym. Jego twórcą był Maconochie, Będąc dyrektorem więzienia na australijskiej wyspie Norfolk, w roku 1840 wprowadził on tam swój nowy system, zwany też markowym (Czerwiec 1958, s. 90). Jego celem było nakłonienie przestępców do poprawy łagodnymi metodami wychowawczymi. Maconochie uważał, że przestępcy mogą być uratowani dla społeczeństwa, pod warunkiem że będą traktowani jak ludzie znajdujący się w nieszczęściu, w które sami się wprowadzili, ale właśnie dlatego potrzebują pociechy i zachęty. Starał się on wyrugować złe nawyki i nałogi oraz skłonności przestępcze za pomocą przekonywania, przez uświadamianie szkodliwości czynu przestępczego tak dla szerszej społeczności, jak i dla samego sprawcy. Odwoływał się przy tym do korzystnych cech osobowości przestępców oraz do ich prospołecznych zachowań, które także miały miejsce w ich życiu. Twierdził, że odpowiedzialna za przestępstwo słaba wola może być wzmocniona. Wybór stosownej drogi postępowania zawsze należy do człowieka, zatem w więzieniu także. Uważał, że przestępcy sami muszą uczyć się samokontroli i sami muszą uczyć się wyboru sposobu zachowania. Jego system na taki wybór pozwalał. System Maconochiego zdecydowanie mniejszą wagę przywiązywał do izolacji i samotności. Więźniowie byli systematycznie oceniani przez personel zarówno indywidualnie, jak i jako członkowie grup, w które mogli się według własnego wyboru łączyć. Oceniano ich (kreskami, znaczkami) za pracę, za stosunek do pracy, za punktualność, zdyscyplinowanie, za koleżeńskość itp. Za złe zachowanie punkty (kreski, marki) traciło się. Więźniowie, dokonując wyboru, czynili to świadomie, a zatem sami decydowali o swoim losie, sami też ponosili tego konsekwencje. Odpowiednia liczba punktów pozwalała na awanse do lżejszych warunków. Uzyskanie maksymalnej liczby punktów, przy uwzględnieniu jednak ciężaru gatunkowego przestępstwa, dawało więźniom warunkowe przedterminowe zwolnienie. System progresywny Maconochiego zawierał trzy etapy, z których każdy następny był lżejszy, lepszy od poprzedniego (progresja). Były to:

1. Pobyt w osamotnieniu według systemu pensylwańskiego, od 3 do 9 miesięcy, zależnie od kategorii przestępców.

2. Roboty przymusowe w domach pracy według systemu auburnskiego, bez nakazu milczenia podczas wspólnej pracy. Ten etap dzielił się na cztery klasy. Ciekawostką jest informacja, że mężczyźni mogli zyskać maksimum sześć punktów dziennie, natomiast kobiety tylko cztery. Wiązało się to z wyższymi wymaganiami wobec mężczyzn.

16

3. Nabycie prawa do warunkowego zwolnienia, w którym dopiero po okresie próby, równym pozostałej do odbycia karze, więźniowie mogli otrzymać bezwarunkową wolność (Czerwiec 1958, s. 53).

Maconochie nie mógł kontynuować swoich postępowych doświadczeń. Na skutek intryg personalnych ze strony jego ideowych przeciwników zmuszony został do opuszczenia zakładu penitencjarnego na wyspie Norfolk.

System progresywny, ze względu na pomyślne wyniki w zakresie mniejszej po-wrotności do przestępstwa osób warunkowo zwolnionych, rozpowszechniał się zarówno w Europie, jak i w Ameryce. Wraz z nim umocniła się idea poprawy moralnej przestępcy i nadzieja na jego resocjalizację. System progresywny doczekał się wielu reformatorów i wielu odmian. Wszystkim im jednak przyświecała jedna naczelna idea - idea resocjalizacji przestępcy. Widoczne jest to zarówno w irlandzkiej koncepcji OSTfóna, jak i w postępowych reformatoriach amerykańskich. Istotą rozwoju systemu progresywnego, który przetrwał w udoskonalonych formach w cywilizowanych państwach do dziś, jest zainteresowanie się osobą przestępcy i szukanie skutecznych sposobów zmiany jego osobowości, a zwłaszcza postaw. W Stanach Zjednoczonych zainteresowanie to było w pewnym okresie krytykowane jako to, które indywidualnie ma chronić przestępcę przed recydywą (rozumianą jako każdy powrót do przestępstwa), co mieściło się zaledwie w zakresie prewencji szczególnej. Uważano, że istota systemu progresywnego w wykonaniu reformatoriów amerykańskich zaniedbuje odstraszenie potencjalnych przestępców, czyli nie realizuje prewencji ogólnej (Czerwiec 1958, s. 123). Charakterystyczne jest, iż w historii postępowej myśli penitencjarnej dużo uwagi poświecono przestępcom młodym wiekiem. Takim przykładem, poza już wcześniej wymienionymi w Amsterdamie i we Włoszech, był zakład borstalski (w mieście Borstal w Anglii), w którym przebywali młodzi przestępcy w wieku od 16 do 21 lat, a także wcześniej na gruncie amerykańskim tzw. Republika Młodocianych, dla młodych przestępców w wieku od 14 do 18 lat (Czerwiec 1958, s. 125 i 131).

Idea resocjalizacji przestępcy zeszła na drugi plan w okresie międzywojennym w państwach faszystowskich. Zastąpiona ona została w nich (np. w hitlerowskich Niemczech, we Włoszech Mussoliniego) celami politycznymi. W okresie międzywojennym wszędzie tam, gdzie teorii i praktyki nie zdominowały treści i cele polityczne, system progresywny był doskonalony. Prawo obywatelstwa zyskały sobie takie działania, jak klasyfikacja, nauczanie w zakresie szkoły podstawowej i zawodu, diagnostyka penitencjarna, celowa praca (w tym także odpłatna). Rozwój nauk społecznych, m.in. psychologii i socjologii, wpłynął zdecydowanie na rozwój badań kryminolo-gicznych, co znacznie wzbogaciło wiedzę o sprawcy przestępstwa. Wszystko to przyczyniło się do pierwszoplanowej pozycji idei resocjalizacji w postępowaniu penitencjarnym z przestępcą. Na uwagę zasługuje wychowawczy duch polskiej ustawy z dnia 26.07.1939 roku o organizacji więziennictwa, której twórcami byli E. Neymark i Z. Bugajski. Należała ona do niezwykle postępowych na tle rozmaitych rozwiązań europejskich tego okresu, ale nie zdążono już wprowadzić jej w życie ze względu na wybuch II wojny światowej.

Po II wojnie światowej we wszystkich cywilizowanych państwach idea resocjalizacji przestępcy mobilizowała zarówno teorię^jąk i praktykę penitencjarną do dalszych poszukiwań w zakresie skutecznych metod i środków wychowania penitencjarnego.

17

W RFN idea resocjalizacji przestępcy w więzieniu zyskała właściwe miejsce dopiero począwszy od lat sześćdziesiątych (Rothaus 1989).

Efektem charakterystycznym tych poszukiwań jest dalsza humanizacja kary. Zauważa się też znaczny wzrost nadziei na resocjalizację. Wyrazem tego mogą być tzw. więzienia wychowawcze - trening prisons w Anglii (Krukowski 1961, s. 45). Jako curiosum w zestawieniu z tymi zakładami należy jednak traktować istniejącą jeszcze w latach pięćdziesiątych w regulaminie więziennym karę cielesną w postaci rózeg lub bicza (mężczyźni powyżej 21 lat - 18 uderzeń, poniżej 21 lat - 12 uderzeń) (Krukowski 1961, s. 54-55). Cała jednak powojenna Europa, łącznie z Anglią, posługiwała się w działalności penitencjarnej klasyfikacją więźniów, nauką w zakresie szkoły podstawowej i nauką zawodu, pracą, zajęciami kulturalno-oświatowy-mi oraz sportem jako czynnościami mającymi służyć celowi resocjalizacyjnemu. W Polsce powojennej także nie omijano idei resocjalizacji i choć (szczególnie w pierwszych latach powojennych, a zwłaszcza w okresie „kształtowania się władzy ludowej") idea ta ustąpiła miejsca celom politycznym (Kostewicz 1991, s. 51-87), to jednak po 1956 roku zaczęła być ujmowana normalnie. Dążenia do jej urzeczywistnienia były wyraźnie zauważalne tak w teorii, jak i w praktyce (Wierzbicki 1990; Marek 1990; Bedyński 1988). Przykładem takich dążeń może być interesujący eksperyment w zakładzie dla młodocianych w Szczypiornie zapoczątkowany w 1958 roku (Świda, Świda 1972; Jarzębowska-Baziak 1972) oraz kolejne regulaminy wykonywania kary pozbawienia wolności, a zwłaszcza nowelizacja kodyfikacji karnej w roku 1969. Wiatach 1969-1989 w niektórych zakładach penitencjarnych wypróbowywano różne udoskonalone pod względem wychowawczym koncepcje postępowania penitencjarnego (Machel 1983). Po roku 1989 więziennictwo polskie otworzyło się jeszcze bardziej na wszystko to, co służyć ma wychowaniu (Marek 1990, s. 226).

Warto zaznaczyć, iż ONZ w roku 1955 wydała tzw. Reguły minimalne w sprawie zapobiegania przestępczości i traktowania przestępców. Według Czerwca (1958, s. 295) stanowiły one dalszy postęp w porównaniu z regułami Ligi Narodów z roku 1934 w sprawie traktowania więźniów. Problem wychowania więźnia znalazł się tu na naczelnym miejscu.

„Rozwijanie poczucia odpowiedzialności oraz tych postaw i umiejętności, które pomagają w powrocie do społeczeństwa, stwarzając najlepsze możliwości prowadzenia po zwolnieniu życia zgodnego z prawem i utrzymania się samemu" - oto cel oddziaływania w warunkach więziennych według Europejskich reguł więziennych z 1987 roku, które adresowane są do państw stowarzyszonych w Radzie Europy. Ciągle jeszcze, mimo wielu poszukiwań, wielu eksperymentów i wielu dociekań teoretycznych, nie udaje się - ogólnie rzecz ujmując - znaleźć takiego sposobu wykonania kary pozbawienia wolności, który by sprawność resocjalizacyjną współczesnych zakładów karnych podniósł na oczekiwany poziom. Mimo powszechnej akceptacji idei resocjalizacji przestępcy, spór o jej zakres i możliwości ciągle trwa. Dowodem na jego istnienie może być publikacja Martinsona pt. Mc nie działa, na temat nieskuteczności współczesnych wysiłków penitencjarnych (1974, s. 22), a także publikacja E. Bielickiego Wybrane problemy patologii przystosowania społecznego i pedagogiki resocjalizacyjnej (1983, s. 73 i nast).

18

\ Z perspektywy końca XX w. nie trudno zauważyć wyraźny kierunek rozwoju pe-nitencj ary styki: ku humanitarnym warunkom wykonywania kary pozbawienia wolności, ku humanitarnemu i podmiotowemu traktowaniu więźniów, ku resocjalizacji przestępcy w trudnych warunkach więziennej izolacji (Górny 1996, s. 58 in.), ku zbliżeniu warunków więziennych do wolnościowych i ku złagodzeniu więziennej izolacji.

Znaczenie problematyki penitencjarnej dla poszczególnych państw doprowadziło do współpracy międzynarodowej. W latach siedemdziesiątych XIX w. powstała Międzynarodowa Komisja Penitencjarna. Po I wojnie światowej nosiła ona nazwę Międzynarodowej Komisji Karnej i Penitencjarnej. Jednym z jej celów było inicjowanie i organizowanie penitencjarnych kongresów międzynarodowych. Do wybuchu II wojny światowej odbyło się 11 takich kongresów. Ostatnim organizowanym przez tę Komisję był kongres haski w 1950 roku (Górny 1980, s. 12). W 1950 roku Komisja Karna i Penitencjarna rozwiązała się, przekazując wcześniej swoje funkcje ONZ (Clark 1994, s. 12, 98-99). ONZ, począwszy od 1955 roku, wznowiła tradycję kongresów penitencjarnych, uchwalając na pierwszym z nich tekst Reguł minimalnych. Dwa lata później zwrócono uwagę rządom na Reguły i zalecono im ich życzliwe rozpatrzenie. Reguły minimalne już na wstępie podkreślają, że są wyrazem tego, co jest ogólnie uznane jako zdrowe zasady i praktyka postępowania z więźniami i administracji więzień (Redo 1996, s. 38-39).

Z inicjatywy ONZ odbyło się (łączenie z kongresem uchwalającym Reguły minimalne) 9 kongresów penitencjarnych. Dziesiąty zaplanowano w roku 2000 w Wiedniu (Gajdus, Gronowska 1998, s. 25).

D. Gajdus i B. Gronowska, dokonując retrospektywnej analizy rozwoju systemów penitencjarnych, zwracają uwagę, iż można wyróżnić dwa przeciwstawne modele więzienia: więzienie ochronno-odwetowe i więzienie readaptacyjne (prospołeczne). Ten ostatni model nazywają także reintegracyjnym (1998, s. 22-23).

W modelu ochronnym więźniowie byli traktowani przedmiotowo, zaś oddziaływanie penitencjarne nacechowane było akcentowaniem surowości kary, wzmacnianiem jej dolegliwości. W modelu prospołecznym (readaptacyjnym, reintegracyjnym) akcent położony został na podmiotowe, humanitarne traktowanie więźniów z widoczną tendencją do niewzmacniania kary pozbawienia wolności dodatkowymi dolegliwościami. Z pojęć „prospołeczne więzienie", „reintegracyjne więzienie" i „readaptacyjne więzienie" bez trudu wyprowadzić można wniosek, iż chodzi tu o więzienie w szerokim tego słowa znaczeniu resocjalizacyjne. Podkreślają to zresztą obie autorki, pisząc, że „istota programu penitencjarnego podporządkowana zostaje indywidualnym cechom i właściwościom więźnia oraz jego szeroko rozumianym potrzebom" (1998, s. 23). Dodają, że w więzieniu reintegracyjnym znacznemu rozszerzeniu ulega „sfera wszelkich kontaktów międzyludzkich, które stają się conditio sine qua non możliwości osiągnięcia faktycznej resocjalizacji więźnia".

Uważam, że autorki te popełniają pewną nieostrożność, jeśli nie błąd metodologiczny, używając do określenia drugiego, resocjalizacyjnego modelu więzienia aż trzech różnych pojęć. Pisząc o tym modelu w czasie teraźniejszym nie zaznaczają także wyraźnie, iż jest to model raczej teoretyczny niż realnie już funkcjonujący. Pojedyncze przypadki takich prób, zresztą poza Polską, są bardziej określeniem kierunku zmian, niż zmianami w szerokiej skali.

Autorki jednak słusznie zwracają uwagę na jakość personelu, która zmienia się w zależności od jakości modelu więzienia. Więzienie prospołeczne, readaptacyjne czy reintegracyjne, wymaga personelu zdolnego realizować resocjalizacyjną treść kary. Zatem personelu zróżnicowanego ze względu na całokształt traktowania więźniów. Musi być to z jednej strony personel obsługi więźniów a z drugiej strony, specjalistyczny personel realizujący działalność korekcyjną w odniesieniu do osobowości więźniów. Readaptacja lub reintegracja to procesy o charakterze psychospołecznym. One nie dokonują się ani samorzutnie, ani mechanicznie, ani też automatycznie. Sądzę, że autorki, używając pojęcia „więzienie prospołeczne", miały na myśli warunki więzienne, sposób traktowania więźniów oraz cel, któremu ma ono służyć: wyposażenie osób opuszczających je w umiejętność życia w społeczeństwie bez naruszania prawa, stojącego w ostateczności na straży interesów społeczeństwa jako całości.

Używając pojęć „więzienie readaptacyjne" lub „reintegracyjne" miały zapewne na myśli takie funkcjonowanie tej instytucji karnej, które nie tylko nie utrudni, ale ułatwi przystosowanie się osób z niej zwolnionych, do naturalnych, obiektywnie istniejących warunków społecznych. Jest tu wyeksponowana niezwykle ważna, wartościowa i pragmatyczna intencja: przeciwstawienie się lub zminimalizowanie skutków stygmatyzacji, jak i zdecydowanie zdezorganizowanie więzi łączącej byłych więźniów z ich dawnym środowiskiem przestępczym.

1.2. Granice resocjalizacji penitencjarnej

1.2.1. Czym jest resocjalizacja penitencjarna

Resocjalizacja jest procesem zmian w obszarze osobowości człowieka. Jej celem jest zlikwidowanie lub znaczne zmniejszenie nieprzystosowania społecznego u osób, do których jest adresowana (Lipkowski 1980; Ciosek 1993; Pospiszyl 1998). Resocjalizację jako proces korekcyjny, korygujący nieprawidłowo przebiegającą socjalizację, nazywamy także psychokorekcją (Bartkowicz 1996, s. 13). Ze względu na jej korekcyjny charakter jest ona uważana za najtrudniejszy proces wychowawczy (Katz, Kahn 1979, s. 222). Resocjalizacja może dotyczyć dzieci do lat 13, nieletnich (14-17 lat), młodocianych (18-24 lata) i dorosłych. Może obejmować zarówno przestępców, jak i osoby uzależnione, np. od narkotyków i od alkoholu (Cekiera 1993), a także, co stanowi problem nowy, od sekt. Resocjalizacja młodzieży jest korekturą osobowości w okresie jej rozwoju. Resocjalizacja człowieka dorosłego polega na korekcie struktury osobowościowej już względnie gotowej i względnie trwałej. Stąd, teoretycznie rzecz rozważając, resocjalizacja młodzieży jest łatwiejsza i szybsza niż resocjalizacja dorosłych. Młodzież reaguje bardziej żywiołowo i mniej kontroluje intelektualnie swoje zachowania. Sprawia więc więcej kłopotów resocjalizatorom. Osoby dorosłe są zwykle bardziej racjonalne i charakteryzują się większą niż młodzież kontrolą intelektualną swoich zachowań. Stąd łatwiej przystosowują się do wymagań, np. więziennych, „zimno" kalkulując opłacalność poszczególnych zachowań. Konsekwencją tego są zachowania zdecydowanie bardziej naturalne u młodzieży i bardziej wyselekcjonowane u dorosłych. Dorośli zatem o wiele łatwiej i częściej mogą demonstrować pozorne symptomy poprawy niż

20

młodzież. Te pozorne symptomy poprawy są w istocie rzeczy symptomami przystosowania się do więzienia (Wheeler 1962; Ciosek 1993, s. 162).

Resocjalizacja w więzieniu nazywa się resocjalizacjąpenitencjarną (Machel 1994b). Chodzi w niej nie tylko o przekazanie pewnej wiedzy i zalecanie nowych stylów zachowań, ale o zmianę nawyków charakterologicznych, a zwłaszcza o wyeliminowanie niekorzystnych, aspołecznych i antyspołecznych postaw warunkujących aspołeczne i antyspołeczne zachowania człowieka.

Resocjalizacja penitencjarna jest procesem niezwykle trudnym. Po pierwsze, dlatego że dotyczy przestępców, a zatem osób zwykle bardzo zdemoralizowanych i najczęściej wykolejonych przestępczo, a więc zorientowanych na świat społeczny anta-gonistycznie. Po drugie, dlatego że odbywa się w więzieniu, a więc w warunkach izolacji społecznej, które z natury rzeczy nie sprzyjajątemu procesowi (Waligóra 1974; Wholen 1962; Śliwowski 1981; Holyst 1984; 1997; Krukowski 1984; Ciosek 1993).

„Działalność resocjalizacyjna - to zespół czynności zmierzających do takiej zmiany cech osobowości jednostki, aby była ona zdolna do funkcjonowania w społeczeństwie" (Holyst, 1984, s. 31). Definicja ta wskazuje istotę procesu resocjalizacyjnego przez cel, jaki zamierza się przy jego pomocy osiągnąć. Nie wskazuje jednak ani charakteryzuje jego psychologicznego mechanizmu.

W ogólnie określonym celu resocjalizacji można wyodrębnić dwa cele różniące się stopniem efektywności. Stawia się je zwykle przed resocjalizacją penitencjarną. Są to: cel minimum i cel maksimum. Cel minimum można określić jako taki stan osobowości więźnia, który umożliwi jemu funkcjonowanie w społeczeństwie (po zwolnieniu z więzienia) w sposób nie naruszający norm prawnych. Osiągnięcie celu minimum zabezpiecza byłego przestępcę przed recydywą. Cel maksimum można określić jako taki stan osobowości więźnia, który umożliwi jemu funkcjonowanie w społeczeństwie nie tylko w sposób nie naruszający norm prawnych, ale także w sposób respektujący wiele istotnych i ważnych dla życia społecznego norm moralnych.

Osiągnięcie drugiego celu chroni byłego przestępcę po opuszczeniu więzienia zarówno przed konfliktem z prawem (a więc przed recydywą), jak i przed konfliktem z ogólnie obowiązującymi, czy też ogólnie uznanymi, normami moralnymi. Osiągnięcie celu maksimum pozwala człowiekowi, który odbył (w części lub w całości) karę pozbawienia wolności, na ułożenie sobie życia w zgodzie z podstawowymi standardami społecznymi. Ułożenie to, jako sukces osobisty, wzmacnia postawy prospołeczne i utrwala je. Powoduje wobec tego wzrost dystansu między minionym doświadczeniem przestępczym i penitencjarnym a przyjętym i realizowanym kierunkiem postępowania, które ma właściwości prospołeczne. Osiągnięcie celu maksimum ułatwia zatem readaptację i reintegrację społeczną. Osiągnięcie celu minimum pozwala byłemu przestępcy na funkcjonowanie na pograniczu normy prawnej, często nie chroni go przed naruszaniem niektórych norm moralnych, uniemożliwia lub bardzo utrudnia wydostanie się z obszaru stygmatyzacji, odpowiedzialnego często za powrót do przestępstwa. Cel maksimum oznacza zminimalizowanie nieprzystosowania społecznego lub jego zupełną likwidację. Cel minimum oznacza uzyskanie oczekiwania społecznego jedynie w zakresie umiejętności powstrzymywania się od naruszania norm prawnych.

21

Cel

resocjalizacji penitencjarnej:

V

Zmiany w osobowości

od społecznego nieprzystosowania do społecznego przystosowania

Zmiany (cel) minimum:ba readaptacja

Brak zindywidualizowanego oddziaływania resocjalizacyjnego lub auloresocjalizacji

Celowe oddziaływanie resocjalizacyjne: zindywidualizowane

Brak przestcrowania zupełny brak. zmiany postaw

Słaba zmiana postaw

Cel zaadniczy (główny): eliminacja lub zminimalizowanie nieprzystosowania społecznego

Ewidentna zmiana postaw

Przcstcrowanic życiowe zmiana postaw

Nicosiągnięcie celu

Powrót do przestępstwa

Powstrzymywanie się od

przestępstwa

Brak stabilizacji życiowej

konflikty z normami

istotnymi dla współżycia

społecznego

Cele bliższe, brak

racjonalnych celów dalszych

(dążeń, aspiracji, zamiarów)

Możliwość załamania życiowego

Cele w kierunku maksimum (pośrednie)

Stany pośrednie

Brak recydywy przestępczej

Cci maksimum

Przekonanie o bezsesowności przestępstwa Ku stabilizacji życiowej Brak konfliktów z normami moralnymi istotnymi dla współżycia społecznego Bliższe i dalsze racjonalne cele życiowe (dążenia, aspiracje, zamiary)

Możliwość pełnej stabilizacji życiowej

Trwałość bez przestępstwa

Oddziaływanie penitencjarne - całokształt oddziaływania administracji zakładu kaniego na więźnió, którego celem jest utrzymywanie zdrowia, dyscypliny, zabezpieczenia

przed demoralizacją bezpieczeństwa oraz ich resocjalizacji. Oddziaływanie resocjalizacyjne - zaprogramowane, zindywidualizowane oddziaływanie na więźniów (także terapeutyczne) celem zmiany ich postaw wobec poszanowania prawa i norm moralnych.

Rys. 2. Oddziaływanie penitencjarne a oddziaływanie resocjalizacyjne

Reasumując, należy raz jeszcze podkreślić, iż resocjalizacja jest wtórną socjalizacją co wynika jasno z treści samego pojęcia. Proces resocjalizacji penitencjarnej odbywa się w warunkach izolacji więziennej. Dotyczy on więźniów młodocianych (17-24 lata) i dorosłych. Osiągnięcie celu minimum, albo celu maksimum lub celów pośrednich, jest wskaźnikiem jego prawidłowego (mniej lub więcej) przebiegu. Żeby lepiej zrozumieć, na czym on polega, przedstawię trzy wybrane definicje socjalizacji ostatnio często wymieniane.

Według J. Turnera (1998, s. 232) socjalizacja „to te interakcje, które kształtują w człowieku podstawowe składniki jego osobowości, umożliwiające mu uczestniczenie w społeczeństwie".

Według Geulema i Hurrelmanna (1980, s. 15) Jest to proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym, dzięki czemu człowiek staje się podmiotem zdolnym do społecznego działania".

Według Zimbarda i Rucha (1994, s. 682) socjalizacja oznacza „proces uczenia się społecznego, dzięki któremu jednostka (zwykle dziecko) zaczyna poznawać i realizować system wartości, postawy i podstawową strukturę przekonań pochodzących od dominujących instytucji i reprezentantów społeczeństwa, a także identyfikować się z nimi".

Efektem socjalizacji jest przystosowanie się społeczne człowieka. Efektem wadliwej, zaburzonej socjalizacji jest nieprzystosowanie społeczne jednostki. Objawami przystosowania społecznego (i jego wskaźnikami) są: umiejętność przestrzegania istotnych norm współżycia społecznego (moralnych, obyczajowych) i norm prawnych. Tak rozumiane przystosowanie społeczne pozwala na integrację społeczną jednostki.

Objawami (wskaźnikami) nieprzystosowania społecznego, w tym rozumieniu, są zachowania człowieka naruszające istotne dla współżycia społecznego normy (moralne, obyczajowe), a w skrajnych przypadkach, normy prawne.

Jak pisze M. Ciosek (1993, s. 190), treści społeczne przyswojone przez człowieka w procesie socjalizacji zwykle nie dają jemu gwarancji funkcjonowania całkowicie zgodnego z wymaganiami społecznymi. „Mniejszy lub większy stopień rozbieżności między sposobem zachowania się człowieka a tymi wymaganiami jest raczej regułą niż wyjątkiem. Społeczeństwo ustala jednak pewien dopuszczalny stopień tej rozbieżności, a jego przekroczenie uważa za mniej lub bardziej groźny objaw niedostosowania społecznego i zaburzenie procesu socjalizacji".

Odnosząc powyższe do procesu resocjalizacji, można postawić tezę, że ona także nie zapewnia człowiekowi uniknięcia tej rozbieżności. Jej rozciągłość mieści się między celem (efektem) minimum a celem (efektem) maksimum. Przekroczenie dopuszczalnego stopnia tej rozbieżności (w kierunku poniżej minimum) jest wskaźnikiem braku efektu resocjalizacyjnego, co oznacza brak osiągnięcia zamierzonego celu.

W tym miejscu wypada zauważyć, iż zabiegi psychokorekcyjne nigdy nie mogą ograniczać się do pojedynczych cech, czy pojedynczych postaw osób resocjalizowanych, uznanych za przyczynę bezpośrednią zachowania przestępczego u nich. Muszą one być adresowane do całego syndromu cech, czy postaw, które łącznie warunkują pojawienie się zachowań dewiacyjnych (Urban 1997, s. 30-31, m.in. za: Frechette, Le Blanc 1989).

24

B. Urban, charakteryzując współczesne podejście do przyczyn zachowania przestępczego, wyróżnił dwa trendy badawcze (1997, s. 30). Pierwszy, starszy, uważa przestępczość za symptom zaburzonej (chorej) osobowości. Drugi opiera się na wyjaśnianiu zachowania przestępczego „na konfiguracji psychologicznych i społecznych cech", która wpływa na jego kierunek i intensywność. Autor ten podaje, odwołując się do wielu autorytetów zachodnich, takich jak np. Anderson (1960) i Hensazol (1963), że koncepcje syndromu wspiera wiele szkół opartych na różnych modelach badań i obserwacjach klinicznych. Sądzi on, podobnie jak inni, iż w ten sposób można opisać prototyp antysocjalnej jednostki, a także sylwetkę osobowości kryminalnej, czego próby już podjęto. Wśród właściwości takiej osobowości wyróżniają niektórzy: egocentryzm, złośliwą agresywność i psychologiczną niedojrzałość (Horisard), sztywne superego, narcyzm, negatywną tożsamość (Mailloux), moralny egocentryzm, niestałość, agresywność, emocjonalną obojętność (Pinatel).

B. Urban zwraca uwagę, iż „wszyscy ci autorzy przyjmują, że jednostki, kiedy stają się kryminalistami, posiadają określone cechy endogenne (psychiczne), które są specyficzne i stałe, odpowiedzialne za konflikt z prawem" (1997, s. 31).

Rzecz jasna przyjęcie takiego punktu widzenia pozwala na wyprowadzenie hipotezy, iż możliwości psychokorekcji przestępców są bardzo ograniczone. Jest oczywiste, że myślenie tego typu jest rodzajem parawanu usprawiedliwiającego brak efektu resocjalizacyjnego z innych powodów (np. brak profesjonalnego postępowania resocjalizacyjnego, brak koniecznych i niezbędnych warunków) niż silna deformacja endogenna.

1.2.2. Granice i możliwości resocjalizacji w świetle trzech podejść do niej

W literaturze przedmiotu zwykle wyróżnia się trzy podejścia do procesu resocjalizacji: hormistyczne, psychodynamiczne i behawioralne (Pospiszyl 1988, s. 18-51).

Podejście hormistyczne wywodzi się z psychologii hormistycznęj, której twórcą był W. Mc Dougall. Zdaniem Mc Dougalla energia napędzająca zachowanie człowieka (horm) pochodzi z instynktów, będących „odziedziczoną lub wrodzoną dyspozycją psychofizyczną, determinującą podmiot, którego jest udziałem, do spostrzegania przedmiotów pewnej klasy lub zwracania na nie uwagi, do doświadczenia (po spostrzeżeniu takiego przedmiotu) szczególnego rodzaju podniecenia emocjonalnego i do działania w pewien określony sposób, albo przynajmniej do doświadczenia impulsu do takiego działania" (Mc Dougall 1908, s. 25). Autor ten wymienił początkowo 7 instynktów odpowiedzialnych za określony rodzaj podniecenia emocjonalnego. K. Pospiszyl (1998), relacjonując jego poglądy, wymienia następujące: instynkt ucieczki (strachu), awersji (odrazy), ciekawości (zdumienia), wojowniczości (gniewu), pewności siebie (dominacji), samoponiżania (uległości) i uczuć rodzicielskich (tkliwości). W okresie późniejszym lista instynktów została pomnożona.

Możliwość oparcia procesu resocjalizacji na tej teorii wyjaśniającej, w jaki sposób dochodzi do zachowania przestępczego, przedstawił C. Burt. Uważał on, że tłumienie skłonności wynikających z instynktu (skłonności instynktowych) jest zupełnie nieskuteczne. Jeżeli te skłonności instynktowe przybierają formę zachowań przestępczych również wszelkie ich tłumienie nie przyniesie oczekiwanego rezultatu. Resocjalizacja przestępców nie może wobec tego polegać na tłumieniu zachowań prze-

_

ś

S n

25

stępczych, a na stosownym, odmiennym od dotychczasowego, skierowaniu energii na inne cele. Jest on zwolennikiem „poprawy" człowieka przy pomocy kanalizacji (Burt 1925, s. 469). Wobec tego Burt oraz inni przedstawiciele tej szkoły sprowadzają resocjalizacją przestępcy do sublimacji. Sublimacja oznacza „mechanizm obronny, dzięki któremu nieakceptowane motywy czy instynktowne popędy są zastępowane aprobowanymi społecznie formami aktywności" (Zimbardo, Ruch 1994, s. 683).

Jak podaje K. Pospiszyl (1998), który omawia bardziej szczegółowo te teorie, znaczącym osiągnięciem hormistów jest wielopłaszczyznowe ujmowanie istoty wpływu instynktów na zachowanie człowieka, w tym na zachowanie aspołeczne i antyspołeczne. Każdy z instynktów może doprowadzić do przestępstwa i wynaturzenia, a także do przywrócenia harmonii zakłóconego zachowania (Pospiszyl 1998, s. 27). Zwraca on także uwagę, iż autorzy o orientacji hormistycznej, piszący na temat resocjalizacji, najprawdopodobniej w wyniku dużej intuicji psychologicznej nakreślili także perspektywy oddziaływań resocjalizacyjnych, które w wielu przypadkach nie pozostają w sprzeczności z nowymi teoriami psychologicznymi na ten temat.

Podejście hormistyczne w warunkach więziennych nie znajduje wymaganych okoliczności pozwalających na praktyczne stosowanie jego założeń. Warunki penitencjarne same przez się ograniczają możliwości sublimacji instynktów, ich kanalizowa-nia w aktywności prospołecznej. Więzienie dostarcza zbyt skromnej liczby sytuacji pozwalających na kanalizacje wszystkich instynktów, które powinny zostać objęte tym procesem. Istota idei polega jednak na tym, aby proces ten dokonywał się jako reguła po wyjściu z więzienia. Czy kanalizacja instynktów odpowiada temu, co nazywamy resocjalizacją w sensie korektury postaw? Zdaje się, że nie.

Podejście psychodynamiczne do resocjalizacji zostało przedstawione m.in. przez K. Pospiszyla (1998, s. 28 in.). Podstawą tego podejścia jest przyjęcie poglądu, iż zaburzenia społecznego zachowania się człowieka, które są obserwowalne, mają swoje źródła wewnętrzne, inne niż hormistyczne (Zimbardo, Ruch 1994, s. 496). Według I.G. Sarason i B.R. Sarason (1984, s. 48, za Pospiszylem) „nie wszyscy teoretycy reprezentujący podejście psychodynamiczne uważają za siłę sprawczą zachowania te same elementy świata wewnętrznego, jednakże wszyscy zgadzają się z tym, że osobowość człowieka jest kształtowana przez wzajemne oddziaływanie czynników wewnętrznych i zewnętrznych, przy czym wszyscy kładą większy nacisk na czynniki wewnętrzne".

Jak pisze Pospiszyl, określenie „podejście psychodynamiczne" stosowane jest w wielu publikacjach poświęconych oddziaływaniom psychokorekcyjnym na przestępców i innych dewiantów utrudniających życie społeczne (Pospiszyl 1998, s. 30). Autor ten, przywołując Z. Freuda, pisze, że przyjął on w osobowości człowieka istnienie dwóch przeciwstawnych struktur motywacyjnych. Pierwsza, nazwana id, odpowiada głównie za zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych. Druga, przeciwstawna do id, nazywana superego, jest rodzajem filtra wobec wpływów zewnętrznych.

Id uważa się za pierwotną, nieświadomą część osobowości, zbiornik podstawowych popędów. Id działa w sposób irracjonalny - impulsy domagają się wyrażenia i zaspokojenia - bez względu na to, czy to co pożądane, jest możliwe do uzyskania lub moralnie akceptowane (Zimbardo, Ruch 1994, s. 397).

Superego jest „składem wartości" danego człowieka, łącznie z postawami moral-

26

nymi wpojonymi przez społeczność przede wszystkim w procesie wychowania. Su-perego jest rodzajem sumienia.

Między id a superego trwa nieustanny konflikt. Id chce robić po prostu to, co mu się podoba, podczas gdy superego nalega, aby robić to, co jest racjonalne, słuszne (Zimbardo, Ruch 1994, s. 397).

We freudowskiej koncepcji osobowości znajduje się jeszcze element trzeci: ego. Pełni on rolę mediatora. Ego reprezentuje posiadany przez daną jednostkę obraz rzeczywistości fizycznej i społecznej, wiedzę o tym, co do czego prowadzi i co jest możliwe w sytuacji i okolicznościach aktualnie spostrzeganych. Ego odpowiada za zachowanie człowieka, które w jakimś stopniu zaspokaja impulsy pochodzące z id oraz jednocześnie wymagania racjonalne pochodzące z superego (Zimbardo, Ruch 1994, s. 397).

Za zachowanie przestępcze człowieka odpowiada źle funkcjonujące ego, które nie może zachować sterownej równowagi między id a superego.

K. Pospiszyl (1998, s. 34 in.), relacjonując badania realizowane przez niektórych freudystów, podkreśla, iż jedni z nich, jak np. Anna Freud, zajmowali się analizą ego, a inni, jak np. M. Klein i K. Money-Kyrie, skupiali swoją uwagę na superego. Ich celem było znalezienie odpowiedzi na pytanie, dlaczego człowiek (badano dzieci przestępcze) nie przystosowuje się do oczekiwań i wymagań społecznych i np. zostaje przestępcą. Pominę tu szczegółowe ustalenia tych badaczy, którzy doszli do wniosku, iż można wyznaczyć różniące się od siebie style przystosowania. Ich elementem, interesującym z punktu widzenia celów resocjalizacji, jest tendencja sprawców czynów karalnych do oddalania od siebie winy, do szukania jej u innych, co rzecz jasna zmniejsza lub wyklucza samokrytycyzm w ocenie siebie samego i zapewne utrudnia proces resocjalizacyjny.

Niektórzy z badaczy wyróżnili trzy odmienne postacie ego. Różnice dotyczą tzw. orientacji przestępczej związanej także z poczuciem winy. Trzecia postać ego to postać orientująca jednostkę na czyny przestępcze (Pospiszyl 1998, za: Redl, Wine-man 1963).

K. Pospiszyl, oceniając możliwość oddziaływania korekcyjnego w ujęciu psycho-dynamicznym przy przyjęciu freudowskiej koncepcji osobowości człowieka za pomocą terapii psychoanalitycznej, podkreśla, że zadanie to jest osiągalne, lecz niezwykle trudne. Celami terapii są w tym podejściu: nauka „wglądu w siebie" i wzmocnienie rozwoju superego. Twierdzi on, że tzw. rasowi przestępcy, charakteryzują się cechami psychopatycznymi (Pospiszyl 1992; Kozarska-Dworska 1977). „W takich przypadkach najwyraźniej zaznaczają się skutki rędukcjonistycznego podejścia psychoanalizy, które przestępstwo widzi jako jeden z przejawów nerwicy, podczas gdy psychopatia (czy zgodnie z nowoczesną nomenklaturą - osobowość antysocjalna) to coś, co wymaga innego podejścia terapeutycznego niż to, które lepiej lub gorzej sprawdza się w leczeniu nerwic" (Pospiszyl 1998, s. 37). Autor ten dodaje jednocześnie, że czytelne rozróżnienie nerwicy od psychopatii jest możliwe jedynie w kategoriach teoretycznych, w rzeczywistości bowiem symptomy neurotyczne i psychopatyczne są silnie splecione. Jego zdaniem terapia psychoanalityczna napotyka u jednostek przestępczych psychopatycznych na brak odpowiednio silnej motywacji wewnętrznej do tego, aby zmienić się w odróżnieniu od neurotyków. Nie ulega wątpliwości, że terapia psychopatów należy do najbardziej złożonych zadań postępowania terapeutycznego i re-

27

socjalizacyjnego (Pastwa-Wojciechowska 1998, s. 425). W świetle powyższych rozważań można mieć zasadne wątpliwości co do możliwości skutecznej resocjalizacji niektórych kategorii przestępców - w kontekście powyższych danych, szczególnie przestępców o cechach psychopatycznych.

Behawioralne podejście do resocjalizacji opiera się na warunkowaniu klasycznym Pawłowa oraz na warunkowaniu instrumentalnym Thorndicke'a (Zimbardo, Ruch 1994, s. 103-104), w którym istotne znaczenie ma prawo efektu. Według Thorndi-cke'a uczucie zadowolenia z osiągniętego sukcesu (efektu) utrwala to zachowanie, które doprowadziło do niego, z czego płynie także wniosek, iż zachowanie, które nie doprowadziło do spodziewanego, oczekiwanego efektu, nie było wzmacniane, a zatem nie utrwaliło się, ponieważ nie przyniosło zadowolenia jego sprawcy.

Na tej podstawie Clark Hull później sformułował ogólną teorię uczenia się (1943, 1952), której główne elementy są następujące:

1. Przedmiotem uczenia się jest związek między bodźcem a reakcją; jednostkę uczenia się nazwał siłą nawyku.

2. Wzmocnienie jest niezbędnym warunkiem uczenia się. Aby siła nawyku dla danej reakcji wzrastała, bezpośrednio po niej musi zostać uzyskana pewna substancja stanowiąca cel. Substancje takie nazywa się czynnikami wzmacniającymi, zawdzięczają one swą efektywność temu, że redukują poziom istniejącego popędu. Stąd teorię uczenia się Hulla nazywa się także teorią redukcji popędu.

3. Siła wyuczonego związku miedzy bodźcem a reakcją wzrasta stopniowo, w sposób ciągły, wraz z każdą wzmocnioną próbą w trakcie ćwiczenia (treningu). Uczenie się stanowi względnie trwałą zmianę w zachowaniu.

Należy dodać, iż wzmocnienie może nastąpić również wtedy, jeżeli dane zachowanie pozwoli jednostce uniknąć przykrości w wyniku doznanych porażek. Zatem czynnikiem wzmacniającym może być także osiągnięcie określonej, szeroko rozumianej wartości lub określonego stanu rzeczy, np. oddalenie się od awersyjnego bodźca (Zimbardo, Ruch 1994, s. 107).

Teorię tę rozszerzył E.C. Tolman. Według niego uczenie się to zmiany w elementach poznawczych, zachodzące w wyniku interakcji z otoczeniem. W uczeniu się zawsze występująjakieś cele. Zachowanie wyuczone nie jest tylko wobec tego jedynie automatycznym „emitowaniem" reakcji, które w przeszłości zostały skojarzone z określonymi układami bodźców i nagród. W zachowaniu wyuczonym zawsze wchodzą w grę cele, które albo są wyraźnie określone, albo można o nich wnioskować (one pozwalają się wywnioskować), a także wytwarzanie hipotez i oczekiwań dotyczących sposobu osiągania tych celów. Uczenie się jest więc celowe i racjonalne, a ważnym procesem podczas uczenia się jest raczej nabywanie informacji (łącznie z pojęciami abstrakcyjnymi i uogólnieniami) niż specyficznych reakcji (Zimbardo, Ruch 1994, s. 107).

Dalej teorię uczenia się rozwinął B.R Skinner, wprowadzając do niej pojęcie uwarunkowania sprawczego. Stworzył on tak zwaną eksperymentalną analizę zachowania. Zastosował własnego pomysłu techniki uczenia się do udoskonalenia procesu nauczania oraz do zmieniania anormalnego zachowania chorych psychicznie, przestępców oraz innych ludzi o zaburzonych zachowaniach.

Zdaniem Skinnera czynnikiem wzmacniającym lub bodźcem wzmacniającym jest każdy bodziec, który następuje po reakcji i zwiększa prawdopodobieństwo jego wystąpienia.

28

Zamiast terminu „reakcja instrumentalna" użył on terminu „reakcja sprawcza". Podobnie zamienił pojęcie „uwarunkowanie instrumentalne" na „uwarunkowanie sprawcze".

Zimbardo i Ruch (1994, s. 112) podają, że badacze zajmujący się uwarunkowaniem sprawczym zakładają, że każda reakcja, która nie przestaje występować, jest podtrzymywana przez pewien zysk, czyli wypłatę. Osiągnięcie tej wypłaty zależy od zrealizowania danej reakcji, wobec czego jest ona wykonywana, mimo że obserwatorowi może się wydawać niepożądana i niekorzystna. W tej sytuacji, aby tę reakcję zrozumieć, należy wykryć, na czym polega wypłata.

W procesie uczenia się trwalsza zmiana w zachowaniu zostaje osiągnięta poprzez generalizację bodźca i generalizację reakcji. Skuteczność procesu uczenia się zależy od bodźców wzmacniających reakcję. Bodziec nazywa się pozytywnym czynnikiem wzmacniającym, jeśli jest podawany jako konsekwencja jakiejś reakcji i zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia tej reakcji. Nazywa się go negatywnym czynnikiem wzmacniającym, jeśli uniknięcie tego bodźca lub ucieczka od niego zwiększa prawdopodobieństwo tej reakcji. Bodziec, który podaje się jako konsekwencję niepożądanej reakcji, nazywa się karą. Kara zmniejsza przewidywane prawdopodobieństwo reakcji, natomiast wzmocnienie pozytywne zwiększają. Żeby kara spełniła oczekiwane role, musi być stosowana według pewnych zasad. Nie można posługiwać się nią dowolnie.

Teoria uczenia się jest przydatna do wyjaśnienia zarówno procesu przestępczego wykolejenia, jak i resocjalizacji (Sutherland, Cressey 1978; Eysenck, Eysenck 1996).

H. i M. Eysenckowie piszą o resocjalizacji przestępców jako o procesie przewarun-kowania. Wskazują oni, odnosząc się do posługiwania się nagrodami i karami w tym procesie, że pożądanych efektów można spodziewać się tylko wtedy, gdy w ściśle kontrolowanych warunkach będzie się stosować łagodne kary i niezbyt wielkie nagrody. Ich zdaniem teoria warunkowania nie daje żadnych podstaw do szczególnie surowego traktowania przestępców, chociaż nie zaleca także ich „dopieszczania" (1996, s. 260).

W procesie resocjalizacji ma zastosowanie terapia behawioralna (Pospiszyl 1998). Może ona być i jest stosowana w resocjalizacji przestępców nieletnich i dorosłych. Terapia behawioralna uważana jest za możliwą do skutecznego stosowania wobec przestępców szczególnie zdemoralizowanych i psychopatycznych, wobec których psychodynamiczne formy psychoterapii, co zaznaczyłem wcześniej, okazują się mało przydatne, bo przy ich pomocy nie można wytworzyć u osób resocjalizowanych odpowiednio silnej motywacji do uczestniczenia w psychoterapii. Pospiszyl wymienia trzy cele terapii behawioralnej (1998, s. 44):

I. wyrównanie braków w zachowaniu.

2. eliminowanie negatywnych cech zachowania

3. wzmocnienie kontroli własnego zachowania.

Wśród braków zachowania zauważa się m.in. słabą umiejętność wypowiadania się, niewystarczającą wiedzę, brak kultury osobistej, co zaburza obcowanie z innymi ludźmi, itp. Aby jednostka mogła liczyć na wzmocnienia pozytywne w określonych kontekstach społecznych, a zatem utrwalała i rozwijała prospołeczne zachowania, musi zlikwidować te braki.

Negatywne formy zachowań powstają zwykle w wyniku internalizacji wadliwych wartości. Utrudniają one w istotny sposób funkcjonowanie społeczne jednostki. Zadaniem resocjalizacji w tym kontekście będzie wyeliminowanie tych negatywnych form zachowań i silne wzmacnianie cech wartościowych społecznie, wspierających zachowania prospołeczne.

Wzmocnienie kontroli nad sobą dotyczy wyrobienia i podniesienia na wymagany poziom umiejętności wyboru racjonalnych zachowań, a zwłaszcza powstrzymywania się od reakcji emocjonalnych, gwałtownych, agresywnych lub zmierzających za wszelką cenę do natychmiastowego zaspokojenia potrzeb, itp.

Terapia behawioralna, jak wskazuje Pospiszyl (za: Lepper, Green, Nisbett 1973), zawiera pewne niebezpieczeństwo: może się zdarzyć i są dowody, że jest to możliwe, iż efekty treningu behawioralnego są krótkotrwałe. Odnotowano przypadki obniżenia się poziomu zachowania po zaprzestaniu wzmocnień pozytywnych. Jak więc widać, terapia behawioralna nie zawsze może być skuteczna. Jest wysoce prawdopodobne, że ograniczoność ta może występować w warunkach więziennych, w których z pewnością bardzo trudno zorganizować niczym nie zakłócony trening zachowań prospołecznych z uwagi na znaczny stopień aspołeczności i antyspołeczności społecznego środowiska więziennego (Machel 1994a).

Pospiszyl, omawiając to zagadnienie, zaleca stosowanie równoległe do technik behawioralnych tzw. elementów „treningu świadomości". Łącznie z kształtowaniem pozytywnych prospołecznych zachowań wychowanków, np. pensjonariuszy zakładów penitencjarnych, metodami behawioralnymi (czyli za pomocą stosowania kar i nagród) jednocześnie stosuje się np. doradzanie wychowawcze, perswazję, dyskusję, odwoływanie się do określonych uczuć wyższych itp. celem wzbudzenia głębszego zastanowienia się nad przyczynami i skutkami zachowań aspołecznych i antyspołecznych.

Postępowanie takie ma charakter kognitywno-behawioralny a w jego zakres „wchodzą zasadniczo wszystkie nowoczesne techniki wypracowane przez podejście psy-chodynamiczne" (Pospiszyl 1998, s. 50).

Koncepcja postępowania kognitywno-behawioralnego uwzględniana jest przez współczesną pedagogikę penitencjarną (Machel 1994a).

1.2.3. Refleksje końcowe

Zamiarem, który spowodował (z konieczności bardzo skrótowo) przedstawienie wymienionych trzech podejść do resocjalizacji, było wskazanie, iż nie dysponujemy dziś jeszcze koncepcjąresocjalizacyjną pozwalającą na uzyskiwanie skutecznych zmian w zachowaniu każdego człowieka wymagającego penitencjarnej psychokorekcji. Resocjalizacja penitencjarna, podobnie jak resocjalizacja w ogóle, ma zatem pewne, wyraźne granice. Są one zapewne wyznaczone poniższymi czynnikami:

1. warunkami więziennymi

2. podatnością więźniów na oddziaływanie korekcyjne

3. profesjonalizmem personelu

4. sprawnością warsztatu resocjalizacyjnego (metodyki psychokorekcyjnęj)

5. organizacją procedury penitencjarnej

6. odpornością na oddziaływania podkultury więziennej

7. stopniem zależności (siłą związku) osób odbywających karę pozbawienia wolności od grup i organizacji przestępczych, których byli (są) członkami

8. społecznym wsparciem dla wymagań procedury resocjalizacyjnej i readaptacyjnej po zwolnieniu z więzienia.

30

1.3. Dynamizm przestępczości a oddziaływanie penitencjarne

Oddziaływanie penitencjarne to całokształt oddziaływania administracji penitencjarnej na osoby odbywające karą pozbawienia wolności. Niekoniecznie oznacza ona to samo co oddziaływanie resocjalizacyjne, które może stanowić (i zwykle stanowi) jakąś jego część (Porowski 1985, s. 173). Jest zatem w więzieniu taki rodzaj oddziaływania na więźniów, realizowany przez personel, który nie jest resocjalizacją. Do sprawy tej powrócę bardziej szczegółowo w dalszej części książki.

Dynamizm jakiegoś zjawiska oznacza, że podlega ono zmianom (ilościowym i jakościowym). Takim zjawiskiem społecznym jest przestępczość.

Zmiany ilościowe przestępczości w danym kraju mogą dotyczyć jej wzrostu lub spadku. Mogą dotyczyć jej struktury i geografii. Jeżeli przestępczość wzrasta, wzrasta też najczęściej liczba osób skazanych przez sądy na karę pozbawienia wolności. Jeżeli tak jest, a jednocześnie nie zostanie zwiększona substancja więzienna (pojemność zakładów karnych), wtedy może dojść do ich przeludnienia. Przeludnienie zawsze jest niekorzystne, bo prowadzi do wielorakich negatywnych konsekwencji tak dla więźniów, jak i dla personelu.

W odniesieniu do więźniów przeludnienie oznacza większą ich liczbę niż liczba miejsc dla nich przeznaczonych. Według J. Jasińskiego (1997, s. 4) przeludnienie nieuchronnie prowadzi do naruszenie niektórych konwencji międzynarodowych, zwłaszcza jeśli powierzchnia mieszkalna zmniejszy się poniżej 3 m2 na jednego więźnia (vide: Reguły minimalne ONZ). Autor, widząc zagadnienie szerzej, stoi na stanowisku, iż naruszony zostać może także Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (ratyfikowany przez Polskę w roku 1977) - art. 9.1, art. 10.1 i art. 10.3. Artykuł 10.1 brzmi: „Każda osoba pozbawiona wolności będzie traktowana w sposób i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka", a art. 9.1 : „Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego".

Ścieśnienie ludzi na mniejszej niż przewiduje to minimalna norma powierzchni mieszkalnej, zwiększając ciasnotę w celach więziennych, powoduje dodatkową dolegliwość pensjonariuszom w nich zakwaterowanym. Przeludnienie zmniejsza lub znacz-e ogranicza prawidłowe rozmieszczenie więźniów, co może ułatwić wzajemną de-oralizację i zwiększyć konfliktowość społeczności więźniów. To powoduje iejszenie się poczucia bezpieczeństwa i bezpieczeństwa realnego, zwłaszcza u niektórych (słabszych, delikatniejszych, mniej odpornych na stres, bardziej wrażliwych) więźniów. Przeludnienie powoduje także dalsze skutki negatywne. Na przykład w postaci pogorszenia się warunków sanitarnych (liczba osób na jedną muszlę ustępową na jeden prysznic) oraz obsługi medycznej (zwiększona liczba więźniów na jednego lekarza, pielęgniarkę, itp.).

Odwołując się do własnej praktyki penitencjarnej, mogę z całą pewnością wska-ć, iż przeludnienie w celach zawsze prowadzi do eskalacji podkultury więziennej, której tworem jest osobliwy, negatywny i niehumanitarny „kodeks więzienny" oraz nielegalna, samoistna klasyfikacja więźniów, czyli podział na lepszych i gorszych achei 1995b; Moczydłowski 1991; Szaszkiewicz 1997), w związku z czym zdarzyć się mogą tzw. wypadki nadzwyczajne w postaci ekscesów seksualnych, samo-agresji a także wystąpień zbiorowych (buntów). Współżycie więźniów staje się bar-

gllW'

nie c mor; zmn ur

w)

kh usi na

zai ktc nie (M

31

dziej stresujące i potęguje odczuwaną dolegliwość. W takiej sytuacji J. Jasiński słusznie podkreśla, iż może zostać także naruszona inna konwencja międzynarodowa: Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Szczególnie jej art. 3, który stanowi: „Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu". Autor zwraca też uwagę, opierając się na tym właśnie artykule, że więźniowie (także z Polski) najczęściej skarżą się do Europejskiej Komisji Praw Człowieka, a za jej pośrednictwem do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu (Jasiński 1997, s. 4).

Przeludnienie, o ile nie powoduje zwiększenia liczby personelu więziennego, zawsze prowadzi do pogorszenia się kontroli administracji nad więźniami oraz ich penitencjarnej (w tym resocjalizacyjnej) obsługi. Zwykle brakuje dla wielu więźniów miejsc pracy, co w sytuacji totalnego niemal bezrobocia w polskich więzieniach, może stanowić poważny problem i zrodzić nowe zagrożenia.

Jest jasne, że z powyższego powodu zwiększa się liczba więźniów przypadająca na jednego oddziałowego. W zakresie procedury resocjalizacyjnej wzrastająca ilość osób do obsługi powoduje zmniejszenie się jej jakości. Dotyczy to całej procedury: od diagnostyki, przez programowanie, klasyfikowanie, stosowanie technik resocjalizacyjnych, ocenianie oraz opiniowanie (lub wnioskowanie) w sprawach o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Przeludnienie stawia więc przed personelem często zadania przekraczające jego możliwości. Należy w tym miejscu zaakcentować, iż fakt ten rodzi negatywne skutki w postaci zmniejszenia się sprawności tego personelu. O szczegółowych konsekwencjach takiego stanu rzeczy napisałem w dalszej części tej książki.

Dynamizm przestępczości może spowodować jeszcze inne zjawisko: zwiększenie się liczby więźniów skazanych za bardzo niebezpieczne przestępstwa albo też niezwykle silnie związanych z grupami (organizacjami) przestępczymi, które kontrolować mogą ich zachowanie także podczas pobytu w więzieniu. Zmiany w strukturze przestępczości, np. w naszym kraju w okresie transformacji ustrojowej, spowodowały, iż do zakładów karnych trafili przestępcy dokonujący np. zabójstw na zlecenie, terroryści, członkowie międzynarodowych gangów narkotykowych, podobnych gangów kradnących samochody a także przestępcy obcojęzyczni skazani przez polskie sądy, zwiększona liczba narkomanów oraz osób z problemem HIWAIDS.

Wszystkie te (oraz inne) zmiany zmuszają administrację penitencjarną do modyfikacji dotychczasowego, często tradycyjnego oddziaływania penitencjarnego. Zmiany tego oddziaływania w warunkach polskich wymusiła w sposób ewidentny nowa kodyfikacja karna (KKW z 1997 roku), wprowadzając m.in. karę dożywotniego pozbawienia wolności oraz konieczność wyrażenia przez więźniów zgody na podjęcie jakiegokolwiek intencjonalnego oddziaływania resocjalizacyjnego. Problematyka nowego KKW i jego konsekwencji dla oddziaływania penitencjarnego została omówiona w rozdz. 5.

Dynamizm przestępczości powoduje zawsze nierównowagę między tym, czym więzienie pod względem oddziaływania penitencjarnego, w tym resocjalizacyjnego, dysponuje (co często nie wystarcza), a tym czym powinno dysponować ze względu na efektywność resocjalizacyjną.

Powoduje to stały wysiłek w kierunku modernizacji warsztatu resocjalizacyjnego. Brak tego wysiłku skutkuje niebezpiecznym regresem.

32

Ewentualne przeludnienie zakładów karnych wg J. Jasińskiego (zmarłego w 1998 roku prawnika penitencjarysty i kryminologa) jest niezwykle ważnym, jak usiłowałem to przedstawić powyżej, skutkiem dynamizmu przestępczości. Stanowisko to jest słuszne, albowiem rodzi ono, jak wskazałem, inne wielorakie ujemne konsekwencje.

Na tle tych stwierdzeń warto zauważyć, iż w Polsce przed 1989 rokiem liczba więźniów ogółem często przekraczała 100 tys., przy czym substancja więziennictwa w zasadniczy sposób nie była większa od dzisiejszej. Więzienia polskie w 2000 roku posiadały 65 372 miejsca (Jasiński 1997, s. 23) wg danych na 1.09.1995. Według stanu na 31.12.1996 przebywało w nich (łącznie z tymczasowo aresztowanymi) 55 487 osób, co stanowiło 84% pojemności. Według stanu na 1.06.2002 na około 63 tys. miejsc przebywało ok 80 tys. osadzonych (wg danych CZSW) co stanowiło ok 124% zaludnienia. Jednak, co zasygnalizowano podczas kilku konferencji penitencjarnych, zwiększenie liczby uwięzionych przy obecnym stanie substancji więziennej i zabezpieczeniu kadrowym (liczbowym) mogłoby wpłynąć niekorzystnie na sprawność wykonywania kary pozbawienia wolności. Odrębnym zagadnieniem natury kadrowej jest niezadowalające nasycenie zakładów karnych personelem wysoce profesjonalnym.

Wśród środków zaradczych, zabezpieczających przed przeludnieniem zwykle wymienia się stosowanie przez sądy kar alternatywnych oraz stosowanie probacji (Bałandyno-wicz 1996; 1998; Stępniak 1996). Środkami doraźnymi, których celem jest zmniejszenie przeludnienia więzień są amnestie a także złagodzona polityka w zakresie stosowania instytucji przedterminowego warunkowego zwolnienia (Jasiński 1997, s. 16-17).

W Polsce, w okresie tzw. totalitaryzmu, na przestrzeni lat 1950-1986 było aż 10 amnestii. W roku 1981 zrealizowano akcję warunkowych zwolnień, w wyniku której więzienia opuściło 25 tys. osób. Podobne akcje, ale na zdecydowanie mniejszą skalę, zdarzały się i wcześniej, i później (Jasiński 1997, s. 17). Jako praktyk penitencjarny miałem okazję obserwować ewidentnie mechaniczny sposób opróżniania zakładów karnych z nadmiaru więźniów. Było jasne, że kiedy na jednego wychowawcę przypadało 200 a nawet 300 wychowanków, o żadnej resocjalizacji (poza oficjalnym szyłam) nie mogło być mowy. Nie było też z pewnością żadnych przesłanek resocjaliza-yjnych w patologicznie stosowanej w pewnych okresach polityce warunkowych przedterminowych zwolnień.

Podczas kilku konferencji naukowych poświęconych polityce penitencjarnej w lach 1997-1999 zgłaszano jako pomysł na zabezpieczenie więzień przed przeludnie-em dłuższe nawet wyczekiwanie skazanego na karę pozbawienia wolności na wol-e miejsce w więzieniu. Moim zdaniem jest to pomysł nie do przyjęcia, albowiem taki tencjalny więzień nie może liczyć na jakąkolwiek stabilizację życiową (najczęściej ~ejego rodzina). Bez komentarza pozostawiam stresującą niepewność jego i jego jbliższych, zależnych od niego często materialnie.

Znaczny dynamizm przestępczości objawiający się intensywnym wzrostem może rowodować (w polityce karnej) nakładanie kar krótszych, co zmniejszy okres pobytu wwiezieniu, ale z pewnością zwiększy jego przepustowość. Resocjalizacyjne intencje zawarte w karze pozbawienia wolności w takiej sytuacji pozostaną wyłącznie intencjami i niczym więcej. Obszar wyznaczony oddziaływaniu resocjalizacyjnemu w szeroko rozumianym oddziaływaniu penitencjarnym będzie bowiem znikomy albo nie będzie go wcale. Pewnego rodzaju przykładem takiego właśnie rozwiązania jest

sytuacja w polityce karnej niektórych stanów w USA, realizowanej od połowy lat osiemdziesiątych, rozszerzanej na cały układ federalny (Jasiński 1997, za: Tonny 1995, s. 10). Doniesienia amerykańskie nie akcentują jednak wzrostu efektywności resocjalizacyjnej, co nie powinno budzić zdziwienia ze względów, o których tu pisałem.

W świetle doniesień łatwo zauważyć, iż problem przeludnienia zakładów karnych jest ponadnarodowy. Wszędzie, gdzie występuje, rodzi skutki negatywne. Według danych z 1995 roku (Jasiński 1998) przeludnienie więzień występowało w Belgii (112,0%), na Białorusi (113,2%), w Czechach (107,0%), we Francji (111,8%), w Grecji (137,0%), w Hiszpanii (135,0%), w Portugalii (141,0%), w Rosji (104,0%), w Rumunii (145,2%), na Ukrainie (106,0%), na Węgrzech (109,0%), we Włoszech (116,3%) oraz w Anglii i Walii (102,0%). W nawiasach podałem zaludnienie w odsetku liczby miejsc. Nie trudno spostrzec, że z przeludnieniem nie umiały sobie poradzić państwa Unii Europejskiej, które niezwykle głośno akcentują konieczność respektowania stosownych (podpisanych i współtworzonych przez nie) konwencji międzynarodowych.

1.4. Kryzys idei resocjalizacji penitencjarnej - fenomen czy ostrzeżenie?

Rozwój idei resocjalizacji penitencjarnej oznaczał doskonalenie kolejnych systemów wykonywania kary pozbawienia wolności. Istotą tego doskonalenia było nasączanie ich treściami resocjalizacyjnymi. Mimo to systemy te nie przynosiły oczekiwanych rezultatów, co powodowało, że poziom recydywy przestępczej stale był i jest niezadowalający (Szymanowski 1989; Murphy, Dison 1990; Holyst 1994). Nie osiągano i nadal nie osiąga się zdecydowanego spadku recydywy, co wskazuje (upraszczając sprawę) na stosunkowo małą skuteczność więzienia w zakresie prewencji indywidualnej.

Według D. Liptona, R. Martinsona i J. Wilksa (1975), zastanawiająca jest mała skuteczność poprawcza nawet w tych więzieniach (amerykańskich), w których stosowano specjalnie przygotowane programy resocjalizacyjne. Robert Martinson (1983, s. 225) dokonał analizy 231 badań wyników tych systemów, realizowanych w latach 1945-1967, i stwierdził, że wysiłki na rzecz resocjalizacji więźniów, jakie w tym okresie podjęto, nie przyniosły znacznego zmniejszenia recydywy. Wniosek, który wyprowadził, był bardzo pesymistyczny: „(...) z nielicznymi wyjątkami wszelkie wysiłki zmierzające do resocjalizacji skazanych nie mają żadnego wpływu na powrót do przestępstwa".

A. Marek, który także przywołuje te badania (mające miejsce na gruncie amerykańskim), cytuje jeszcze jedno ustalenie tych autorów: „wskaźniki recydywy skazanych poddanych specjalnym programom resocjalizacyjnym i osób, wobec których nie stosowano takich programów, nie różnią się istotnie". Należy przyznać, że brzmi to nieprawdopodobnie. Nie jest dokładnie wiadomo, czy programy te były istotnie rzetelnie realizowane, tak jak tego chcieli ich pomysłodawcy, i czy warunki zewnętrzne (wolnościowe), do których trafiali zwalniani z więzień ludzie, w rzeczywistości odpowiadały założeniom sprzyjającym readaptacji społecznej. Jak wskazałem wcześniej, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej borykają się stale z dużym poziomem przestępczości, tak dużym, że jest on nie do „strawienia" przez więziennictwo zwłaszcza

34

ektórych stanów, np. Kalifornii (Marinissen 1989, s. 93 in.), gdzie jeszcze w roku 980 w więzieniach przebywało 27 tys. osób, a już w roku 1988 - 83 tys. osób. Popu-cja więźniów wzrosła tam w sposób widoczny, bo o 310% przy generalnym wzro-ie populacji przestępczej w tym czasie o 17,3%. W Kalifornii całą tę różnicę „ści-ięto" na dotychczasowej powierzchni, ponieważ nowych więzień nie przybyło. Podaje ię tu przy okazji informacje, że warunki społeczne sprzyjają przestępstwom prowa-ącym do uwięzienia. Więzienia pod koniec lat osiemdziesiątych były w tym stanie przeludnione. Zaludnienie utrzymywało się na poziomie 120%.

Według A. Marka znaczne rozczarowanie brakiem rezultatów resocjalizacyjnych raz nasilająca się krytyka instytucji pozbawienia wolności ze względu na jej duże oszty społeczne, dehumanizacyjny charakter i liczne negatywne skutki dla skaza-ych, zdecydowały o odwrocie od tej idei w kierunku „sprawiedliwego karania" (za: ishop 1975).

Na gruncie amerykańskim taki punkt widzenia, wbrew reformatorom domagają-ym się w dalszym ciągu złagodzenia systemu karnego i ograniczonych sankcji, spo-odował gwałtowne zaostrzenie polityki karnej, jak wskazuje A. Marek (za: Kaise-m 1983), pod hasłem „prawo i porządek", co spowodowało zdecydowany wzrost spółczynnika penalizacji (1990, s. 227). Rzecz jasna takie „szamotanie się" z prze-ępczością które nie wskazuje na racjonalność polityki karnej, musi się przy wzro-ie współczynnika penalizacji ujemnie odbić na skuteczności w zakresie prewencji dywidualnej. Odwołując się do spostrzeżeń poczynionych podczas własnej praktyki enitencjarnej, mogę zdecydowanie potwierdzić, że duża przepustowość i przelud-enie zakładów karnych, a nawet wysokie zaludnienie, bezwzględnie uniemożliwia-ą skuteczną działalność resocjalizacyjną więzienia.

Według A. Marka powołującego się na niektórych badaczy europejskich (m.in. na spomnianego już G. Kaisera 1983 i H.H. Jescheck 1979) na gruncie naszego konty-entu zwrot ten przebiegał (przebiega?) łagodniej. Nie rejestruje się też zmian rady-lnych. „Niemniej jednak ogólny odwrót od filozofii resocjalizacyjnej »terapii« w za-adach karnych uznać trzeba za powszechny" ( 1990, s. 227). Stanowisko to, jak sądzę, ymaga komentarza, albowiem być może odwrót nastąpił od czegoś, czego albo nie biono porządnie, albo od czegoś, co tylko pozorowano, albo od tego, co udawało się warunkach laboratoryjnych, w odniesieniu do małych grup więźniów, a co nieudolnie próbowano rozciągnąć na wszystkich i w związku z tym było z góry skazane na niepowodzenie. Jest bowiem oczywiste, iż założenie o zresocjalizowaniu wszystkich więźniów lub ich zdecydowanej większości nie znajduje uzasadnienia w realiach (Machel 1982, s. 78-82). Istotne ujemne determinanty procesu resocjalizacji zostały omówione w dalszej kolejności. Jak się zdaje np. w polskich więzieniach ze względu na warunki, jakie pozostawały do dyspozycji przed rokiem 1990, a i obecnie, rzetelnie i profesjonalnie można pracować jedynie z niewielką liczbą więźniów. Należy też wyraźnie wskazać i podkreślić, iż sam fakt zawarcia idei resocjalizacji więźniów w przepisach, a nawet jej zagwarantowanie w ustawach (np. w KKW), nie jest tym samym, co zaistnienie tego procesu, poprawnie, indywidualnie zaprogramowanego, poprawnie realizowanego, trafnie ocenianego i kończącego się równie trafną prognozą społeczną. Zapisy ustawowe, zapisy w przepisach wykonawczych do tych ustaw są jedynie dyrektywami i powinnościami. Dopiero ich profesjonalna realizacja jest wy-

35

pełnieniem tego, czego one od więzienia wymagają. Odwołując się do swojej praktyki penitencjarnej oraz do swojej orientacji penitencjarnej z niej wynikającej, czuję się upoważniony do wyrażenia poglądu, że w polskich więzieniach, mimo dużego i stale zwiększającego się wysiłku na rzecz resocjalizacji więźniów, nigdy nie było wszystkich tych warunków (lokalowych, finansowych, profesjonalnych, proporcjonalnych: personel - więźniowie, itp.), które dla zaistnienia tego procesu i jego poprawnego przebiegu były konieczne i niezbędne. Co innego oznacza szyld informacyjny, a co innego to, co się w rzeczywistości za nim kryje. Warto w tym miejscu zauważyć, iż rozmaite badania dotyczą przede wszystkim powrotności do przestępstwa, niektórych zjawisk na terenie samego więzienia, w tym patologicznych, przydatności resocjalizacyjnej niektórych metod psychokorekcyjnych, cech więźniów, itp. Raczej trudno spotkać w literaturze relacje z badań naukowych, których przedmiotem był udany lub nieudany proces resocjalizacji ze szczegółową analizą każdego „kroku psychokorek-cyjnego", każdej reakcji więźnia na ten krok, siły wpływów innych niż personelu, itp.

Na kanwie takiej refleksji wypada wskazać opisy poczynione przez Swidów, dotyczące eksperymentu w Szczypiomie (1972), relacje J. Sikory ze swoich badań dotyczących recydywistów (1978), a także sprawozdanie T. Szymanowskiego i J. Górskiego z ich badań nad efektywnością środków oddziaływania penitencjarnego (1982), które wniosły znaczącą wiedzę o procesie resocjalizacji w kontekście globalnym. Wszystkie te sprawozdania, poprzedzone rzetelnymi badaniami i wnikliwą szczegółową analizę zebranego materiału badawczego, były optymistyczne w tym sensie, że pokazały możliwości powodzenia tego procesu. Były jednak pesymistyczne, ponieważ ujawniły znaczną liczbę warunków, które powinny być zapewnione, żeby proces korekcyjny zaistniał i miał pomyślną prognozę, a których szeroko rozumiana praktyka penitencjarna nie zapewniała.

Zdaje się też, że (nie tylko w Polsce) brakuje aktualnych badań nad losami osób zwolnionych z konkretnego więzienia. Nie wiadomo zatem, jakie środki resocjalizacyjne stosowano wobec zwolnionych w danym więzieniu, jak oni na nie reagowali, co spowodowało postawienie im pozytywnej prognozy społecznej oraz w jakim stopniu realizowali oni deklarowane zachowania po zwolnieniu, itp. Personel resocjalizacyjny konkretnego więzienia zwykle nic nie wie o skutkach swojej pracy w odniesieniu do konkretnych osób. Nie może wobec tego poczynić żadnej krytycznej analizy zastosowanej wobec konkretnego przypadku procedury resocjalizacyjnej.

Jeżeli np. lekarz wie, jaką osiągnął skuteczność wobec swojego pacjenta w wyni-? ku zastosowanego leczenia, to resocjalizator penitencjarny najczęściej tego nie wie. Zatem konkretne więzienie powinno być informowane o procesie readaptacyjnym swoich „absolwentów", zwłaszcza gdy chodzi o osoby warunkowo przedterminowo zwolnione, co do których miano nadzieję, iż ich readaptacja społeczna powinna przebiegać pomyślnie i skończyć się społeczną reintegracją.

Na temat wpływu więzienia na człowieka pozbawionego wolności wypowiadają się sami więźniowie: z niektórych wypowiedzi można zorientować się, iż między założoną funkcją poprawczą więzienia a jego rzeczywistym oddziaływaniem jest widoczny dystans. Wskazują na to m.in. wypowiedzi współczesnych więźniów amerykańskich, które obok fotografii ich autorów i ich nazwisk cytuje w swojej książce M. Cambi (1989). Przytoczę kilka z nich.

36

„W prze będzie wola

„W przeciwieństwie do stereotypu, większość skazanych, jeśli otrzyma szansę, dzie wolała być sobą raczej niż grać groźnych i zimnokrwistych. Jesteśmy przerażeni i samotni. Więźniowie pragną skupić na sobie uwagę i zrobią szereg rzeczy tylko po to, by być w centrum uwagi. (...) Ja raczej bym kochał niż nienawidził i pomagał zamiast ranić, mówił zamiast walczyć (...)" (R. Carbone).

„Więzienie jest bardzo okrutnym doświadczeniem dla duszy i umysłu. Z drugiej strony więzienie kreuje zgorzkniałość i nienawiść. Człowiek już nigdy nie jest taki sam po długim okresie pozostawania w więzieniu" (J.L. Sanchez).

„Dla mnie więzienie jest złym doświadczeniem. Otworzyło mi oczy na wiele rzeczy. Zabiera cię od Twoich najbliższych. Ja nigdy nie przyjmowałem rozkazów. Tutaj robię to zawsze. To nie jest zabawne miejsce. Jesteś ograniczony do określonych czynności. Warunki są takie, że pozbawiają prywatności" (E. Johnson).

„Tutaj nie ma żadnego szacunku dla skazanych na tle seksualnym. Jest głęboka nienawiść do molestujących seksualnie dzieci. Taki nie ma prawa do niczego (...)" (J.S. Rose).

„Więzienie to dom agresji, wykorzystywania, manipulacji, skorumpowanego personelu, rasizmu i oczywiście depresji. Czy muszę mówić więcej?" (M. Mc Gowan).

„W więzieniu nie ma rehabilitacji. Jest tylko kilka, jeśli w ogóle, programów, które »rehabilitują« i przygotowują do powrotu do społeczeństwa. To musi pochodzić z ciebie samego, ty sam musisz tego chcieć. Jeżeli człowiek wybiera zostać tym, czym jest, nie istnieje żadna szansa rehabilitacji (...)" (J. Giannoni).

„Jedną z wielu rzeczy, jakie zauważyłem w więzieniu, jest to, że więzień sprzedający narkotyki może otrzymać w zamian za to, wszystko czego zapragnie. Przywyka w końcu do bycia zamkniętym. Jest popularny wśród innych więźniów i kupuje sobie usługi wszelkiego typu, nawet seks z homoseksualistami. Taki człowiek zaczyna widzieć więzienie jako coś bardzo w porządku" (G. Hamm).

„Więzienie pozwala dokonać głębokiej introspekcji samego siebie, ponieważ ma się czas, aby to zrobić, z dala od presji ulicy. Nuda i uczucie przygnębienia są głównymi problemami, gdy odsiadujesz dożywocie. Możesz albo się poprawić, albo pozwolić sobie stać się ofiarą problemów znajdowanych w przeludnionym środowisku (...)" (D. Carleton).

„Jest pewien moment u większości więźniów, kiedy mogliby zostać zwolnieni (...) i korzystając z pomocy, nigdy już nie wrócić. Wśród pilnujących nas »dzikich« kto mógłby zauważyć ten moment? Wielu pozostaje zamkniętych, aż odbierze im to resztki szacunku do samego siebie i mówią wtedy: do cholery z tym wszystkim!" (R. Cody).

„Ta instytucja nie posiada programów, które podwyższałyby poczucie własnej godności, rehabilitację i świadomość społeczną dla tych z nas, którzy próbują odnieść wżyciu sukces (...)" (R. Hill).

„Więzienie jest najniższym poziomem, którego można doświadczyć w ciągu życia. To hasło jest dalekie od rehabilitacji. Jeśli w ogóle, to robi z ludzi osoby bardzo mściwe, złe i smutne. Dodatkowo uczy, jak być bardziej zdeprawowanym i bardziej zatwardziałym" (J. Meduick).

„Moja ogólna opinia o tym, co robi więzienie, jest taka, że inkubuje ono nienawiść. Zostaje ona uwolniona na niewinnych ludzi, jak tylko więzień wychodzi na

wolność" (J. Collins).

37

„Nie ma tu nic do dowiedzenia się, ale po prostu nie trafiajcie do więzienia, ponieważ jest to drastyczne i przerażające przeżycie. Zrobi ono mężczyznę z chłopaka i ma bardzo dobry program podnoszenia ciężarów. Jeżeli jesteś na programie budowy ciała lub edukacyjnym, doświadczenie jest tego warte (...)" (M. Frazier).

„Wiedziałem, że spróbuję i skończę moją edukację. Ale musiałem o to poprosić. Myślę, że każdy, kto nie ma dyplomu ukończenia szkoły, powinien być przypisany do jakiegoś programu edukacyjnego. (...) Jestem tak dumny, że udało mi się uzyskać dyplom ukończenia szkoły wyższej, bo na to nie miałem czasu na ulicy" (L. Cota).

„Będziesz jadł jedzenie, które może być niedogotowane, rozgotowane, jeśli w ogóle ugotowane. Musisz radzić sobie z stu lub tysiącem otaczających cię osobowości. Możesz stracić swoją żonę, dzieci a poza tym wszystko, co posiadasz. Najważniejsze jest, że możesz stracić życie za coś tak małego jak paczka papierosów ... lub mniej. To jest inna część zbrodni, która nie popłaca (...)" (M. Wiliams).

M. Cambi przedstawia w swoim fotoalbumie z więzień kalifornijskich 81 więźniów wypowiadających się na temat więzienia i ich sytuacji więziennych. Zdecydowanej większości umieszczonych w albumie wypowiedziach tych osób zaakcentowana jest niechęć do tej instytucji i pesymizm, co do korzystnego oddziaływania na nich. Z wypowiedzi tych dowiadujemy się, że w kalifornijskich więzieniach realizuje się różne programy, np. rehabilitacyjny, edukacyjny, budowy ciała, itp.

W moich osobistych zapisach z rozmów z bardzo wieloma więźniami, z jakimi z racji wykonywanego zawodu się stykałem, także przeważają opinie pesymistyczne. Liczne sąjednak także wypowiedzi optymistyczne. Przytoczę niektóre z nich:

„Dobrze, że tu trafiłem. Mogłem wiele przemyśleć. Patrzyłem na tych zatwardzialców. Oni wcale tacy nie są jak się sami przedstawiają. Jeśliby się z nimi porozumieć, są do uratowania. Ja tu nigdy nie wrócę (...)" (Jan, 1. 34).

„Wie pan, więzienie więzieniu nie równe. Jeżeli człowiekowi daje się szansę, a on chce i ma dla kogo żyć, to jest tu miejsce i czas, żeby o życiu pomyśleć inaczej" (Kazimierz, 1. 27).

„Teraz widzę, że to głupota. Marnuję tu czas. Jest nas za dużo w celi. Ciągle jestem z innymi. To mnie męczy. Nasz wychowawca to kapitalny facet. Lubię z nim rozmawiać. On wie, czego chce. Chyba się trochę zmieniłem" (Bogdan, 1. 24).

„Więzienie może człowieka zmienić. Tu się widzi, w co się wlazło. Są tacy, którzy się poprawią, ale są tacy, co na pewno wrócą" (Eugeniusz, 1. 19).

„Jestem już trzeci raz. Zupełnie rozpadła mi się rodzina. Żona ma innego. Synowie nie chcą mnie znać. Tu każdy tylko myśli o sobie. Niektórzy mówią, że życia dla nich już nie ma. Tylko więzienie. Ja jednak spróbuję. Długo nad tym myślałem. Wreszcie muszę być innym. To dobrze, że jest psycholog, że dobry wychowawca. Tylko im zawdzięczam, że dziś, choć wrak już, jestem jednak inny (...)" (Adam, 1. 39, recydywista).

Krytykę możliwości resocjalizacyjnych w warunkach izolacji więziennej przeprowadził B. Urban (1997). Pisze on m.in. „Tym, co nadaje szczególne znamienną wymowę współczesnej krytyce kary pozbawienia wolności, są stanowiska i poglądy najwybitniejszych specjalistów z zakresu penitencj ary styki oraz badaczy problemów przestępczości, resocjalizacji i sposobów odbywania kary. Charakterystyczną cechą tej krytyki jest fakt, że wyrasta ona z motywacji lepszych sposobów humanitarnej

38

resocjalizacji. (...) chociaż motywacja ta jest bardzo silna, to doprowadza ona najczęściej tylko do wykazania wielkiej niekonsekwencji, jaką jest więzienie, a więc kończy się na krytyce negatywnej" (1997, s. 134). Autor dzieli argumenty tej krytyki na takie, które pochodzą od praktyków penitencjarnych i na także, które wynikają z badań naukowych. Wskazuje również, podobnie jak inni autorzy polscy, iż rzetelnego przeglą-Ju różnych czynników powodujących niemożność resocjalizacji penitencjarnej lub trudniających ją dokonał J. Śliwowski (1984).

Odnosząc się do argumentów penitencjary stów, B. Urban przywołuje T. Motta borna, twórcę samorządu więziennego, M. Gordon, inspektora więzień brytyjskich, także A. Patersona. Osborn znany jest z powiedzenia „Nie można trenować do wyścigów, leżąc w łóżku", rozumując per analogia, iż nie można przystosowywać do życia w społeczeństwie, izolując człowieka od niego. Podobne znaczenie ma stwierdzenie P. Cannata (za: Śliwowski 1981), penitencjarysty francuskiego, o niemożności nauczenia pływania bez kontaktu z wodą. M. Gordon stwierdziła: „W ciągu całej mojej pracy nie znalazłam w całej instytucji więzienia niczego godnego uwagi prócz gigantycznej niekonsekwencji. Nie zdarzyło mi się stwierdzić, by więzienie wywarło pozytywny wpływ na jakiegokolwiek więźnia. Nie ma ani cienia wątpliwości co do jego demoralizującego wpływu i okrucieństwa. Wydaje mi się, że nie mieści się ono w ramach naszej epoki, ani naszej cywilizacji. Właśnie przez więzienie utrwalamy przestępczość w naszych więźniach" (Urban 1997, s. 133-134, za: Śliwowski 1984). Zupełnie jasno ujął problem A. Paterson: „Nie można wychowywać dla wolności, pozbawiając wolności" (Urban 1997, s. 134).

Odnosząc się do rezultatów badań naukowych, B. Urban powołał się na takie autorytety jak O. Kinberg, J. Pinatel, E. Glueck, G. Trashler i M. Wilson i inni (1997, s. 134-140).

Poglądy te można streścić następująco:

- więzienie samo przez się wpływa negatywnie na osobowość skazanych (jego organizacja, regulamin, personel źle ustosunkowany do swoich pacjentów, atmosfera więzienna a także wzajemne wpływy współwięźniów (Kinberg; Kosewski 1985);

- długotrwałe więzienie prizonizuje a nie resocjalizuje a poza tym karę odczuwa (moralnie i materialnie) rodzina więźnia (Pinatel, Korecki 1988);

- znaczna powrotność do przestępstwa dowodzi niemocy poprawczej więzienia (Glueck; Trashler);

- niektóre formy pracy poprawczej realizuje się w więzieniu od 150 a nawet 200 lat, ale nie przynoszą one spodziewanej skuteczności, wobec czego więzienia nie da się już reformować, a zatem jest ono formą przemijającą (M. Wilson);

- system penitencjarny jest przestarzały, a naukowe podejście nie jest w dostatecznym stopniu respektowane (K. Menringer);

- więzienie stygmatyzuje byłego przestępcę i to utrudnia lub uniemożliwia jego readaptację społeczną (Becker 1964);

- brak indywidualizacji w zakresie pracy resocjalizacyjnej czyniącej jąmało efek-ą (Kraepelin);

- środowisko więzienne i izolacja więzienna są przyczyną deprywacji natural-ch potrzeb, co uniemożliwia realizację procesu resocjalizacyjnego (Waligóra 1984).

Kwestia krytycznej oceny środowiska więziennego, zwłaszcza w tradycyjnej jego

39

I

postaci jako środowiska resocjalizacyjnego, była i jest podejmowana przez wielu autorów. Stąd nie widziałem potrzeby bardziej szczegółowego jej omawiania. Przedstawiłem ją, by wskazać, że mamy do czynienia ze swoistym paradoksem. Polega on na tym, że choć systemy karne stale poszukują substytucji dla kary pozbawienia wolności, to jak dotąd w skali globalnej nie udało się jej znaleźć. Jednocześnie przedstawiając ustawicznie argumenty przeciw tej karze, nie mogą z niej zrezygnować, stosując ją na wielką skalę. Przy ogromnej krytyce tej kary, jako mało skutecznej, systemy te nie wykazują dostatecznej troski o profesjonalny sposób jej wykonania. Zgodzić się należy, w świetle różnych doświadczeń i badań, co do tego, że więzienie nie było, nie jest i z pewnością nie będzie uniwersalną instytucją do korygowania wielu istotnych błędów społecznych, których efektem jest produkcja przestępców. Przyjęcie stanowiska, iż więzienie w jakiejkolwiek formie będzie uniwersalnym narzędziem psychokorek-cyjnym, w świetle różnych badań i ustaleń, jest utopią.

Rezygnacja z reformowania więzienia, rezygnacja z jego funkcji poprawy niezależnie od przyczyn, dla których nie osiąga ono zadowalających wyników, jest cofnięciem się do XVI w., czyli do punktu wyjścia. Jest nie tylko porażką jego reformatorów, ale jednocześnie rezygnacjąz tych osiągnięć, których zakwestionować nie można.

Więzienie bez funkcji resocjalizacyjnej stanie się wyłącznie przechowalnią społeczną odrzutu, którego istotną cechą będzie dalsza demoralizacja osadzonych i dalszy wzrost przestępczej recydywy. W takich więzieniach zbędny będzie specjalistyczny personel resocjalizacyjny, a zasadniczym jego celem będzie izolacja przestępców.

Jak się zdaje, dzisiejszy kryzys idei resocjalizacji penitencjarnej wynikać może z poniższych powodów:

1. Z fałszywego założenia, iż wprowadzenie programów resocjalizacyjnych do więzień musi skutkować zmniejszeniem recydywy przestępczej samo przez się, niezależnie od sposobu ich realizacji, zabezpieczenia koniecznych i niezbędnych warunków do ich przeprowadzenia, osobowości więźniów, do których są adresowane, i warunków postpenitencjarnych, do których trafiają zwolnieni więźniowie.

2. Z nieprofesjonalnego postępowania z więźniami, w tym z nieprofesjonalnego opracowywania oraz nieprofesjonalnego stosowania programów resocjalizacyjnych.

3. Z nieuwzględnienia silnych związków pewnej liczby więźniów z ich wysoce zorganizowanymi, zawodowymi grupami przestępczymi, które to związki powodują nie tylko kontrolę zachowania tych więźniów w więzieniu, ale przewidują ich powrót po odbyciu kary pozbawienia wolności do tych grup, co utrudnia znacznie lub wręcz uniemożliwia zrealizowanie jakiejkolwiek prospołecznej reorientacji.

4. Z nieuwzględnienia faktu, iż im więcej otwarcia na społeczeństwo, im więcej niekontrolowanych kontaktów więźniów z nim, tym więcej możliwości przenikania do społeczności więziennej narkotyków i alkoholu, które pozwalają łatwiej znieść pobyt w więzieniu, ale powodują nowe uzależnienia i zwiększają patologizację społeczności więźniów (Tumin 1997).

Zjawisko to jest nowym zagrożeniem dla polskich zakładów karnych (Kowalski 1996a).

40

5. Z częstego przeludnienia więzień, co jak wskazałem i na co zwrócili także uwagę inni, utrudnia lub uniemożliwia skuteczną realizację programów resocjalizacyjnych (m.in. przez niemożność stosowania prawidłowej klasyfikacji więźniów).

6. Z powodu nagminnego braku pracy dla więźniów, co uzależnia ich materialnie od innych (np. od rodzin, od innych więźniów), demoralizuje i tworzy sytuację nadmiaru wolnego czasu, którego racjonalne zagospodarowanie leży zwykle poza możliwościami więzienia.

7. Z nieprawidłowego przebiegu readaptacji społecznej po zwolnieniu z więzienia, co albo wynika z niekorzystnych warunków, do których więzień trafia, albo z wadliwych czynności nadzorczych w okresie probacyjnym, albo z powrotu do środowiska przestępczego, lub z mizernej resocjalizacji penitencjarnej, a być może z wystąpienia wszystkich tych elementów jednocześnie.

8. Z bezwzględnego założenia, iż instytucja więzienia ma z natury rzeczy charakter wiktymologiczny (Hołyst 1997), przy czym może ten fakt pogłębiać sposób zarządzania nim (Adler 1994; Longhurst 1994).

D. Ramsbottom, główny inspektor więzień brytyjskich, w swoim raporcie o ich stanie w 1995 roku zawarł poniższe stwierdzenia (cyt. za: Tumin 1997, s. 53): „Wszyscy więźniowie wywodzą się ze społeczeństwa, w którym dostęp do narkotyków jest nieograniczony, napawa jednak smutkiem to, że subkultura narkomanów, której pozwolono się rozwijać w więzieniach i której typowym przejawem jest znęcanie się i popadanie w długi, wciąga w swe szpony zbyt wielu - także spośród tych, którym przed aresztowaniem udawało się nie popaść w uzależnienie. Dostrzeżono wreszcie, że wyrok pozbawienia wolności daje społeczeństwu sposobność podjęcia zmagań z problemem dotyczącym wszystkich więźniów, tę okazję trzeba wykorzystać".

Kryzys idei resocjalizacji penitencjarnej nie daje o sobie znać po raz pierwszy. Idea ta związana jest, jak łatwo zauważyć, z historią więziennictwa. „Historia więziennictwa przypomina kołysanie się wahadła. W XVIII w. J. Bentham postulował, by więzienia stały się instrumentem resocjalizacji więźniów. U schyłku XIX w. idea ta całkiem wyblakła. Na początku XX w. odrodził się optymizm - Komitet Gladsto-ne'a szeroko rozpropagował ideę humanitaryzmu. Pod koniec XX w. niegdysiejsi reformatorzy skłaniają się do poglądu, że - poza nielicznymi wyjątkami - resocjalizacja więźniów jest bezskuteczna" (Tumin 1997, s. 54 - charakteryzując więziennictwo brytyjskie). Tumin zadaje pytanie, w którego treści zawarł pewien optymizm: czy można zastosować w stosunku do więzień mechanizmy rynkowe (?), czy można je oddać w ręce prywatne (?), co należy zrobić, by poprawić ich skuteczność resocjalizacyjną? Stawia jeszcze jedno, wiele mówiące pytanie: jak sprawić, by rzadziej dochodziło do akcji protestacyjnych organizowanych przez pracowników więzień? Pytanie oznacza, iż pracownicy ci mają powody do niezadowolenia, których nie chce się dostrzec!

Kończąc rozważania na temat kryzysu idei resocjalizacji przestępców w więzieniu, pozwolę sobie uczynić dwie refleksje. Pierwsza dotyczy mojego osobistego doświadczenia jako naczelnika więzienia (dziś pojęcie to zastąpiono pojęciem „dyrektor"). Otóż, kiedy niektórzy wychowawcy, najczęściej źle przygotowani profesjonalnie, nie uzyskiwali wyznaczonych celów resocjalizacyjnych, zwykle nie penetrowali stosownej literatury naukowej i nie szukali stosownych konsultacji, zawsze mówili, iż z tymi ludźmi nic już nie można zrobić. Zdarzało się jednak, że ich pesymizm nie był uzasadniony. Druga dotyczy recydywy przestępczej. Zauważa się taki sposób myślenia: jeżeli wskaźnik procentowy powrotności do przestępstwa jest wysoki (np. wynosi 50% lub wyżej), zwykle ocenia się, że więzienie źle pracuje albo nie resocjalizuje, albo że resocjalizacja w więzieniu jest niemożliwa. Oznacza to, że zakłada się a priori, iż ci, którzy nie zostali recydywistami, z całą pewnością zawdzięczają to innym czynnikom niż oddziaływanie resocjalizacyjne. Nie sądzę, aby myślenie takie było naukowo uzasadnione. Nie ma bowiem powodów, by sądzić, iż - o ile nie wszyscy -to przynajmniej znacząca liczba tych osób uległa poprawie samoczynnej a nie pod wpływem celowego oddziaływania resocjalizacyjnego.

Wypada jednak wskazać na niektóre rozwiązania penitencjarne, o większych lub mniejszych cechach eksperymentu, które skłaniają do optymizmu. J. Górski (1982) i J. Górny (1966) zwracają uwagę na wysoką efektywność małych zakładów penitencjarnych, których programy terapeutyczne były bardzo starannie opracowywane i wysoce profesjonalnie realizowane. Więźniowie, wobec których realizowano te programy, byli wyselekcjonowani wg pewnych kryteriów. Grupy terapeutyczne więźniów były bardzo małe: liczyły od 8 do 15 osób. Wysoce specjalistyczny był również personel. Realizowany w nich proces resocjalizacyjny nazwano terapią kryminalną. Zakłady realizujące tę terapię nazwano zakładami terapii. Zakłady te łączyły cechy więzienia z cechami zakładu leczniczo-zabezpieczającego. Pierwsze takie zakłady powstały w Danii (w 1935 w Herstedvester) i w Holandii (w 1954 w Utrechcie: Van der Ho-even Kliniek). W państwach tych później powstało jeszcze kilka tego rodzaju zakładów, podobnie w RFN i w Austrii. Zakłady te charakteryzowały się dużym nasyceniem personelu, np. w Van der Hoeven Kliniek 150 osób na 90 pacjentów, w Groningen 150 osób na 70 pacjentów.

J. Górny (1966), charakteryzując zakład w Utrechcie, podaje, że jest on przeznaczony dla 90 recydywistów o zaburzonej osobowości po odbyciu już przez nich kary pozbawienia wolności. Dobór następuje w zależności od ich podatności na oddziaływanie terapeutyczne. Są wśród nich groźni przestępcy o różnej skali inteligencji. Stosowana wobec nich terapia (w grupach 8-11 osób) nazywa się terapią środowiskową. Przewiduje ona udział we wszystkich dziedzinach działalności zakładu, łącznie z zarządzaniem. Może nastąpić zwolnienie na przepustkę na próbę, podczas której pozostają oni w stałej łączności z zakładem. Program terapeutyczny przewiduje, iż każda z grup ma swojego kierownika i sama dba o realizację potrzeb bytowych. Członkowie grupy razem rozwiązują swoje sprawy podczas wspólnych dyskusji, dokonują analizy sytuacji do rozwiązania łącznie z podejmowaniem decyzji w przedmiocie udzielania lub odmowy przepustki. Terapia, trwająca zwykle kilka lat, miała następujące formy: terapia ruchowa, nauka i kształcenie indywidualne, terapia zajęciowa, zajęcia artystyczne i terapia właściwa. Na terapię właściwą składały się: rozładowywanie napięć, swoboda i życzliwe zainteresowanie pacjentem.

Znaczącą rolę odgrywa tu samorząd oraz troska o częste i poprawne kontakty pacjentów z rodzinami. Warunkiem podjęcia terapii było nastawienie pacjentów na zmianę posiadanych postaw i predyspozycji przestępczych. Ważne jest tu studiowanie prze-

42

biegu życia byłego przestępcy i analizowanie poszczególnych, ważnych dla niego wydarzeń.

Zakłady terapii społecznej, których jest więcej, osiągają obiecujące wyniki resocjalizacyjne. W klinice Van der Hoevena wskaźnik skuteczności wynosi 80%, w podobnym zakładzie w Wiedniu - 67%, w zakładzie Saxrriet w Szwajcarii - 85%. W Niemczech, gdzie ustawowo powołano do życia takie zakłady, uważa się, iż należy nimi objąć ok. 20% więźniów (Górny 1966).

Tego rodzaju eksperyment realizowano w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych, w oddziale psychiatrycznym zakładu karnego w Clinton wobec recydywistów w wieku ok. 30 lat. Tu także uzyskano zadowalające wyniki w postaci przyspieszenia krzywej opadu recydywy, co zwykle następuje po 35-36 roku życia (Pinatel 1968). Znany jest też eksperyment w Walla-Walla (Kosewski 1972).

Wypada mi przypomnieć też własny eksperyment, prowadzony w kierowanym przeze mnie zakładzie karnym w Gdańsku-Przeróbce w latach 1980-1981 wg modelu autorskiego. Jego założenia, wdrożenie i ocena zostały opisane w piśmiennictwie penitencjarnym (Machel 1983).

Konstrukcja modelu miała na celu zmniejszenie do minimum paraliżującego resocjalizację dysonansu między funkcją uwięzienia i funkcją rehabilitacji, które obejmują lementy nie do pogodzenia, ponieważ są to funkcje zasadniczo sprzeczne (Katz, Kahn 979). Model oparty na trzech wyraźnie różniących się uprawnieniami rygorach reali-~wał zdecydowanie zasady wolnej progresji. W rygorze docelowym, złagodzonym, ccjonował samorząd, mający istotny wpływ na przyznawanie współwięźniom prze-ustek, i mąż zaufania, a relacje między wychowawcami a więźniami cechowały wy-ie partnerskie stosunki. Praca wychowawcza oparta była na znacznym zaufaniu per-nelu do więźniów, co spowodowało podobną relację odwrotną. Wychowawca był tam ównie doradcą i konsultantem, a zdecydowanie mniej decydentem. Więźniowie awan-wani do tego rygoru (jedynie z rygoru pośredniego) musieli osobiście zaakceptować fakt, zatem wyrazić na to chęć ze świadomością zwiększonej osobistej odpowie-ialności. Istotnym rozwiązaniem były częste kontakty z najbliższymi, z rodzinami, czególnie w postaci trudnych wtedy do uzyskania przepustek oraz uczestniczenie rów-eż często w różnych imprezach kulturalnych i sportowych poza więzieniem. Więźnio-e ci pracowali (wtedy pracy starczyło dla wszystkich) w małych grupach bez dozoru ' wychodzili na wolność warunkowo na wniosek administracji. Więźniom uzależnio-ym od alkoholu stawiano warunek w postaci ich zgody na uczestniczenie w terapii. W trakcie realizacji modelu okazało się, że nie wszyscy więźniowie nadają się do ccjonowania w rygorze docelowym. Niektórzy np. obawiali się, że nie sprostają tamtej atmosferze. Atrakcje rygoru docelowego nie dla wszystkich stanowiły wartość adrzędną. Dla personelu stało się jasne, że jeżeli owi więźniowie nie nadawali się do rygoru docelowego, funkcjonującego na zasadzie zakładu przejściowego, czy otwartego, to tym bardziej nie nadawali się do warunkowego przedterminowego zwolnienia. Nie demonstrowali oni nawet pozornej woli poprawy. Ich nastawienie do reorientacji prospołecznej było negatywne.

Niestety wprowadzenie stanu wojennego w Polsce w grudniu 1981 roku przerwało ten dobrze zapowiadający się eksperyment. Pozytywnymi wskaźnikami penitencjarnymi, jakie dzięki temu modelowi uzyskano, były m.in.: zanik kar dyscypli-

43

narnych w rygorze docelowym (z wyjątkiem pojedynczych przypadków), zlikwidowanie ucieczek z miejsc pracy na zewnątrz zakładu z rygoru docelowego, uniknięcie buntu w zakładzie, w okresie gdy były one w kraju normą, rozwiązanie w znacznym stopniu kwestii seksualnej więźniów, utrzymywanie na wymaganym poziomie więzi rodzinnej, co było dobrym prognostykiem dla późniejszej readaptacji i reintegracji społecznej.

Niestety nie zbadano powrotności osób, które odbyły ostatnią część kary w rygorze docelowym modelu. Jednak wypowiedzi więźniów i liczne wypowiedzi członków ich rodzin napawały optymizmem. Analizując pojęcie terapii kryminalnej, sądzę, że próbowany model, traktując więźniów podmiotowo, zawierał elementy takiej terapii w rygorze docelowym (złagodzonym), do którego awans warunkowany był pewnego rodzaju kontraktem, jednak pojęcia tego wówczas w polskiej praktyce penitencjarnej nie używano.

Jak podkreśla J. Górny (1996, s. 66, za: Śliwowski) „rozwój terapii kryminalnej jako jednej z form oddziaływania na przestępców i jednego ze środków profilaktyki przeciwprzestępczej stanowi wyraz poszukiwań penitencjarystyki i kryminologii, nowych w miarę skutecznych środków walki z przestępczością. Obecnie w zakładach terapii zwraca się uwagę na indywidualne oddziaływanie w atmosferze terapeutycz-no-wychowawczej, której nigdy dotąd nie udało się stworzyć".

Być może XXI w. przyniesie nowe rozwiązania penitencjarne tego typu na szerszą niż dotąd skalę?

Kryzys idei resocjalizacji penitencjarnej nie jest wobec tego w pełni uzasadniony. Uzasadniony jest jednak pogląd, iż jedynie część osób odbywających karę pozbawienia wolności nadaje się do skutecznej resocjalizacji penitencjarnej. Już sam ten fakt upoważnia do dalszych poszukiwań metodycznych w obszarze pedagogiki i psychologii penitencjarnej. Upoważnia także personel penitencjarny do umiarkowanego optymizmu i podejmowania wysiłku na rzecz resocjalizacji tych, co do których jest to możliwe.

W tym miejscu muszę podzielić się osobistą obserwacją, iż węźniów można podzielić na trzy kategorie:

1) Przypadkowych i innych, którzy „najedli się" wstydu i przykrych doświadczeń podczas postępowania policyjno-prokuratorsko-sądowego, którzy dokonali przestępstw nie groźnych społecznie. Oni już nie wrócą do przestępstwa bo powzięli stosowne postanowienia, są mało zdemoralizowani. Wobec nich zbędne jest oddziaływanie resocjalizacyjne.

2) Zdemoralizowanych, nawet groźnych przestępców, podatnych na resocjalizacje, zdolnych do autokrytyki, skłonnych do zmiany myślenia pod wpływem personelu więziennego, których można i trzeba ratować korekcyjnie dla społeczeństwa.

3) Wysoce zdemoralizowanych, w tym przestępców zawodowych, u których demoralizacja nałożyła się na deformujące ich zachowanie patologie organiczne i patologie osobowości o różnym pochodzeniu. Ich skorygować prospołecznie się nie da i oni wrócą do przestępstwa.

Według moich szacunków pierwsza kategoria stanowi do 5% populacji. Trzecia kategoria stanowi ok 25% do 30% populacji. Druga kategoria to tylko około 65% populacji więźniów. Na tej podstawie można wyprowadzić wniosek, iż ok 60% do 65% skazanych powinno się przy dużej sprawności więziennictwa resocjalizować.

Rozdział 2

_

WIĘZIENIE JAKO INSTYTUCJA RESOCJALIZACYJNA

?

2.1. Przesłanki formalno-prawne

0 sposobie wykonywania kary pozbawienia wolności decyduje obowiązujący system penitencjarny. J. Górny, zwracając uwagę na brak jednoznacznej definicji tego pojęcia po dokonaniu analizy różnych systemów penitencjarnych, proponuje uznać poniższe elementy za istotne dla tego rodzaju systemu (1996, s. 15-16):

- przepisy określające sposób wykonywania kary oraz instytucje prawa penitencjarnego

- architekturę, typ i rodzaj zakładu karnego

- podstawowe środki oddziaływania na więźniów

- status prawny więźnia

- personel penitencjarny

- sposób zarządzania i kontroli

- środki ochrony i bezpieczeństwa

- interakcje zachodzące między personelem a więźniami.

Sposób wykonywania kary w każdym systemie penitencjarnym jest określany przez zespół odpowiednich przepisów wyższego rzędu (np. ustawy) i niższego rzędu (przepisy wykonawcze).

Więzienie można uznać za instytucję wychowawczą wtedy, kiedy jego cele, organizacja, personel oraz sposoby postępowania z więźniami podporządkowane są wychowaniu i kiedy przyjęte modele procedury resocjalizacyjnej znajdują swoje uzasadnienie w pedagogice i psychologii penitencjarnej oraz kiedy usankcjonowane są stosownymi przepisami.

Współczesne więzienie zwykle pełni pięć różnych funkcji (Porowski 1985, s. 138-151): izolacyjną, socjalno-bytową, ekonomiczną gospodarczą i resocjalizacyjną. Wychowawczy charakter więzienia wymaga priorytetu funkcji resocjalizacyjnej, co nie zawsze ma miejsce.

Priorytet bowiem może być przyznany funkcji izolacyjnej. Zależy to od obowiązującej polityki penitencjarnej.

Polityka penitencjarna może mieć trzy warianty:

- represyjny, preferujący funkcję izolacyjną

- resocjalizacyjny, preferujący funkcję wychowawczą represyjno-reformujący, uznający równowartość obu funkcji.

Konsekwencją przyjęcia jednego z tych wariantów jest taka a nie inna polityka kadrowa więziennictwa. Zatrudniony personel musi bowiem realizować przyjęty wariant. Jego postawy i kwalifikacje powinny pozostawać w zgodzie z nim. Jeżeli warunek ten nie będzie dotrzymany, realizacja przyjętego wariantu będzie charakteryzowała się różnymi nieprawidłowościami albo nie będzie on realizowany Teza ta, jak sądzę, jest na tyle oczywista, że nie wymaga uzasadnienia. Zostanie ona podjęta i rozwinięta w dalszej części książki.

Nadanie priorytetu jednemu z wariantów wynika z ustawowych regulacji kary pozbawienia wolności i łączy się z rozłożeniem akcentaw między dyrektywę prewencji generalnej i indywidualnej (Porowski 1984, s. 140).

Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z faktu, iż ustawowe regulacje kary pozbawienia wolności mogą ulegać swoistej modyfikacji w trakcie jej wykonywania. Na rzeczywisty układ funkcji wpływa, co nie trudno zauważyć, także prawotwórcza aktywność administracji penitencjarnej, która może zgłaszać różne zastrzeżenia, wnioski i postulaty pod adresem właściwych gremiów tworzących prawo (Porowski 1979, s. 357; Górny, Sliwowski 1981, s. 65). Wpływ na zaakcentowanie którejś z tych funkcji mają także: generalny styl kierowania więziennictwem, polityka kadrowa więziennictwa (kreująca jakościowy obraz personelu), jego budżet, styl kierowania konkretnymi zakładami karnymi oraz proces autonomizowania się pewnych komórek organizacyjnych (np. działów ochrony, jednostek gospodarczych, itp.) będący czytelnym symptomem przerastania środków ponad cele (Podgórecki 1976, s. 189).

Między funkcją izolacyjną a resocjalizacyjną (rehabilitacyjną) istnieje pewien dysonans, o którym wspomniałem już wcześniej. Dysonans ten zauważany jest przez wielu autorów (Katz, Kahn 1979) oraz praktyków penitencjarnych. Często powoduje on konflikt między izolacją a wychowaniem. Konflikt ten podważa nie tylko zasadność represyjno-reformującego wariantu polityki penitencjarnej, który świadomie manipuluje represyjną siłą izolacji, ale także wariantu resocjalizacyjnego. Na skutek tego uzyskiwane wyniki resocjalizacyjne są bardzo mierne. Wskazują na to doświadczenia wielu państw (Porowski 1984).

Jest oczywiste, że kara pozbawienia wolności, ze swej natury, nie może uwolnić się z funkcji izolacyjnej. Może jednak dozować izolację w zależności od kategorii więźniów i celów, które chce wobec nich osiągnąć. Ma tu zastosowanie zasada indywidualizacji oddziaływania penitencjarnego.

Ogólne i zasadnicze ramy określające pozycje funkcji resocjalizacyjnej są określone ustawowo. Wynikają one z celów kary pozbawienia wolności. Cele te są zwykle wymienione w kodyfikacji karnej.

W Polsce w okresie powojennym obowiązywały trzy kodyfikacje karne: w latach 1944-1969 kodeks karny z 1932 roku, w latach 1969-1998 kodeksy z 1969 roku i od 1.09.1998 roku trzy nowe kodeksy (karny, postępowania karnego i wykonawczy) uchwalone w roku 1997.

Pierwszy z nich nie akcentował, iż celem wykonywania kary pozbawienia wolności (wtedy kary więzienia) była poprawa przestępcy. Poprawczy (resocjalizacyjny, rehabilitacyjny) cel kary pozbawienia wolności wynikał z późniejszych dopiero regulaminów więziennych. Poprawczy cel kary pozbawienia wolności został natomiast wyraźnie wyłożony w KKW z 1969 roku. Art. 37 § 1 tego kodeksu stanowił:

46

„Wykonanie kary pozbawienia wolności ma na celu kształtowanie społeczne pożądanej postawy skazanego a zwłaszcza powinno wdrażać go do społecznie użytecznej pracy oraz przestrzegania porządku prawnego i tym samym przeciwdziałać powrotowi do przestępstwa".

Artykuł ten w dwóch dalszych paragrafach stanowił jak niżej:

- § 2. Dla osiągnięcia celu określonego w §1 prowadzi się działalność resocjali-

zacyjną polegającąna poddaniu skazanego dyscyplinie i porządkowi w odpowiednim zakładzie oraz na oddziaływaniu zwłaszcza przez pracę, naukę i zajęcia kulturalno-oświatowe.

- § 3. Działalność resocjalizacyjna powinna zmierzać w szczególności do uświa-

domienia sobie przez skazanego społecznej szkodliwości dokonanego czynu, do kształtowania i utrwalania w skazanym poczucia odpowiedzialności, dyscypliny społecznej, postawy obywatelskiej, szacunku dla innych i kultury życia codziennego. Na podstawie tych ustawowych postanowień opracowano niezbędne przepisy wykonawcze. Do nich należały m.in.: regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności, przepisy o klasyfikacji więźniów, a także przepisy o pracy penitencjarnej, które miały bardzo uniwersalny charakter. Należy podkreślić, że regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności (podobnie regulamin tymczasowego aresztowania) był od 1969 roku kilkakrotnie nowelizowany, równolegle z nowelizacją prawa karnego (Bulenda, Musidłowski 1997). Przepisy o pracy penitencjarnej (CZZK 1977) w sposób czytelny określały rolę i zadania personelu działów penitencjarnych, skupiających pracowników zajmujących się resocjalizacją więźniów. Były to pierwsze przepisy w okresie powojennym wyraźnie preferujące funkcję resocjalizacyjną więzienia.

Nie oznacza to jednak braku rozmaitych dewiacji praktyki penitencjarnej, np. w kierunku dominacji celów ekonomicznych, które siłą rzeczy przytłaczały przez dłuższy czas cele resocjalizacyjne. Pod rządami tej właśnie kodyfikacji M. Porowski napisał: „Obecna polityka penitencjarna jest de facto wypadkową dwóch ścierających się tendencji i układa się w wariant represyjno-reformujący oparty na uznaniu równowartości represji i wychowania - wychowania pojmowanego jako dążenie do wyposażenia skazanego w minimum umiejętności niezbędnych do pełnienia głównych ról społecznych oraz wytworzenia mechanizmów lękowych, powstrzymujących od ponownego popełniania przestępstw. Procesu tego nie trzeba osłaniać ani poufnością aktów prawnych, ani fasadą »wszechobecnej resocjalizacji«. Jest on wariantem przejściowym od wariantu represyjnego do resocjalizacyjnego (...)" (1984, s. 151). Autor pisze , że w praktyce odwetowe cele kary przenikają do polityki penitencjarnej (na skutek bardzo różnych mechanizmów) i są kultywowane pod pretekstem zapewnienia bezpieczeństwa bądź niezbędnych środków dyscyplinarnych. Jest to potwierdzenie wcześniej poczynionej uwagi, iż regulacje formalno-prawne preferujące funkcję resocjalizacyjną, z rozmaitych powodów nie znajdują potwierdzenia w rzeczywistej procedurze penitencjarnej. Wspomniany autor wyprowadził konkluzję, iż rytm reformy zależy od nastawień administracji penitencjarnej, a więc personelu, ale też jest regulowany przez czynniki, na które nie ma ona bezpośredniego wpływu (za: Pinatel 1968). Odnosząc się do kodeksowych sformułowań na temat resocjalizacji w więzieniu, należy zwrócić uwagę na przedmiotowe podejście do osób odbywających karę

47

pozbawienia wolności. Przedmiotowość ta widoczna jest w treści całego art. 37 KKW z 1969 roku. Tego rodzaju podejście z pewnością utrudniało uzyskanie spodziewanej psychokorekcji tych osób, bo narzucało im konieczność poddania się jej bez uwzględnienia z ich strony aprobaty dla tych wysiłków.

Odmiennie zagadnienie resocjalizacji traktuje obecny KKW (tj. z 1997 roku). Kodeks ten właściwie nie posługuje się takim pojęciem. Jednak analiza zawartych w nim rozwiązań penitencjarnych jasno dowodzi, że właśnie o to chodzi ustawodawcy. Ustawodawca w rzeczy samej unika stosowania pojęcia „resocjalizacja", przy czym z tekstu ustawy ani z rządowego uzasadnienia do niej zupełnie nie wynika dlaczego. Ustawodawca używa pojęć „programowane oddziaływanie" i „terapeutyczne oddziaływanie". Z treści KKW wynika, iż najogólniej celem oddziaływań jest takie przeobrażenie więźniów, które ma im ułatwić readaptację społeczną po opuszczeniu więzienia. Jest oczywiste, że są to cele resocjalizacyjne. Interesujące, iż w zadaniach komisji penitencjarnych przewiduje się „dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji" (art. 76 § 1) obok dokonywania ocen wykonywania indywidualnych programów oddziaływań na skazanego (art. 76 § 1). Pojęcie resocjalizacji zostało użyte jeszcze raz w art. 78 § 2, w którym pisze się o realizowaniu kierunków pracy resocjalizacyjnej. Widać ustawodawca bardziej skłonił się do myślenia zauważonego w systemach zachodnich, gdyż tam raczej nie używa się powszechnie tego terminu. Moim zdaniem podejście takie nie znajduje racjonalnego uzasadnienia, ponieważ termin „resocjalizacja" przyjął się już w polskiej teorii i praktyce penitencjarnej.

Nowy KKW nie określił celu kary pozbawienia wolności, w sposób w jaki zapisano to w KKW z 1969 roku. Stanowi on bowiem (w art. 67 § 1), iż „wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymywania się od powrotu do przestępstwa". W § 2 tego właśnie artykułu mówi się o indywidualnych oddziaływaniu na skazanych w ramach przewidzianych systemów wykonywania kary w różnych typach i rodzajach zakładów karnych. Artykuł 67 § 3 swoją treścią przypomina trochę art. 37 § 2 KKW z 1969 roku, wymieniając sposoby tego oddziaływania (praca, nauka, zajęcia k-o i sportowe) i dodając: podtrzymywanie kontaktów z rodziną i ze światem zewnętrznym oraz stosowanie środków terapeutycznych.

W porównaniu z KKW z 1969 roku ustawodawca zrezygnował z takich środków, jak „poddanie skazanego dyscyplinie i porządkowi" oraz z pojęcia rygorów, które uznał za teoretyczną i prawną podstawę represyjności (Uzasadnienie rządowe... 1997).

Do nowego kodeksu wprowadzono dwa nowe postanowienia mające wpływ na wykonywanie kary. Oto art. 67 § 3 akcentuje zasadę, że w oddziaływanie na skazanych należy przestrzegać ich praw i obowiązków zgodnie z Europejskimi regułami więziennymi, a w art. 73 § 1, 88 § 3 i 82 § 2 akcentuje się konieczność ochrony społeczeństwa przed skazanymi stwarzającymi dla niego szczególne zagrożenie.

Nowy KKW wyraźnie podkreśla podmiotowość więźnia. Powoduje ona traktowanie go jak partnera w postępowaniu resocjalizacyjnym. Musi on wyrazić zgodę na zaoferowany jemu program oddziaływania, a nawet współuczestniczyć w jego tworzeniu. Ma to na celu podniesienie skuteczności resocjalizacyjnej. Jeśli jednak wię-

48

zień nie chce przyjąć żadnej oferty programowej, a ma do tego także prawo, pozostaje automatycznie poza intencjonalnym oddziaływaniem poprawczym personelu więziennego.

Dokładniejsze omówienie KKW z 1997 roku i jego implikacji dla personelu więziennego umieszczone zostało w rozdz. 5.

Na podstawie nowego KKW powstały m.in.: nowy regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności (naturalnie także nowy regulamin tymczasowego aresztowania), nowe przepisy o klasyfikacji więźniów oraz inne.

Warto zwrócić uwagę, iż nowy KKW reguluje zasadnicze i znaczne obszary wykonywania kary. Stąd regulamin wykonywania kary i przepisy o klasyfikacji jako przepisy wykonawcze są stosunkowo „mało samodzielne".

Jak widać nadanie instytucji więziennej charakteru wychowawczego zależy od ujęcia tego zagadnienia w ustawodawstwie karnym. Szczególnie w tej części ustawodawstwa, która dotyczy kary pozbawienia wolności. Jeżeli odnieść się do wcześniej przedstawionej tezy A. Marka o wycofywaniu się systemów penitencjarnych z resocjalizacyjnych oddziaływań na więźniów, to w świetle polskiego ustawodawstwa karnego i polskiej polityki penitencjarnej nie można tego zauważyć. Racjonalizacją jest uwzględnienie faktu, że nie wszyscy więźniowie mają ochotę na poddawanie się jakiemukolwiek korekcyjnemu oddziaływaniu. Jest to pewien problem dla personelu więziennego, albowiem pozostają oni poza zindywidualizowanym oddziaływaniem intencjonalnym, zatem pozostają sami sobie. Personel w ten sposób zostaje zwolniony z odpowiedzialności za ich resocjalizację.

Trudno dopatrzyć się rezygnacji z celów resocjalizacyjnych w zachodnich ustawach penitencjarnych, w których więzienie ma cechy specyficznej instytucji wychowawczej (Rzepliński 1994; Hárenstam 1989).

Francuski Kodeks postępowania karnego (KPK — Część III, Dekrety) w art. D. 69 siada zapis o klasyfikacji więźniów, o indywidualnym programie traktowania, zaś art. D. 70-2 napisano, że „Ośrodki więzienne stosują system zorientowany na reso-alizacje skazanych". Wart. D. 71 pisze się o klasyfikacji więźniów w aspekcie celu) ich społecznej readaptacji. Naturalnie francuski KPK wyraźnie różnicuje kategorie nieletnich, młodocianych i dorosłych.

O oddziaływaniu resocjalizacyjnym na więźniów we francuskim systemie peni-cjamym nie można chyba pisać zbyt entuzjastycznie w świetle wzajemnych pro-rcji poszczególnych kategorii personelu. Oto według danych K. Jędrzejaka, w 1993 ku na 22 798 osób pracujących w więziennictwie personel wychowawczy stanowi-jedynie 925 osób a personel socjalny 490 (Jędrzejak 1994). W rozdziale X francuskiego KPK wyraźnie pisze się o działalności wychowaw-;j, działalności kulturalnej, o nauce szkolnej i kształceniu zawodowym oraz o służ-socjalnej.

Hiszpańska ustawa penitencjarna już na wstępie (art. 1) podaje, iż celem instytucji tencjarnych jest reedukacja i przywrócenie społeczeństwu skazanych na kary po-awienia wolności (Rzepliński 1994). Artykuł 59 § 1 definiuje postępowanie peni-cjarne jako „ogół działań skierowanych bezpośrednio na reedukację więźniów i przy-ócenie ich społeczeństwu". Artykuł 60 stanowi, iż personel penitencjarny „powinien ać się poznać i korygować wszystkie cechy osobowości i otoczenia więźnia, które

49

mogą stanowić przeszkodą w realizacji celów określonych w poprzednim artykule". Część III hiszpańskiej ustawy penitencjarnej precyzuje, na czym polega i według jakich zasad powinno się odbywać oddziaływanie penitencjarne, mające wyraźnie atrybuty oddziaływania resocjalizacyjnego, poprzedzone stosowną diagnozą penitencjarną (Rzepliński 1994).

Również niemiecka ustawa o wykonywaniu kary pozbawienia wolności (z 16.03.1976) stanowi w § 2, iż „w toku wykonywania kary pozbawienia wolności więzień powinien nabrać na przyszłość umiejętność prowadzenia życia w poczuciu społecznej odpowiedzialności, bez popełniania przestępstw". Paragraf 4 zawiera dyrektywę adresowaną do więźnia, który „(...) współdziała w procesie kształtowania oddziaływania penitencjarnego na niego (...)". Dalej stanowi się, iż „należy pobudzać i wzmacniać jego gotowość w tym zakresie". W ustawie tej także pisze się o wychowawczej funkcji pracy, szkoleniu zawodowym i innych środkach wychowawczych. Naturalnie powinności te adresowane są do personelu więziennego.

Wymienione przeze mnie ustawy penitencjarne obrazują dość czytelnie, że w procesie wykonywania kary pozbawienia wolności chodzi o taką korekcję osobowości więźniów, żeby:

1. mogli dobrze readaptować się w społeczeństwie wolnym po wyjściu z więzienia i

2. aby wobec tego nie dopuścili się ponownego zachowania przestępczego. Jeżeli więc taka wychowawcza korekta ma odbyć się w więzieniu, musi ono swoją

organizacją, personelem i procedurą penitencjarną utożsamiać się z instytucją wychowawczą (poprawczą, psychokorekcyjną).

Naturalnie realizacja założeń ustawowych zależy w ogromnej mierze od personelu, który będzie je wykonywał: od jego profesjonalności oraz liczby. Preferencje funkcji poprawczej wymagają personelu pedagogiczno-psychologicznego o orientacji penitencjarnej w liczbie gwarantującej realizację przyjętych ustawowo zamierzeń resocjalizacyjnych.

2.2. Funkcjonowanie systemu resocjalizacyjnego

Przez system resocjalizacyjny należy rozumieć zespół metod i zasad postępowania resocjalizacyjnego w określonych warunkach organizacyjnych, którego realizacja ma spowodować zmiany w obszarze osobowości więźnia, głównie w zakresie postaw, w wyniku czego nie zechce on zdecydować się na ponowną działalność przestępczą i podejmie wysiłki na rzecz readaptacji i reintegracji społecznej.

System penitencjarny, będący pojęciem szerszym, może mieć cechy systemu resocjalizacyjnego. Pojęcie systemu resocjalizacyjnego może być ujmowane w aspekcie szerokim i w aspekcie wąskim. W pierwszym przypadku można w ten sposób określać krajowy system wychowawczy obowiązujący w więziennictwie danego państwa (np. polski system resocjalizacji przestępców, szwedzki, brytyjski, itp.). W drugim przypadku ma się zwykle na myśli system resocjalizacyjny obowiązujący, czy też realizowany w danym zakładzie karnym. Jego wskaźnikami są cechy charakterystyczne dla instytucji wychowawczej.

50

Jeżeli idea resocjalizacji przestępców ma mieć wymiar praktyczny, zakład karny musi posiadać cechy instytucji wychowawczej. W przeciwnym wypadku idea ta nie będzie miała warunków na jakiejkolwiek urzeczywistnienie. Zakład penitencjarny wtedy będzie mógł być uważany za instytucję wychowawczą, gdy:

1. Jego cel, struktura organizacyjna, model wykonania kary, personel i warunki materialne podporządkowane będą przede wszystkim resocjalizacji. Rozumie się przez to, że będzie on również zapobiegał wzajemnej demoralizacji osób w nim osadzonych i zapewni im pełne bezpieczeństwo osobiste.

2. Koncepcja wykonywanej w nim kary oparta będzie na możliwości wyboru przez więźniów rozmaitych zachowań, za które będą oni ponosili pełną odpowiedzialność - zarówno pozytywną, jak i negatywną. Resocjalizacja bowiem nie jest niczym innym, jak uczeniem się tych ról społecznych, które mają uchronić ich przed powrotem do przestępstwa i pozwolić na poprawną readaptację społeczną po zwolnieniu z zakładu karnego. W. Rentzmann nazywa to zasadą odpowiedzialności (1990).

3. Będzie dysponował odpowiednio przygotowanym personelem, którego profesjonalizm umożliwi zaprogramowanie, zorganizowanie i zrealizowanie procesu resocjalizacyjnego.

4. Działalność jego będzie uwzględniała szeroki i bliski kontakt więźniów ze społeczeństwem, któremu więzienie służy, oraz gdy ta działalność uzyska właściwe wsparcie społeczne.

5. Osadzeni w nim przestępcy będą mogli utrzymywać stały i systematyczny kontakt z osobami najbliższymi, przy czym osoby te powinny oczekiwać na pozytywne postawy skazanych i je wspierać.

6. Osadzeni będą mieli dostęp do pracy zarobkowej i w ten sposób będą mogli zarobić na wydatki osobiste, spłatę ewentualnych zobowiązań i kar pieniężnych lub na wsparcie swoich rodzin. Zachowają także umiejętności i nawyk pracy. Niektórzy natomiast nauczą się pracować.

7. Czas wolny będzie tak zorganizowany, by więźniowie mogli go zagospodarowywać pożytecznie, a przede wszystkim by nie sprzyjał on dalszej demoralizacji.

8. Odbywający w nim karę pozbawienia wolności przestępcy będą zawsze tak samo traktowani jak wszyscy inni ludzie, a nadto, jeżeli kara pozbawienia wolności, która jest dolegliwością samą w sobie, nie będzie dodatkowo wzmacniana. Pozwoli to na utrzymanie interakcji między personelem a więźniami (wychowankami) na wymaganym poziomie kultury i bezkonfliktowości.

9. Posiada wymagane urządzenia lokalowe i techniczne umożliwiające realizację wielorakich zajęć resocjalizacyjnych.

Wymienione warunki pozwalające na podjęcie i realizację procesu penitencjarnej resocjalizacji wymagają, dla lepszego zrozumienia, dodatkowego komentarza.

Ad. 1. Zakład karny jest podporządkowany wychowawczemu celowi wykonania kary pozbawienia wolności. Z treści tej kary nie da się wyłączyć zupełnie dolegliwości i odwetu i związanej z nimi represyjności. Jednak te elementy powinny być zredukowane do minimum. Priorytetowa powinna być funkcja resocjalizacyjna (Porowski 1985, s. 139-140; Stiirup 1965, s. 24-25). Wtedy najważniejszym zadaniem

? • 51

administracji penitencjarnej nie są ani izolacja, ani rygoryzm, ale zmiany w osobowości pensjonariuszy, mające ich w przyszłości powstrzymywać od zachowania przestępczego. Szczególnie ważne jest wzbudzenie pozytywnej motywacji do działalności społecznie użytecznej, a przede wszystkim zachęcanie do zmiany dotychczasowego wadliwego modelu życia (Lewicki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 432-433), co można również nazwać przebudową w zakresie tzw. orientacji wartościującej (Bielicki 1991, s. 20-34). Jeżeli zadania te będą miały charakter priorytetowy, wówczas funkcjonujący w danym zakładzie penitencjarnym model wykonania kary pozbawienia wolności będzie miał cechy modelu resocjalizacyjnego. Nastawienie pracującego w zakładzie karnym personelu winno również być pozytywne, zarówno wobec celów resocjalizacyjnych, jak i wobec tego modelu. Szkodliwe są bowiem takie postawy personelu, które z jednej strony preferują cele izolacyjne i represyjne, zaś z drugiej strony godzą się ze względu na obowiązującą dyscyplinę służbową (zakres zadań, obowiązujący sposób postępowania) na wykonywanie czynności resocjalizacyjnych. Nie może być zwłaszcza istotnych rozbieżności na tym tle wśród pracowników stale stykających się z więźniami, gdyż jest to zwykle zauważane przez samych więźniów i wpływa ujemnie na przebieg procesu resocjalizacyjnego. Zakład kamy musi posiadać dobre, a przynajmniej wystarczające zaplecze materialne do utrzymywania procesu resocjalizacyjnego na wymaganym poziomie (np. środki na zakup sprzętu, na estetyczne wyposażenie pomieszczeń, na książki, na opłacanie lektorów z zewnątrz, na doskonalenie personelu, na adekwatne do wkładu pracy i związanych z nią zagrożeń wynagrodzenia).

Struktura organizacyjna winna być odbiciem preferencji celów resocjalizacyjnych. Nie powinna dopuszczać do dwu- albo wielowładzy, ani też nie może być paraliżująca dla koniecznych decyzji resocjalizacyjnych. Opacznie rozumiana „silna władza w jednym ręku" często hamuje oddolne inicjatywy resocjalizacyjne, zawęża pole manewru dla tych działań i oducza personel samodzielności (Machel 1990-1991, s. 69).

Z celu resocjalizacyjnego stojącego przed zakładem karnym wynika konieczność podjęcia stosownych działań klasyfikacyjnych (segregacyjnych) i rozmieszczeniowych, by nie dopuścić do wzajemnej demoralizacji (Gonsa 1990) i utrzymywać na właściwym poziomie bezpieczeństwo zarówno więźniów, jak i personelu, a także by stworzyć dogodne warunki do oddziaływania na wyodrębnione kategorie więźniów.

Ad. 2. W codziennym życiu każdy człowiek zmuszany jest do dokonywania stale wyborów między potencjalnymi możliwymi zachowaniami. Model resocjalizacyjny zakładu winien być tak skonstruowany, aby więzień mógł również takich wyborów dokonywać. Idzie tu o dwie kwestie: żeby wybory dobre moralnie przynosiły oczekiwane przez więźnia korzyści, oraz aby złe wybory przynosiły mu straty osobiste. W ten sposób tworzy się sytuacja analogiczna do pozawięziennej, zaś więzień uczy się dokonywania samodzielnych wyborów. Stworzona zostaje w ten sposób sytuacja, w której każdy ma swój własny los w swoim ręku. Oznacza to, że odpowiada on za własne wybory (Machel 1983, s. 102-104; Rentzmann 1990). Odpowiedzialność ta materializuje się w złagodzeniach lub zaostrzeniach warunków odbywania kary pozbawienia wolności. Odpowiada to założeniom tzw. wolnej progresji, w myśl której można więźnia nie tylko awansować, a zatem zwiększać jego uprawnienia, ale też degradować, zmniejszając je. Łączy się to naturalnie ze zwiększeniem lub zmniej-

52

szerńem samokontroli i zaufania, jakim więzień może być obdarzony ze strony personelu. Zakłada się (nie zawsze słusznie), że zachodzi transfer (przeniesienie) pewnego wyuczonego sposobu wybierania z warunków więziennych na pozawięzienne. Proces ten służyć ma uczeniu sią niektórych tó\ społecznych, mianowicie tych, które więzień

runki więzienne, w których proces ten ma miejsce, muszą być zbliżone do warunków społeczeństwa, w którym więzienie funkcjonuje (Retzmann 1990). Jest to nic innego jak tylko organizowanie socjalizującego (uspołeczniającego) treningu społecznego zarówno wewnątrz więzienia, jak i w kontakcie ze społeczeństwem zewnętrznym (Gonsa 1990).

Ad. 3. Samo przychylne nastawienie personelu penitencjarnego wobec resocjalizacyjnego celu wykonywania kary pozbawienia wolności nie wystarczy do prawidłowego zorganizowania i zrealizowania procesu resocjalizacyjnego (Rabinowicz 1933, s. 412inast.; Lewicki, Paryzek, Waligóra 1973, s. 437 inast).

Zakład karny musi oprócz pracowników ochronnych oraz pracowników administracyjno-gospodarczych dysponować personelem specjalistycznym. Do tej kategorii należy zaliczyć psychologów, pedagogów resocjalizacyjnych, socjologów, psychiatrów oraz innych pracowników medycznych, bibliotekarzy, instruktorów wychowania fizycznego, którzy są profesjonalnie przygotowani do pracy z przestępcami w warunkach izolacji penitencjarnej. Takie czynności, jak diagnozowanie penitencjarne, budowanie indywidualnego programu resocjalizacji, przebudowa niekorzystnych, aspołecznych postaw, ocenianie podopiecznych na tle przebiegu resocjalizacji, ich opiniowanie i współdziałanie z rozmaitymi instytucjami społecznymi oraz rodzinami więźniów -w pełni uzasadniają ten postulat. Ten personel powinien narzucać ton ogólnej atmosferze w zakładzie i tworzyć tzw. dobry klimat wychowawczy.

Ad. 4. Zdaniem Cannata, na co zwróciłem uwagę już wcześniej, uspołeczniać wwiezieniu, w izolacji od społeczeństwa, a zwłaszcza bez kontaktów bezpośrednich, to tak jakby uczyć pływać bez kontaktu z wodą. Z dotychczasowych rozważań wynika, że życie w więzieniu musi być zorganizowane na podobieństwo życia społecznego poza więzieniem. Jest to przejaw zasady normalności. Zdaniem W. Retzmanna (1990) należy szukać współdziałania ze światem pozawięziennym, bo więzienie jest instytucją społeczną i służy społeczeństwu. Więźniowie zatem powinni uczestniczyć w zorganizowanych poza więzieniem rozmaitych zajęciach typu oświatowo-wycho-wawczego, w zajęciach dydaktycznych (dokształcać się), a także pracować, o ile to tylko jest możliwe. Jest to bowiem okazja do unikania wielu negatywnych reperkusji, jakie dla człowieka odbywającego karę pozbawienia wolności pociąga za sobą więzienie. Można tu mówić o zasadzie otwartości więzienia. Uwzględnianie tej zasady przy jednoczesnym respekcie dla celów ochronnych ma na celu uspołecznianie w bardziej naturalnych warunkach.

Ad. 5. Ważne jest zarówno ze względów osobistych osób odbywających karę pozbawienia wolności, jak i społecznych, aby w trakcie pobytu w więzieniu nie rozpadła się ich więź rodzinna. Rodziny osób przebywających w więzieniu zaliczyć

53

szeniem samokontroli i zaufania, jakim więzień może być obdarzony ze strony personelu. Zakłada się (nie zawsze słusznie), że zachodzi transfer (przeniesienie) pewnego wyuczonego sposobu wybierania z warunków więziennych na pozawięzienne. Proces ten służyć ma uczeniu się niektórych ról społecznych, mianowicie tych, które więzień wypełniał źle albo też wcale, co doprowadziło go do zachowania przestępczego. Warunki więzienne, w których proces ten ma miejsce, muszą być zbliżone do warunków społeczeństwa, w którym więzienie funkcjonuje (Retzmann 1990). Jest to nic innego jak tylko organizowanie socjalizującego (uspołeczniającego) treningu społecznego zarówno wewnątrz więzienia, jak i w kontakcie ze społeczeństwem zewnętrznym (Gonsa 1990).

Ad. 3. Samo przychylne nastawienie personelu penitencjarnego wobec resocjalizacyjnego celu wykonywania kary pozbawienia wolności nie wystarczy do prawidłowego zorganizowania i zrealizowania procesu resocjalizacyjnego (Rabinowicz 1933, s. 412 i nast.; Lewicki, Paryzek, Waligóra 1973, s. 437 i nast.).

Zakład kamy musi oprócz pracowników ochronnych oraz pracowników administracyjno-gospodarczych dysponować personelem specjalistycznym. Do tej kategorii należy zaliczyć psychologów, pedagogów resocjalizacyjnych, socjologów, psychiatrów oraz innych pracowników medycznych, bibliotekarzy, instruktorów wychowania fizycznego, którzy są profesjonalnie przygotowani do pracy z przestępcami w warunkach izolacji penitencjarnej. Takie czynności, jak diagnozowanie penitencjarne, budowanie indywidualnego programu resocjalizacji, przebudowa niekorzystnych, aspołecznych postaw, ocenianie podopiecznych na tle przebiegu resocjalizacji, ich opiniowanie i współdziałanie z rozmaitymi instytucjami społecznymi oraz rodzinami więźniów -w pełni uzasadniają ten postulat. Ten personel powinien narzucać ton ogólnej atmosferze w zakładzie i tworzyć tzw. dobry klimat wychowawczy.

Ad. 4. Zdaniem Cannata, na co zwróciłem uwagę już wcześniej, uspołeczniać wwiezieniu, w izolacji od społeczeństwa, a zwłaszcza bez kontaktów bezpośrednich, to tak jakby uczyć pływać bez kontaktu z wodą. Z dotychczasowych rozważań wynika, że życie w więzieniu musi być zorganizowane na podobieństwo życia społecznego poza więzieniem. Jest to przejaw zasady normalności. Zdaniem W. Retzmanna (1990) należy szukać współdziałania ze światem pozawięziennym, bo więzienie jest instytucją społeczną i służy społeczeństwu. Więźniowie zatem powinni uczestniczyć w zorganizowanych poza więzieniem rozmaitych zajęciach typu oświatowo-wychowawczego, w zajęciach dydaktycznych (dokształcać się), a także pracować, o ile to tylko jest możliwe. Jest to bowiem okazja do unikania wielu negatywnych reperkusji, jakie dla człowieka odbywającego karę pozbawienia wolności pociąga za sobą więzienie. Można tu mówić o zasadzie otwartości więzienia. Uwzględnianie tej zasady przy jednoczesnym respekcie dla celów ochronnych ma na celu uspołecznianie w bardziej naturalnych warunkach.

Ad. 5. Ważne jest zarówno ze względów osobistych osób odbywających karę pozbawienia wolności, jak i społecznych, aby w trakcie pobytu w więzieniu nie rozpadła się ich więź rodzinna. Rodziny osób przebywających w więzieniu zaliczyć

53

można do rodzin o zwiększonym ryzyku społecznym. Bardziej niż innym rodzinom grozi im rozpad, jak to mocno podkreślali w wynikach swoich badań Rzepliński i Juras (Rzepliński 1981; Juras 1982). Zachodzi więc konieczność zadbania ostań tej czasem bardzo nadszarpniętej więzi rodzinnej. Charakterystyczne jest, że więź ta wygląda gorzej u recydywistów (Juras 1982). W odniesieniu do młodocianych stwierdzono ponad wszelką wątpliwość, że dalszy kontakt z rodziną ma istotny wpływ na stan higieny psychicznej i może motywować poprawność zachowania, wreszcie wyzwala potrzebne każdemu człowiekowi społecznie korzystne relacje uczuciowe. Rodzina może stać się też ważnym czynnikiem ułatwiającym późniejszą readaptację społeczną, albowiem do niej wraca zwykle były przestępca po odbyciu kary.

Ad. 6. Istotne jest zarówno dla higieny psychicznej osadzonych, jak też dla ich sytuacji materialnej, a także dla sytuacji ich rodzin, by pracowali oni zarobkowo. Z jednej strony poprawiają w ten sposób swój status materialny w zakładach karnych, a także mogą go poprawić swojej rodzinie, wspierając ją finansowo. Z drugiej strony praca wypełnia czas, człowiek czuje się potrzebnym albo też uczy się pracy (Peters 1960, s. 104; Czapów 1978, s. 262-265; Górski 1985, s. 202; Machel 1985, s. 177 i nast; Żebrowski 1992, s. 59-67).

Ad. 7. Czas wolny to czas poza pracą i poza nauką oraz poza innymi obowiązkami. Szczególnie młodociani mają poważne problemy z pożytecznym jego zagospodarowaniem. Często po prostu nie umieją tego robić albo też, co nierzadko miało miejsce przed osadzeniem w zakładzie penitencjarnym, zagospodarowywali go aspołecznie, nadużywając alkoholu, narkotyzując się, zachowując się w miejscach publicznych w sposób sprzeczny z obowiązującymi normami (Machel 1977, s. 121-126; Szelhaus 1969, s. 124 i nast.).

W wielu wypadkach aspołecznie zagospodarowywany czas wolny powodował kształtowanie się u młodocianych postaw aspołecznych, integrację z aspołecznymi grupami koleżeńskimi, a w efekcie potęgujące się niedostosowanie społeczne.

Ad. 8. Na konieczność ludzkiego, a więc normalnego, traktowania więźniów

zwracał uwagę Rabinowicz (1933, s. 413), powołując się zresztą na wcześniejszych reformatorów penitencjarystyki. Podkreślają także taką konieczność Rentzmann i Gon-sa (1990). Jest to zarówno wyraz zasady normalności, jak i poszanowanie godności człowieka pozbawionego wolności. Jest to niezwykłe ważny warunek regulowania interakcji personel - więźniowie na zasadzie partnerstwa. Ludzkie traktowanie więźniów pozwala na dalszy wzajemny kontakt oraz gwarantuje unikanie w tych interakcjach zbędnej konfliktowości. Nie bez znaczenia jest tu kwestia wzorca zachowań, którego nie powinien swoją osobą zniekształcać wychowawca ani inni członkowie personelu.

Ad. 9. Nie jest możliwe realizowanie nauczania więźniów bez odpowiedniej lokalowej i technicznej bazy dydaktycznej. Nie można organizować przyzwoitych zajęć kulturalno-oświatowych, jeśli nie ma biblioteki, świetlicy, stosownego sprzętu technicznego i świetlicowego oraz radiowo-telewizyjnego. Trudno realizować zajęcia spor-

54

towe i wychowania fizycznego, tak ważne dla zachowania ogólnej sprawności fizycznej (i psychicznej), zwłaszcza u więźniów młodocianych, jeżeli nie ma boiska, sali nastycznej itp. Zakład karny, zwłaszcza przeznaczony dla przestępców młodocianych, musi być w wymienione urządzenia wyposażony.

2.3. Niektóre ujemne determinanty oddziaływania penitencjarnego

Analizując polską literaturę penitencjarną, zauważa się tendencję do używania jęcia „oddziaływanie penitencjarne" w rozumieniu „oddziaływanie resocjalizacyj-"" (Górny 1996, s. 18). Spostrzeżenie takie płynie z faktu, iż oddziaływanie peniten-jame posługuje się takimi środkami, jak: nauczanie i szkolenie zawodowe, zatrudnianie więźniów, działalność kulturalno-oświatowa i sportowa, kontakty ze „światem wnętrznym", kary i nagrody, środki leczniczo-wychowawcze, psychokorekcyjne i od-kowe, działalność religijna itp. (Szymanowski 1996, s. 53-75). Jak już wcześniej ygnalizowałem, pojęć tych nie można traktować jako jednoznaczne. Resocjaliza-jest rodzajem wychowania. Jest wychowaniem interwencyjnym i korekcyjnym, es resocjalizacji posiada wyraźnie określony cel korekcyjny, psychopedagogicz-podstawy teoretyczne, oparty jest na diagnozie penitencjarnej (Czapow 1978, s. 320-Lewicki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 448-450; Górski 1988, s. 121-135; Pytka , s. 65-101), odbywa się według indywidualnie skonstruowanego programu, ma akter ciągły i musi uwzględniać wymagania metodyki wychowania resocjaliza-nego. Istotnym warunkiem jego realizacji jest profesjonalizm personelu, któremu wierzą się jego organizację i realizację oraz ocenę. Warunków tych nie spełnia zawsze oddziaływanie penitencjarne, na co bardzo słusznie zwraca uwagę P. Szczepaniak (1996, s. 391). Autor podaje, że niektóre oddziaływania penitencjarne nie wspie-się diagnozą penitencjarną, gdyż nie wymaga się jej w odniesieniu do wszystkich ęźniów (kwestia przepisów prawa penitencjarnego), a także nie uwzględniają one reguł wynikających z metodyki wychowania. Dodam, że wiele oddziaływań penitencjarnych realizowanych jest przez osoby o niskim profesjonalizmie albo też nieprofe-jonalne. Stąd nie każde oddziaływanie penitencjarne jest oddziaływaniem resocjali-cyjnym. Prawdopodobieństwo uzyskania efektu resocjalizacyjnego jest wtedy ewielkie i przypadkowe. Wymienione wyżej ujemne determinanty oddziaływania itencjarnego odnoszą się także do oddziaływania resocjalizacyjnego. Rozbieżność między oddziaływaniem penitencjarnym a resocjalizacją dostrzegł :e M. Porowski (1985, s. 172-175), który stwierdził, że nauka prawa i polityki pe-tencjamej uchyla się od definiowania pojęcia resocjalizacji i poprzestaje na parafra-waniu treści normatywnych. Wedłg autora przyjęta przez prawo penitencjarne formuła „właściwie wytycza finalne i etapowe cele oraz środki oddziaływania na więzów w czasie odbywania kary i jest na tyle obszerna, że może pomieścić w sobie cały rakseologiczny model resocjalizacji zaproponowany przez pedagogikę. Model ten e jest jednak realizowany" (1985, s. 173). Jego zdaniem lepiej byłoby nazywanie aktualnej treści wykonywania kary pozbawienia wolności systemem oddziaływań penitencjarnych niż resocjalizacją. Stanowisko to wsparł Szymanowski, odnosząc się do sowania w postępowaniu z więźniami takiej podstawowej zasady, jaką jest indywi-

55

dualizacja, której ważność akcentuje się w pedagogice penitencjarnej (Machel 1994a, s. 113). Jego zdaniem indywidualizacja penitencjarna różni się ód indywidualizacji w sensie pedagogicznym. Różni się tym, że indywidualizacja penitencjarna w obecnym kształcie nie wymaga poznania osobowości skazanego i jego podatności na resocjalizację. Nie powoduje zatem stosowania w pełni zindywidualizowanych metod oddziaływania, wobec czego opiera się przede wszystkim na przesłankach formalno--prawnych (Szymanowski 1982b, s. 21, 275, 24).

Rozdzielenie oddziaływania penitencjarnego od resocjalizacyjnego pozwala na konstatację, iż proces resocjalizacji nie był i nie jest realizowany wobec wszystkich więźniów a tylko wobec niektórych. Wybór ich pozostaje do decyzji personelu penitencjarnego. Jest oczywiste, że bardzo często o powodzeniu obu tych oddziaływań zdecydować może perfekcyjna praca socjalna ułatwiająca readaptację społeczną po zwolnieniu z więzienia (Stępniak 1998).

Wielu autorów zwraca uwagę na różne czynniki związane z izolacją penitencjarną i ze społecznością więźniów, które właściwie same przez się wpływają niekorzystnie na osobowość więźniów. Powszechny jest pogląd, że nie sprzyjają one procesowi resocjalizacji (Śliwowski 1981, s. 11-74).

P. Cannat (Śliwowski 1981, s. 12) wysuwa na pierwsze miejsce dolegliwość, jaką kara sprawia skazanemu. Składają się na nią: przymusowe odosobnienie, przebywanie w surowych warunkach otoczenia społecznego, wymuszanie automatyzmu w zachowaniu się, niemożność doboru otoczenia społecznego, wstrzemięźliwość seksualna itp.

B. Waligóra zwraca uwagę na niektóre ujemne skutki izolacji więziennej. Głównie dotyczy to deprywacji (Waligóra 1974, s. 52-57, 110-111). Autor ten definiuje pojecie deprywacji następująco: „Potrzeby mają tę właściwość, że chcą być zaspokajane. Jeżeli jednak na drodze do zaspokojenia potrzeb stają przeszkody niemożliwe do ominięcia lub pokonania, mamy do czynienia z sytuacją, która jest opisywana przez psychologów jako deprywacja" (Waligóra 1984, s. 56). Deprywacja w warunkach więziennych jest, zdaniem J. Sikory (1971, s. 24), ściśle zaprogramowana i wydozowana w regulaminach różnych rygorów przez ustawodawcę i władze wykonawcze. Obejmuje ona wartości biologiczne, sensoryczno-informacyjne i emocjonalne.

Deprywacja biologiczna polega na ograniczeniu możliwości poruszania się i generalnie swobody ruchu.

Deprywacja sensoryczno-informacyjna polega na zmniejszeniu podniet wzrokowych, warunkujących bogactwo wrażeń i spostrzeżeń. Świat więzienny odbierany jest jako szary, monotonny, nudny, wiele czynności powtarza się codziennie. Ze względu na to, że wrażenia i spostrzeżenia stanowią naturalną pożywkę dla procesów myślenia, zmniejszony ich dopływ stopniowo powoduje ubożenie tych procesów. Proces jałowienia tej funkcji psychicznej jest wzmacniany znacznym ograniczeniem własnej aktywności i własnej inicjatywy skazanych (Sikora 1971, s. 24).

Deprywacja emocjonalna polega przede wszystkim na przerwaniu czy utrudnieniu kontaktów uczuciowych z osobami bliskimi, co prowadzi do niemożności zaspokojenia szeregu podstawowych potrzeb uczuciowych więźnia, bardzo ważnych dla człowieka zarówno z biologicznego, jak i psychologicznego oraz społecznego punktu widzenia.

56

dualizacja, której ważność akcentuje się w pedagogice penitencjarnej (Machel 1994a, s. 113). Jego zdaniem indywidualizacja penitencjarna różni się od indywidualizacji w sensie pedagogicznym. Różni się tym, że indywidualizacja penitencjarna w obecnym kształcie nie wymaga poznania osobowości skazanego i jego podatności na resocjalizację. Nie powoduje zatem stosowania w pełni zindywidualizowanych metod oddziaływania, wobec czego opiera się przede wszystkim na przesłankach formalno--prawnych (Szymanowski 1982b, s. 21, 275, 24).

Rozdzielenie oddziaływania penitencjarnego od resocjalizacyjnego pozwala na konstatację, iż proces resocjalizacji nie był i nie jest realizowany wobec wszystkich więźniów a tylko wobec niektórych. Wybór ich pozostaje do decyzji personelu penitencjarnego. Jest oczywiste, że bardzo często o powodzeniu obu tych oddziaływań zdecydować może perfekcyjna praca socjalna ułatwiająca readaptację społeczną po zwolnieniu z więzienia (Stępniak 1998).

Wielu autorów zwraca uwagę na różne czynniki związane z izolacją penitencjarną i ze społecznością więźniów, które właściwie same przez się wpływają niekorzystnie na osobowość więźniów. Powszechny jest pogląd, że nie sprzyjają one procesowi resocjalizacji (Śliwowski 1981, s. 11-74).

P. Cannat (Śliwowski 1981, s. 12) wysuwa na pierwsze miejsce dolegliwość, jaką kara sprawia skazanemu. Składają się na nią: przymusowe odosobnienie, przebywanie w surowych warunkach otoczenia społecznego, wymuszanie automatyzmu w zachowaniu się, niemożność doboru otoczenia społecznego, wstrzemięźliwość seksualna itp.

B. Waligóra zwraca uwagę na niektóre ujemne skutki izolacji więziennej. Głównie dotyczy to deprywacji (Waligóra 1974, s. 52-57, 110-111). Autor ten definiuje pojecie deprywacji następująco: „Potrzeby mają tę właściwość, że chcą być zaspokajane. Jeżeli jednak na drodze do zaspokojenia potrzeb stają przeszkody niemożliwe do ominięcia lub pokonania, mamy do czynienia z sytuacją, która jest opisywana przez psychologów jako deprywacja" (Waligóra 1984, s. 56). Deprywacja w warunkach więziennych jest, zdaniem J. Sikory (1971, s. 24), ściśle zaprogramowana i wydozowana w regulaminach różnych rygorów przez ustawodawcę i władze wykonawcze. Obejmuje ona wartości biologiczne, sensoryczno-informacyjne i emocjonalne.

Deprywacja biologiczna polega na ograniczeniu możliwości poruszania się i generalnie swobody ruchu.

Deprywacja sensoryczno-informacyjna polega na zmniejszeniu podniet wzrokowych, warunkujących bogactwo wrażeń i spostrzeżeń. Świat więzienny odbierany jest jako szary, monotonny, nudny, wiele czynności powtarza się codziennie. Ze względu na to, że wrażenia i spostrzeżenia stanowią naturalną pożywkę dla procesów myślenia, zmniejszony ich dopływ stopniowo powoduje ubożenie tych procesów. Proces jałowienia tej funkcji psychicznej jest wzmacniany znacznym ograniczeniem własnej aktywności i własnej inicjatywy skazanych (Sikora 1971, s. 24).

Deprywacja emocjonalna polega przede wszystkim na przerwaniu czy utrudnieniu kontaktów uczuciowych z osobami bliskimi, co prowadzi do niemożności zaspokojenia szeregu podstawowych potrzeb uczuciowych więźnia, bardzo ważnych dla człowieka zarówno z biologicznego, jak i psychologicznego oraz społecznego punktu widzenia.

56

Należy tu wymienić zespół uczuć związanych z popędem samozachowawczym, ponieważ więzienie nie daje poczucia bezpieczeństwa. U więźniów zauważa się uczucie niepewności, nieufności i znaczne poczucie zagrożenia, co ostatecznie prowadzi do długotrwałych stanów lękowych. Jak wskazuje J. Sikora, Selye zalicza te uczucia do najistotniejszych stresorów psychologicznych (Sikora 1971, s. 24-25). Drugą kategorią uczuć podlegających w warunkach więziennych deprywacji są te, które wiążą się z zaspokojeniem popędu seksualnego. Niektórzy więźniowie nie mają żadnych możliwości normalnego zaspokojenia tego popędu. Inni raczej w ograniczonym zakresie. To właśnie powoduje różne, najczęściej sytuacyjne, dewiacje seksualne wśród pensjonariuszy zakładów penitencjarnych (Sikora 1971, s. 28). Znacznym wentylem bezpieczeństwa są w tym stanie rzeczy częste przepustki. Dzięki nim problem ten załatwiany jest jednak tylko częściowo (Machel 1986). Jest to o tyle ważna sprawa, o ile wiek więźniów oscyluje przeważnie w granicach największej witalności i największej aktywności życiowej. Kolejnym czynnikiem negatywnym jest totalność instytucji więziennej. Zdaniem Goffmana (1961, s. 4-7), w instytucjach totalnych personel nadzorczy sprawuje pełną kontrolę nad wszystkimi aspektami życia pensjonariuszy. Uważa on, że ten wymiar kontroli występuje w najwyższym stopniu w instytucjach karnych. Kontrola ta ma dwojaką postać: ze strony personelu i ze strony współwięźniów. Powoduje to zawężenie się sfery osobistej i rozszerzenie sfery publicznej człowieka, to jest tej, która podlega kontroli. Takie „obnażanie" człowieka nie wpływa na niego korzystnie i stawia go często w niezwykle trudnych sytuacjach (Machel 1990-1991, s. 65). Wieloletnia praktyka penitencjarna autora bezwzględnie potwierdza tę opinię.

Czynnik następny to presja podkultury więziennej. Presja działa zniewalająco, brutalnie i bezwzględnie (Korecki, Wrona, Górski 1975; Braun 1975; Gordon 1975; Moczydłowski 1991; Szaszkiewicz 1997; Malec 1988, s. 126-133). Zmusza ona więźniów do dokonywania pewnych wyborów, które w efekcie przynoszą zakwalifikowanie się do jednej z kategorii społecznych w nielegalnym samopodziale więźniów. Powoduje to negatywne skutki dla procesu resocjalizacji, dając samozwańczą de facto władzę jednych więźniów nad innymi (Juras 1981, s. 125 i nast.). Może być podłożem buntów i innych zbiorowych wystąpień przeciwko administracji więziennej (Zawada 1994; Bedyński, Wołowicz 1989). WedługD. Duffee (1975, s. 21) „więźniowie rozwijają i ustanawiają swoich własnych przywódców, którzy rządzą w kwestii więziennych norm, ideologii, statusu i prestiżu". Im bardziej surowe więzienie, tym większa rola podkultury więziennej i mniejsze szanse na resocjalizację (Etiozwo-m 1961, s. 134).

Kolejnym czynnikiem, który może utrudniać resocjalizację, jest poczucie osamotnienia. B. Pastwa (1990-1991, s. 76), odwołując się do goffmanowskiej charakterystyki instytucji totalnych, podkreśla, że przyczyniają się one w dużym stopniu do wzmacniania zachowań dewiacyjnych, tworząc ludzi o podwójnej tożsamości - jednocześnie normalnej i dewiacyjnej. Autorka uważa, że konieczność realizacji tych sprzecznych ról staje się źródłem osamotnienia. K. Kmiecik-Baran (1988) definiuje osamotnienie jako przykry stan psychiczny, spowodowany jakościowym i ilościowym oderwaniem od ważnych elementów rzeczywistości społecznej, takich jak inni ludzie, normy, wartości, własne zachowania i poglądy (za: Pastwa 1990-1991, s. 77-78). K. Kmiecik-Baran, dokonując przeglądu różnych definicji osamotnienia, podkreśla

57

jednoznacznie, iż wszystkie one stwierdzają, że poczucie osamotnienia wywołuje przykre stany emocjonalne prowadzące do wielu zaburzeń zachowania (1992, s. 12). Autorka dodaje, że z poczuciem osamotnienia spotykamy się wtedy, kiedy „nie znajdujemy oparcia w sobie lub w innych". Zwraca ona uwagę, iż „oparcie w sobie oznacza siłę wewnętrzną, niezależność od otoczenia. Może to mieć miejsce wtedy, kiedy człowiek posiada jakieś głębokie, silne przekonania, idee i one dają siłę wewnętrzną" (Kmiecik-Baran 1992, s. 13).

Powołując się na Weissa (1973), podaje ona, iż wyróżnia się dwa rodzaje osamotnienia: społeczne i emocjonalne. „Osamotnienie społeczne pojawia się wówczas, gdy podmiot (człowiek) posiada nieadekwatne do swoich potrzeb i zmienne przyjaźnie, miłości bądź znajomości. Osamotnieniu często towarzyszy nuda, alienacja oraz poczucie wyrzucenia poza nurt życia. Emocjonalna izolacja występuje wówczas, gdy jednostce brakuje partnera lub bliskiej przyjaźni. Rezultatem emocjonalnej izolacji jest uczucie silnego lęku, niepokoju, zniecierpliwienie, bezsenność oraz uczucie pustki" (Kmiecik-Baran 1992, s. 14).

Autorka, odwołując się do ustaleń innych autorów, wymienia cztery formy osamotnienia;

1. Dominuje rozpacz, cierpienie, desperacja i bezradność. Stan ten charakteryzuje osoby, których więź społeczna nagle rozpada się z powodu separacji, rozwodu lub śmierci najbliższej osoby.

2. Dominuje samoponiżenie, niedocenianie siebie, co wynika ze związków niezgodnych z potrzebami człowieka.

3. Dominuje przygnębienie i depresja z powodu przedłużającej się samotności.

4. Dominuje znudzenie i zniecierpliwienie z powodu niepełnych społecznych interakcji (Kmiecik-Baran 1992, s. 14-25).

Wymieniony tu Weiss zauważa, że osamotnienie (będące jak wiadomo odczuciem subiektywnym) występuje także wśród więźniów. Może ono utrudniać resocjalizację (Lombardo 1985).

Poczucie oparcia w innych jest poczuciem związku z innymi, np. z jakąś małą grupą (rodzina, koledzy, grupy nieformalne itp.), i to daje jednostce świadomość integracji i społecznego (tj. ze strony tych grup) wsparcia.

Grupy społecznego wsparcia „dostarczać mogą człowiekowi czterech rodzajów wsparć: wsparcie instrumentalne, emocjonalne, informacyjne i wartościujące". Grupy społecznego wsparcia pozwalają jednostce czuć się bezpiecznie w momentach krytycznych (Kmiecik-Baran 1992, s. 13 - za Kapłanem). Odwołując się do własnych badań, B. Pastwa upatruje w tym przyczynę pewnej skłonności niektórych więźniów do wiązania się z nieformalnymi strukturami podkultury więziennej (1990-1991, s. 90-92), albowiem ta stanowi dla nich pewien rodzaj „parasola ochronnego" w środowisku więziennym. Staje się zatem dla nich grupą społecznego wsparcia i jednocześnie grupą odniesienia. Jest to naturalnie niekorzystne dla prawidłowego przebiegu procesu resocjalizacji.

Wszystkie wymienione czynniki ułatwiają proces prizonizacji. Przez prizoniza-cję (od ang. Prison - więzienie) w szerokim znaczeniu należy rozumieć proces dostosowania się człowieka do warunków więziennych (Kosewski 1985, s. 78). Jest to wyuczanie się tych zachowań i tych warunkujących je postaw, które umożliwiają

58

jednostce bezpieczne, bezkonfliktowe i, ogólnie rzecz biorąc, optymalnie korzystne życie wwiezieniu. Jak pisze J. Sliwowski (1981, s. 33), prizonizacja kryje w sobie niebezpieczeństwo przyzwyczajenia się, a nawet przywiązania, do więzienia i (co powtarza za Pinatelem) prowadzi do odzwyczajenia się od życia na wolności, a nawet do niechęci wobec powrotu doń.

Mamy więc dowód na to, że nie zawsze „dobry więzień" to dobry, zresocjalizowa-ny obywatel.

Celem tego podrozdziału było ukazanie tych czynników, które tkwiąc w istocie instytucji więziennej, przeszkadzają resocjalizacji, utrudniająją. Personel penitencjarny, mając pełną świadomość tego stanu rzeczy (a gwarantować to powinien jego profesjonalizm), musi pokonać siłę wpływów tych czynników, a przynajmniej ją poważnie zneutralizować, o ile chce osiągnąć stawiane przed sobą, więźniami i więzieniem cele resocjalizacyjne. Przypomnę przedstawione już wcześniej stanowisko D. Katza i R.L. Kanna, którzy twierdzą: „resocjalizacja jest najtrudniejszym z zadań wychowawczych". Idzie tu bowiem nie tylko o przekazanie pewnej wiedzy i umiejętności, ale i o zmianę nawyków charakterologicznych, przy czym odbywa się ona w zakładzie karnym, który usiłuje realizować dwie funkcje - uwięzienia i rehabilitacji. Funkcje te obejmują elementy nie do pogodzenia, ponieważ są to funkcje zasadniczo sprzeczne (Katz, Kahn 1979, s. 223). Więzienie jest miejscem, które, jak widać, samo przez się nie sprzyja resocjalizacji. Stąd obecnie tak wielkie dążenie do szerokich kontaktów więźniów ze społeczeństwem. Dążenie to wiąże się z nadzieją zminimalizowania siły oddziaływania opisanych tu czynników. Problem ten jest szczególnie ostry w odniesieniu do osób odbywających długoterminowe kary pozbawienia wolności (Korecki 1988; Kriżnik 1999; Fosker 1999; De Frishing 1999; Johnson 1999).

W świetle powyższych rozważań niezwykle ważne jest ze względu na skuteczność oddziaływania resocjalizacyjnego, w jakim okresie odbywania kary występuje największa podatność więźniów na ten proces. Wtedy bowiem należy zintensyfikować to oddziaływanie. Zdaniem M. Rudnika skazani są najbardziej podatni na wpływy resocjalizacyjne w okresie „zaniku dolegliwości kary" (Rudnik 1970, s. 367). Jest to okres przypadający na „środek" kary. Zdaje się jednak, że słuszność ma J. Górski (1982), który twierdzi, że „największa podatność na wpływy resocjalizacyjne występuje na początku kary, kiedy to skazany potrzebuje naszej pomocy, i pod koniec kary, kiedy zastanawia się nad tym, co będzie robił na wolności. Tymczasem w praktyce często koncentrujemy się na resocjalizacyjnym oddziaływaniu w środkowej fazie odbywania kary, kiedy podatność skazanego, jest najmniejsza".

.4. Charakterystyka społeczności więźniów

Administracja penitencjarna stoi przed niezwykle trudnym zadaniem, ponieważ 'raźnie określony cel kary pozbawienia wolności, przynajmniej formalnie, odnosi do wszystkich osób, wobec których kara ta jest wykonywana. W tym założeniu i pewien formalny, ale z pewnością mało realny uniwersalizm. Społeczność więźniów, wobec których zakłady karne winny prowadzić resocja-ację, można podzielić na różne kategorie. Praktyka penitencjarna zwykle doko-

59

nuje takich podziałów na podstawie następujących kryteriów: wymiar kary, wiek, powrotność, płeć, sprawność psychiczna, stopień demoralizacji i zagrożenia dla społeczeństwa.

Wymiar kary

W zakładach karnych znajdują się osoby skazane na kary długoterminowe - od Jat trzech do dwudziestu pięciu oraz dożywotne, średnioterminowe - od jednego roku do trzech lat oraz krótkoterminowe - do jednego roku. Podział ten ma charakter dyskusyjny, na co wskazuje literatura przedmiotu (Wąsik 1981, s. 29-32). Na temat zaproponowanego podziału więźniowie wyrażali różne opinie, które udało się autorowi zebrać podczas osobistej praktyki penitencjarnej. W sprawie możliwości wychowania przestępcy w czasie kary krótkiej są bardzo sceptyczne poglądy. Szczególnie w odniesieniu do kary orzeczonej na czas do sześciu miesięcy. Niektórzy stoją na stanowisku, że kara taka nie tyle wychowuje, ile może zawierać elementy wychowawcze, ale przede wszystkim działa odstraszająco (Lernell 1967, s. 49-55; Cieślak 1969, s. 207). Niektórzy oceniają tę karę jako „czas na zmądrzenie", na otrzeźwienie na skutek przykrych więziennych doznań (Buchała 1964, s. 46; Szerer 1964, s. 146 i nast.).

Należy zgodzić się ze stanowiskiem prezentowanym m.in. przez J. Wąsika, że tak krótkie kary zupełnie nie nadają się do jakiejkolwiek resocjalizacji i często nie są skuteczne. Autor wspiera swój pogląd opiniami Sliwowskiego, Swidy, Paweli i Marka (Wąsik 1981, s. 25).

Można tu mówić jedynie o odstraszeniu doznaniami więziennymi. Organizowanie procesu resocjalizacyjnego nie jest celowe. Należy jedynie zadbać, by więźniowie nie ulegli dalszej demoralizacji, by utrzymać pożyteczne kontakty społeczne celem łagodnego powrotu do życia na wolności i szybkiej readaptacji. Z doświadczeń penitencjarnych autora wiadomo, że zdarzają się wypadki skazywania na karę kilkumiesięczną osób bardzo zdemoralizowanych. W odniesieniu do nich najprawdopodobniej kara ta nie działała odstraszająco, czemu zresztą dawali wyraz.

Najbardziej racjonalnie można programować i realizować proces resocjalizacji wobec więźniów średnioterminowych, z jednoczesną realną nadzieją na ich wcześniejsze przedterminowe zwolnienie. Kary dłuższe niż dwa lata są w opinii wielu więźniów nie do zniesienia. Zatem będą one już odbierane jako kary odwetowe. Na podstawie własnych doświadczeń penitencjarnych i nieopublikowanych badań ankietowych uważam, iż więźniom z dużym trudem udaje się utrzymać dobre stosunki z domem rodzinnym (problem małżeństwa, problemy wychowawcze, problemy ekonomiczne) w okresie dłuższym niż dwa lata. Te problemy stają się wtedy dla nich najważniejsze (Machel 1983, s. 104).

Zdaniem niektórych autorów kara orzeczona na więcej niż trzy lata staje się bardziej odwetowa niż resocjalizacyjna (Korecki 1988, s. 61; Korecki 1996, s. 400-410; Janiszewska-Talago 1980, s. 12-14, 19). Z całą pewnością perspektywa odległego zwolnienia, a i konieczność regulacji z więziennym otoczeniem swoich codziennych spraw powodują, iż problemem najważniejszym staje się pytanie: jak się ustawić, żeby przeżyć spokojnie i bezpiecznie? Kwestia, jak ułożyć sobie przyszłe życie, schodzi na dalszy plan, ponieważ perspektywa przyszłego życia jest odległa. Zatem zadaniem

60

pierwszoplanowym jest urządzenie się w rzeczywistości więziennej. Dążenie do dostosowania się do warunków więziennych jest niczym innym jak tylko prizonizacją. Stąd problem resocjalizacji osób odbywających długoterminowe kary pozbawienia wolności jest niezwykle trudny. Szczególnie dlatego, że wśród tej kategorii skazanych jest wielu przestępców wtórnych, w tym recydywistów, o których wiadomo z całą pewnością że mają większą niż inni zdolność przystosowania się do warunków więziennych. Wśród nich często spotyka się ludzi poważnie zdemoralizowanych, alkoholików oraz ludzi o zaburzeniach osobowości. Ich sytuacja społeczna poza więzieniem jest mocno niepewna, „poszarpana", co z pewnością powoduje, iż poczucie osamotnienia występuje tu, wbrew pozorom, nader często. Organizacja i przebieg procesu resocjalizacyjnego w tych warunkach szczególnie mocno muszą być oparte na zasadzie normalności i, na ile to tylko możliwe, na zasadzie otwartości i odpowiedzialności. Powinno to zneutralizować w jakimś stopniu efekty prizonizacji.

Wiek życia

Podział według kryterium wieku wyróżnia zasadniczo dwie kategorie: młodocianych (do 24 lat) i dorosłych. Młodociani wymagają większej troski ze strony zakładu karnego. Wymaga tego ich stan rozwoju psychospołecznego, młodzieńcze jeszcze doświadczenie, co powoduje bezkompromisowość w ocenianiu innych, w tym także przełożonych, szybkość podejmowania decyzji, irracjonalność działania, dynamicz-ność, wrażliwość itp. Młodzież między 15-17 a 24 rokiem życia jest pod względem biologicznym, psychicznym i społecznym inna niż ludzie w pozostałych kategoriach wieku. To już nie dzieci, ale jeszcze nie dorośli. Biologicznie młodzież ta jeszcze się rozwija. Zdarzające się dysharmonie w rozwoju somatycznym w okresie dojrzewania mogą spowodować zmiany w psychice i zniekształcić zachowanie społeczne (Szymanowski 1968, s. 14). Wzmożony proces wydzielania hormonalnego może być np. powodem zwiększonej pobudliwości. To z pewnością rzutuje na zachowanie się młodocianych (Szymanowski 1968, s. 14). Proces wrastania człowieka kończy się między 18 a 26 rokiem życia. Jak podaje T. Szymanowski (1968, s. 15-16), w materiałach opracowanych na V-VI Kongres Défense Sociale przez zespoły ekspertów dominował pogląd, że człowiek rozwija się biologicznie do 25 roku życia. Wszystko to nie pozostaje bez wpływu na zachowanie się tych młodych ludzi. Młodociani to często ludzie bez zawodu, o złym stosunku do pracy i raczej słabym wykształceniu. Łatwo łączą się w grupy nieformalne. Niechętnie poddają się porządkowi więziennemu. Głośni, hałaśliwi. Nie zawsze już dojrzali społecznie i lubiący ryzyko. Skłonni do negatywnego solidaryzowania się, lubiący sport i rozrywkę. Zdarza się, że nieobliczalni w czasie zbiorowych wystąpień i buntów. Podatni na działanie podkultury więziennej. Postępowanie resocjalizacyjne wobec tej kategorii skazanych musi być starannie przygotowane i urozmaicone. Poza pracą - nauka i zajęcia sportowe oraz bliski kontakt z rodziną to główne kierunki zabiegów resocjalizacyjnych wobec nich.

Bardzo demoralizująco na młodocianych pierwszy raz karanych wpływają młodociani recydywiści, młodociani przestępcy wtórni i „absolwenci" zakładów resocjalizacyjnych dla nieletnich, stanowiący szczególnie trudny „materiał wychowawczy" (Wołowicz 1996, s. 207-215).

Wśród młodych więźniów, szczególnie wśród młodych dorosłych, znajdują się osoby pozostające stosunkowo krótko w związku małżeńskim. Często są oni już ojcami. Ich przygotowanie do życia pozostawia wiele do życzenia. Ludzie ci wymagają wsparcia utrzymania swych związków małżeńskich. Wymagają też specyficznej edukacji w zakresie roli męża i ojca. Jest to ważne ze względu na cele ogólnospołeczne oraz ze względu na późniejszą readaptację społeczną.

Młodociani łatwiej niż inni skłonni są do wiązania się z podkulturą więzienną do zachowań ekstremalnych, w tym także natury seksualnej. Wśród tej kategorii więźniów znajdują się często początkujący albo też średnio, zaawansowani narkomani. Ponieważ jednak młodzi ludzie łatwo się uczą, największe są tu nadzieje na skuteczną resocjalizację.

Wśród więźniów dorosłych są ludzie o rozmaitym stopniu demoralizacji i różnych postawach wobec własnego czynu przestępczego. Wyraźnie wyodrębnia się tu kategoria przestępców zawodowych, wymagających niezwykle intensywnej resocjalizacji lub też w ogóle nie poddających się temu procesowi. Wśród dorosłych znajdują się jednostki ze związków małżeńskich normalnych, skłóconych i rozbitych. Spotyka się tu osoby pozostające od dłuższego czasu w separacji małżeńskiej oraz żyjące w konkubinatach. Dla tych osób pojęcie osoby najbliższej czy bliskiej może dotyczyć osoby nie pozostającej w związku małżeńskim. Wielu więźniów dorosłych jest ojcami, przy czym poziom realizacji tej roli jest u nich bardzo zróżnicowany, nierzadko wymagający radykalnej poprawy. Są to bowiem źli ojcowie nie tylko ze względu na niełożenie na utrzymanie swoich dzieci, ale też ze względu na awanturnictwo domowe, nadużywanie alkoholu oraz narkomanię.

Powrotność

W społeczności więźniów znajdują się osoby, które odbywają karę po raz drugi, trzeci i więcej razy. Są wśród nich recydywiści i recydywiści penitencjarni, zarówno młodociani, jak i dorośli. Sąrównież kobiety. Kategoria przestępców powrotnych, jak widać, nie jest jednolita. Jest ona bardzo zróżnicowana pod względem osobowościowym. Jak twierdzi J. Górski (1988, s. 177), więźniowie ci „przejawiają na ogół znaczny stopień podporządkowania się regulaminowym wymaganiom więziennym". Mają więc, o czym napisano już wyżej, pewną zdolność do szybkiego i łatwego przystosowania się do warunków więziennych. To zapewne jest powodem, że zachowanie ich jest oceniane jako dobre lub wzorowe (Górski 1988, s. 177). Autor ten zwraca uwagę, że w świetle powyższej charakterystyki „recydywiści odznaczają się bądź szczególną uległością (dotyczy to większości), bądź szczególną opornością na wymagania (dotyczy mniejszości)". W tych warunkach nawet doświadczeni penitencjaryści mogą poprawę pozorną, opartą na przystosowaniu do warunków więziennych, uznać za poprawę resocjalizacyjną, czyli rzeczywistą, co jest błędem. Ta łatwość przystosowania się do warunków więziennych może wskazywać na to, że w czasie poprzednich pobytów proces prizonizacji dominował być może nad procesem resocjalizacji. J. Sikora, odwołując się do badań własnych, zwraca uwagę na natężenie nerwic u recydywistów (1978, s. 164-165) oraz stawia pytanie, czy może wobec nich nie został przedawkowany bodziec więzienny w czasie ich poprzednich pobytów?

62

Niedostosowanie społeczne objawiające sią wykroczeniami i zachowaniem przestępczym występuje także u kobiet (Bielicki 1983; Kolarczyk, Kubiak, Wierzbicki 1984, s. 105). Ich odrębność biologiczna i macierzyństwo, a także silniejszy niż u mężczyzn uczuciowy związek z osobami bliskimi, zwłaszcza zaś z dziećmi, sprawia, iż stanowią one kategorię osób wymagającą odrębnego traktowania podczas wykonywania kary pozbawienia wolności. Kobiety charakteryzuje również większa wrażliwość na dolegliwość kary, są też one mniejszym zagrożeniem dla porządku i bezpieczeństwa zakładów karnych (Gordon 1990, s. 492). Oznacza to, że znoszą izolację więzienną gorzej niż mężczyźni. Kobiety mogą wykonywać wiele ról społecznych, zawsze jednak uznają, że rola żony i matki jest rolą dominującą albo co najmniej równorzędną w stosunku do innych ról (Jendykiewicz 1991, s. 48; Wesołowska-Krzysz-tofiak 1996, s. 470-490; Reczek 1996, s. 481-485). Dobro rodziny, dobro dzieci jest dla większości skazanych kobiet najważniejsze. Można się zatem spotkać z lękiem o to dobro. U wielu kobiet posiadających rodzinę zauważa się lęk o jej rozbicie, obawę, że może odejść mąż. Kobiety osadzone w więzieniu „stale odczuwają dolegliwości tej kary. Stopień odczuwania nie jest jednak jednakowy. Wykazuje on wahania zależne od aktualnego stanu psychicznego i działania różnych bodźców zewnętrznych" (Kolarczyk, Kubiak, Wierzbicki 1984, s. 195). Stwierdzono, że wrażliwość kobiet na karę pozbawienia wolności i związana z nią dolegliwość jest znacznie większa niż u mężczyzn i kształtuje się zgodnie z ruchem falowym. Każde wznoszenie się krzywej odczuwania przykrości łączy się z dużym nasileniem cierpienia, natomiast obniżenie jest wprawdzie rezultatem zmniejszenia się dolegliwości, nigdy jej jednak całkowicie nie eliminuje, najczęściej prowadząc do stanów apatii, przy czym szczególnie silne odczuwanie dolegliwości występuje w ostatnim miesiącu kary (Kolarczyk, Kubiak, Wierzbicki 1984, s. 195). Wśród kobiet odbywających karę znajdują się osoby młodociane, młode dorosłe i dorosłe, karane po raz pierwszy oraz recydywistki, kobiety w ciąży, rodzące w więzieniu oraz kobiety legitymujące się różnym stanem cywilnym, w tym także pozostające w separacji małżeńskiej. Są wśród nich prostytutki, alkoholiczki i narkomanki o bardzo zróżnicowanym poziomie doświadczenia więziennego i doświadczenia przestępczego. Kobiety, podobnie jak pozostałe kategorie więźniów, ulegajądeprywacji potrzeb, ponoszą skutki totalności instytucji karnej, bardziej zapewne odczuwają osamotnienie i ulegają także presji podkultury więziennej, której postać jest wśród nich nieco inna od postaci podkultury więziennej wśród mężczyzn (Kosewski 1985, s. 142 i nast.). Nie omija ich zatem także poddawanie się procesowi prizonizacji.

Niepełnosprawność psychiczna

Wśród wymienionych tu kategorii więźniów zdarzają się osoby, które ze względu na defekty i zaburzenia osobowości bardzo utrudniają postępowanie resocjalizacyjne wobec siebie (Kempa 1996, s. 253-266; Bulenda 1996, s. 241-252; Gordon 1996, s. 459-469; Wilk 1996, s. 494-504; Wolska 1998, s. 150-158). Pojęcie „niepełnosprawność psychiczna" nie jest ostre i może mieć różny zakres. Jak pisze T. Kolarczyk (1990,

63

s. 498), „penitencjarystom wiadomo jednak, że chodzi tu zwłaszcza o skazanych po przebytych chorobach psychicznych, z ciężkimi nerwicami, psychopatów, charakteropatów, schizofreników i nałogowych alkoholików - wymagających odrębnego traktowania w specjalnych zakładach karnych". Dodać należy, że chodzi tu także o zaawansowanych narkomanów, wśród których znaleźć można nosicieli wirusa HIV i chorych na AIDS (Chmura 1993, s. 56-59; Opawska 1993, s. 98-101; Różański 1995, s. 458-463; Opawska, Czajkowski 1996, s. 486-493). T. Kolarczyk(1984, s. 21; 1990, s. 511) charakteryzuje te kategorię więźniów oraz, odwołując się do statystyki z lat osiemdziesiątych, pisze, że u połowy tych osób (57,7%) stwierdzono psychopatię i charakteropatię, a u 19,9% obniżenie poziomu rozwoju umysłowego. Około 60% tych więźniów zdradzało poważne zaburzenia funkcjonowania społecznego w rolach zawodowych, rolach rodzinnych i obywatelskich. Zauważono u nich niezrównoważenie emocjonalne, co przejawiało się konfliktowością i niemożnością zdyscyplinowania. W większości byli to osobnicy młodzi, z których 62,55% nie przekroczyło 35 roku życia. Ich poziom wykształcenia ogólnego i zawodowego był raczej słaby, a około 64% nie posiadało zorganizowanego życia rodzinnego, co powodowało, że nie mieli oni wsparcia w osobach bliskich. Blisko 40% nie posiadało jasnych źródeł dochodu. Około 70% z nich to recydywiści penitencjarni. Ich przestępstwa miały przeważnie charakter kryminalny agresywny, tj. zabójstwa, gwałty, rozboje, uszkodzenia ciała, za co zostali skazani na kary średnio- i długoterminowe. W warunkach więziennych, będąc w oddziałach specjalnych, najczęściej demonstrowali konfliktowość, agresywność, prymitywizm (Jarosz 1997, s. 170 in.; Gordon 1998, s. 70-82). Rzadziej stany depresyjne i lękowe, tendencje samobójcze oraz zachowania dziwaczne i psychotyczne.

Należy także zwrócić uwagę na więźniów z syndromem osobowości twardej, który odgrywa istotną rolę w zachowaniach antyspołecznych i przestępczych. Składają się na niego jednocześnie: egoizm, wrogość, agresja, brak empatii, brak poszanowania praw innych ludzi, stawianie własnej satysfakcji nad wszystko inne. Syndrom ten jest w dużym stopniu warunkowany genetycznie i wiąże się z przestępstwami zawierającymi brutalność oraz przemoc (np. napady, ciężkie uszkodzenie ciała, gwałty, itp.). Ujawnieniu się syndromu osobowości twardej służy permisywne wychowanie. Resocjalizacja takich osób jest niezwykle trudna (Eysenck, Eysenck 1996, s. 258-259).

Podobnie trudno zresocjalizować osoby z postawami bardzo utrwalonymi a przez to bardziej autonomicznymi, rządzącymi się własnymi prawami. Są one mało podatne na modyfikacje, zatem także na resocjalizację (Mądrzycki 1973, s. 322).

Konkluzja

Przedstawiona tu charakterystyka społeczności więźniów wskazuje, że jest ona niezwykle zróżnicowana. Nadzieje na resocjalizację wymienionych kategorii więźniów pozostają w związku z tym na różnym poziomie realności. Jasne też jest, że w odniesieniu do niektórych kategorii więźniów ich resocjalizacja może mieć przede wszystkim charakter terapeutyczny, co jednak wcale nie oznacza osiągnięcia w każdym przypadku oczekiwanego sukcesu.

W świetle powyższego w procesie resocjalizacji penitencjarnej na plan pierwszy wysuwa się konieczność niezwykle indywidualnego traktowania więźniów ze wzglę-

64

du na ich zróżnicowanie kategorialne. Jest to zadanie personelu więziennego. Wypada podkreślić, że wraz z ogólnym wzrostem agresji i przemocy w społeczeństwie, zjawiska te potęgują się także w więzieniu (Przemoc... 1998; Szałański, Wątła-Bechaj 1998, s. 400-408).

•

2.5. Dwuczłonowy charakter społeczności więziennej: więźniowie i personel

Więzienie jest terenem funkcjonowania dwuczłonowej społeczności: więźniów i personelu. Każda z tych społeczności znalazła się na terenie więzienia z odmiennych powodów i w innych celach. Więźniowie to osoby skazane na karę pozbawienia wolności przez sądy (lub osoby tymczasowo aresztowane na mocy postanowień sądowych). Nie znajdują się tu z własnej woli, a na skutek zastosowanego wobec nich przymusu prawnego. Są zatem ze swojej sytuacji niezadowoleni. Porządek więzienny wymaga od nich pewnego podporządkowania się. Czynnikiem kontrolującym i egzekwującym to podporządkowanie, a zatem mającym władzę nad nimi, jest społeczność funkcjonariuszy więziennych i pracowników cywilnych, czyli personel.

Personel jest społecznością która do zakładu penitencjarnego trafiła z własnej woli, realizując pracę w zakresie zabezpieczenia, obsługi i resocjalizacji społeczności więźniów. Więzienie jest dla personelu miejscem pracy zawodowej. Praca ta stanowi źródło utrzymania personelu i jego rodziny. Jednak więzienie, jako instytucja kama, w której się wykonuje karę pozbawienia wolności, jest instytucją specyficzną. Personel, decydując się na podjęcie pracy w więzieniu, zapewne zdaje sobie sprawę z tej specyfiki, na którą składają się m.in.: paramilitarność, całodobowa dyspozycyjność (gdy zajdzie taka potrzeba), zmianowość, zagrożenia osobiste wynikające z pracy z niebezpiecznymi często i zdemoralizowanymi przestępcami, nieentuzjastyczny stosunek społeczeństwa do osób pracujących w tym zawodzie oraz niski prestiż społeczny (Porowski 1987; Harenstam 1989). Właściwości te mają charakter względnie stały i są różnie postrzegane.

Personel więzienny jest zatem specyficzną kategorią zawodową. Jest-jak wiadomo-rodzajem kategorii społecznej (Sztumski 1976, s. 8). Stanowi on bowiem wydzielony w praktyce życia społecznego zbiór ludzi ze względu na pewne cechy, a przede wszystkim na miejsce i charakter pracy. Miejscem pracy są zakłady penitencjarne: areszty śledcze i zakłady karne, w których personel wykonuje swoje zadania w bezpośredniej lub ograniczonej styczności ze społecznością więźniów. Praca ta stawia personel niejednokrotnie w bardzo trudnych sytuacjach, które musi on umieć rozwiązywać. Musi wobec tego dysponować określonymi cechami osobowości, stosownym przygotowaniem ogólnym i zawodowym oraz tzw. wysokim morale.

Personel więzienny to kategoria niejednolita. Znajdują się tu ludzie o różnym poziomie wykształcenia, o różnej profesji, obojga płci a także osoby bez zawodu. Różnice te decydują o zajmowanych przez nich stanowiskach służbowych oraz o tym, jaką mają pozycję służbową i na ile czują się oni ze swoim miejscem pracy i wykonywaną rolą związani. Wymienione właściwości, stopień wtajemniczenia zawodowego (tu: penitencjarnego) oraz cechy osobowości umożliwiające wykonywanie zawodu

65

penitencjarysty, także poziom aspiracji zawodowych i związane z nimi nadzieje, bardzo często decydują o stabilności lub niestabilności ich pracy w zakładzie karnym.

W kategorii zawodowej określanej mianem personelu więziennego mieszczą się funkcjonariusze:

1. stale pracujący w bezpośredniej styczności z więźniami

2. funkcjonariusze o ograniczonej w czasie styczności osobistej oraz

3. tacy, których styczność jest sporadyczna, albo nie ma jej wcale. Tworzą oni trzy różne subkategorie.

Do subkategorii pierwszej należą funkcjonariusze pionu ochronnego, odpowiedzialni w oddziałach mieszkalnych za bezpieczeństwo, porządek oraz podstawową obsługę więźniów. Są to przeważnie podoficerowie z wykształceniem średnim. Do grupy tej należą także wychowawcy, psychologowie i lekarze mający jak wiadomo wykształcenie wyższe oraz średni personel medyczny (pielęgniarki, fizykoterapeuci, itp.), a także osoby stale nadzorujące pracę więźniów (np. w dziale kwatermistrzow-skim lub poza więzieniem). Do grupy tej należą nauczyciele szkół więziennych, którzy są personelem cywilnym.

Do subkategorii drugiej należą członkowie kierownictwa zakładu penitencjarnego w szerokim rozumieniu, których praca ma charakter kontrolno-wizytatorsko-inter-wencyjny, a także członkowie administracji penitencjarnej ponadzakładowej, wykonujący czynności kontrolno-wizytatorskie wymagające ograniczonych kontaktów z więźniami.

Do subkategorii trzeciej należą osoby, które z racji swoich obowiązków służbowych niezwykle sporadycznie albo wcale doświadczają bezpośredniej styczności z więźniami. Do subkategorii tej można zaliczyć zewnętrzną służbę ochronną, niektórych kierowców, niektórych pracowników działów finansowych, komórek inwestycyjnych, kadrowych oraz wizytatorów w tych obszarach a także dyrektorów okręgowych, znaczną część personelu Centralnego Zarządu Służby Więziennej.

Przedstawiony tu podział personelu więziennego nie ma na celu klasyfikacji stanowisk służbowych w więziennictwie ze względu na kryterium bezpośredniej styczności z więźniami. Ma on na celu ukazanie faktu, iż ciężar bezpośredniej pracy z więźniami spoczywa na barkach zaledwie części pracowników, którzy w hierarchii służbowej, mimo najtrudniejszego, biorąc pod uwagę istotę i cele kary pozbawienia wolności, spektrum zadań służbowych, nie znajdują się ani materialnie, ani prestiżowo na adekwatnych do swojej roli i wysiłku pozycjach.

Z przedstawionego trójstopniowego podziału personelu więziennego wynika oczywiste spostrzeżenie, iż o efektywności wykonywania kary pozbawienia wolności decydują praktycznie członkowie personelu subkategorii pierwszej, nie wszyscy w tan kim samym stopniu i tylko w granicach, jakie określa istniejący system penitencjarny oraz interpretujący go decydenci z dwóch pozostałych subkategorii.

We wszystkich subkategoriach personelu znajdują się kobiety. Ich obecność w subkategorii pierwszej wynika z konieczności obsługi, zabezpieczenia i resocjalizacji pozbawionych wolności kobiet. Reguły minimalne ONZ oraz Europejskie reguły wię-j zienne wymagają jednoznacznie, aby kobiety pozbawione wolności i osadzone w wię-j zieniach były obsługiwane wyłącznie przez personel żeński. Udział personelu mę-| skiego może mieć miejsce jedynie w obecności personelu żeńskiego. Naturalnie nie]

66

dotyczy to służby zdrowia. Zasada ta nie obowiązuje w relacji odwrotnej. Psychologowie, lekarze i pedagodzy kobiety mogą pracować z określonymi kategoriami mężczyzn.

Od kobiet, kandydatek do pracy w więziennictwie, wymaga się takich samych cech zdrowotnych, moralnych, osobowościowych i zawodowych, jakich wymaga się od kandydatów do pracy w więziennictwie (Crouch, Alpert 1982). Jest jednak oczywiste, iż uciążliwość i stresowość pracy w bezpośrednim kontakcie z odbywającymi karę przestępcami są zdecydowanie wyższe niż na stanowiskach bez tej styczności.

O ile praca kobiet z więźniarkami jest zjawiskiem normalnym, o tyle pewne kontrowersje budzić może ich praca z więźniami.

Jak pisze E. Szockyj (1989, s. 319-327), relacjonując własne badania nad funkcjonowaniem kobiet w kanadyjskich więzieniach męskich, kontrowersje te wynikająz faktu, że społeczność dorosłych mężczyzn-więźniów reprezentuje nieco odmienny świat wartości, norm i wzorców zachowań niż więźniowie-kobiety.

Autor zbadał przydatność kobiet w więzieniach męskich (strażniczek i personelu korekcyjnego) w pięciu aspektach:

- umiejętności komunikacyjne

- zdolności fizyczne p - postawy obronne

- percepcje przez więźniów : - zagadnienie prywatności.

Badania te ujawniły, że w kwestii komunikacji z więźniami kobiety są bardziej zrelaksowane i spokojne oraz wytwarzają wyższy moralnie klimat dyskusji. Nie są ordynarne i powodują iż ich rozmówcy, biorąc to pod uwagę, przystosowują się do spokojnego, nienapastliwego tonu rozmowy. Więźniowie-mężczyźni o wiele „porządniej" odnosili się do personelu kobiecego i zdecydowanie bardziej przyzwoicie zachowywali się w ich obecności. Z zebranych opinii więźniów wynika, że chętniej, szybciej i lepiej wykonują oni polecenia, prośby funkcjonariuszek. Mężczyźni, zdaniem badanych więźniów, są bardziej niecierpliwi i ponaglający, w rozmowach traktują ich przedmiotowo. Natomiast kobiety interesują się człowiekiem głębiej i szerzej, a także demonstrują większą niż mężczyźni uczuciowość. Łatwiej im wyciszyć i uspokoić mężczyzn zdenerwowanych i podekscytowanych.

Badani funkcjonariusze mężczyźni, mimo tych stwierdzonych pozytywów, uważali, że kobiety są mniej profesjonalne i gorzej udaje im się utrzymać dyscyplinę wśród więźniów (Szockyj 1989, s. 322).

Oceniając zdolności fizyczne, badani strażnicy-mężczyźni, przełożeni i więźniowie byli zgodni co do tego, że mężczyźni są bardziej skuteczni w sytuacjach wymagających użycia siły. Jednak niektórzy z nich wskazywali, iż kobiece zdolności wyciszania i ostudzania więźniów bez pomocy siły w pewien sposób to rekompensują, ponieważ sytuacjom tym zapobiegają. Autor jednak przytoczył zeznanie jednej z badanych funkcjonariuszek o przyparciu jej przez więźnia do ściany, z czego się z ogromnym trudem uwolniła, natomiast pomogli jej w tym inni więźniowie, zapewniając ją jednocześnie, iż napastnik tego już więcej nie powtórzy. W wywiadach z więźniami zdecydowana większość oświadczyła, że kobiety mogłyby liczyć się z pomocą z ich strony w przypadku zaatakowania ich. Niejasno jednak wypadały odpowiedzi bada-

67

nych, gdy chodzi o sytuację buntu, choć i tu kwestia ewentualnej walki z kobietami przedstawiona została jako coś mało prawdopodobnego. Stąd w odniesieniu do obaw przed agresją ze strony więźniów badania wykazały, iż bardziej muszą się jej obawiać funkcjonariusze-mężczyźni niż funkcjonariusze-kobiety (1989, s. 323). Badani funk-cjonariusze-mężczyźni uważali jednak, iż w sytuacjach zagrożenia czuliby się pewniej, gdyby mieli męskie, a nie żeńskie, wsparcie. Uważali oni również, że kobiety nie mają zwykle potrzebnego refleksu obronnego.

Badania autora wykazały, że personel kobiecy jest bardziej życzliwie i bardziej pozytywnie postrzegany przez więźniów niż personel męski.

Według Szockyja zagadnienie prywatności więźniów nie ucierpiało z powodu pracy z personelem żeńskim. Jednak autor zwrócił uwagę, że kobiety nie mogły uczestniczyć w tych wszystkich miejscach i sytuacjach, gdzie mężczyźni byli goli (łaźnie) lub w znacznym stopniu obnażeni. Więźniowie-mężczyźni protestowali, gdy zamieszkałe przez nich pomieszczenia były rewidowane (przeszukiwane) przez kobiety, co w więzieniu jest czynnością rutynową. Również personel kobiecy nie mógł, ze względów oczywistych, występować wobec więźniów z odkrytymi fragmentami ciała, a jedynie w stosownych uniformach służbowych lub w stroju nie powodującym podniecenia erotycznego.

Z badań swoich autor wyprowadził wniosek, iż kobiety mogą pracować w więzieniach męskich nawet na stanowiskach o bezpośredniej styczności (np. psycholodzy, wychowawcy), ale ich ogółnowięzienna przydatność jest ograniczona. Są bowiem sytuacje i zdarzenia, w których nie można nimi zastąpić mężczyzn. Kobiety powodują jednak pewną normalność społeczności więziennej, łagodzą konflikty i tworzą przyjemniejszy klimat pracy z więźniami.

S. Walters (1992, s. 173-184), badając sytuację kobiet-funkcjonariuszek w trzech więzieniach amerykańskich, wykazał, że:

1. były one częściej niż mężczyźni niezamężne

2. przede wszystkim zatrudniano je w więzieniach o łagodniejszych rygorach

3. posiadały mniejszą orientację penitencjarną

4. lepiej współpracowały z pozostałym personelem, zwłaszcza męskim

5. bardziej niż mężczyźni akceptowały kobiety w pracy penitencjarnej. Zwiększenie się liczby kobiet pracujących w więzieniach przewidywał R Horn

(1985, s. 46). Podkreślał zwiększenie się liczby kobiet zatrudnionych w instytucjac' wymiaru sprawiedliwości (i w policji) w różnych krajach świata. Wymienił tu także więziennictwo. Według niego pensje (wynagrodzenia za pracę) mają w więziennictwie tendencję do obniżania się, szkolenie jest słabe, a warunki pracy bardzo trudne. Amerykańskie więzienia, a do nich odniósł swoje uwagi autor, są stale przepełnion lub zaludnione w wysokim stopniu. Wykwalifikowani i oczekujący dobrej płacy męż czyźni nie są zainteresowani pracą w więziennictwie. Może więc nastąpić sytuacj w której ten specyficzny deficyt kadrowy będzie się próbowało wypełnić kobietami.

W polskim więziennictwie również pracuje wiele kobiet. Można je znaleźć w wszystkich wymienionych przeze mnie subkategoriach. Problem kobiet-funkcjonariuszek, zwłaszcza tych które zajmują się bezpośrednią obsługą więźniów, ich resocjalizacją i leczeniem medycznym, jak dotąd nie doczekał się odrębnych, większyc badań.

68

Warto zwrócić uwagę na pewną osobliwość zatrudniania kobiet w polskim wię-nnictwie w pierwszej subkategorii. Polega ona na tym, że o ile kobiety jako lekarze 'o psycholodzy w więzieniach męskich od dawna stały się faktem, o tyle kobiety-dagodzy resocjalizacyjni w roli wychowawców stale jeszcze są zjawiskiem bardzo ydentalnym.

Personel więzienny można podzielić jeszcze na dwie inne subkategorie: na kierujących i kontrolujących oraz na wykonawców. Z podziału tego wynika, iż pozycja służbowa pierwszej subkategorii jest wyższa od subkategorii drugiej. Kierujący i kontrolujący mają osobliwą przewagę nad wykonawcami, z której może wynikać ich wpływ na losy służbowe wykonawców, np. na przebieg ich zawodowej kariery.

Wśród właściwości wspólnych wszystkich członków polskiego personelu więziennego można wyróżnić te, które stanowią kryterium ich zatrudnienia: dobry stan zdrowia fizycznego (w tym dobra sprawność fizyczna) i psychicznego, minimum średnie wykształcenie (a na stanowiska oficerskie wykształcenie wyższe), niekaralność sądowa, poprawne oblicze moralne, brak uzależnień (np. od alkoholu, od narkotyków, od sekt), uregulowany stosunek do służby wojskowej, apolityczność i zdolność do praworządnego zachowania się, itp. (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22.05.1997 roku w sprawie postępowania kwalifikacyjnego do Służby Więziennej). Ustawa z 26.04.1996 o Służbie Więziennej wymaga obywatelstwa polskiego.

Personel więzienny nie może być dowolny. Musi być odpowiednio wyselekcjonowany i dobrany. Musi to być personel o wysokich kwalifikacjach zawodowych i moralnych oraz o szczególnych cechach osobowości (Neymark 1925, 1963; Rabinowicz 1933; Pyrcak 1990; Mitonaj 1995; Machel 1995b, Nawój 1995; Ciosek 1993, 1996; Schmidt 1998; Machel, Zagórski 1998, i inni).

Sprostanie tym wymaganiom oznacza, że musi być to personel bardzo dobrze opłacany W przeciwnym razie stale i od dawna oraz przez wielu autorów zgłaszane postulaty na temat jego jakości nie będą mogły być w zadowalającym stopniu realizowane.

Zagadnienie społeczności więziennej w aspekcie dwuczłonowym poruszył m.in. Ho-łyst (1994, s. 638-639). Wykazał on podobnie jak kilku innych autorów (np. Ciosek 1993; 2000; Schmidt 1998; 2001), że dokonanie socjologicznej analizy izolacji w warunkach więziennych na obecnym etapie jest bardzo trudne, ponieważ nie prowadzono żadnych badań empirycznych, których wyniki pozwoliłyby kompleksowo opisać i wyjaśnić, jakie typy procesów i stosunków realizują się w środowisku więziennym. Autor ten, pisząc tę konstatację, powoływał się na A. Kinkowskiego (1984) i M. Wrighta (1982). Myślę, że obecnie po ukazaniu się prac M. Cioska (1993,1996) oraz tekstów H. Mache-lai J. Zagórskiego (1998), J. Szałańskiego i A. Kałuży (1998), J. Kwiecińskiego, P. Nowaka, D. Schmidta, J. Szałańskiego i D. Wątłej-Bechaj; I. Wesołowskiej-Krzysztofiak, J.Nawoja, M. Sztuki, H. Machela, W. Knapa, A. Kaczmarka (Wina... 1998) oraz jeszcze kilku innych prac, wiedza na ten temat znacznie się rozszerzyła.

B. Hołyst podkreśla, że „zasadniczym typem więzi społecznej łączącym te dwie społeczności (tzn. personel i więźniów - przypis H.M.), to nadrzędność - podporządkowanie, przy czym podporządkowanie ma charakter przymusu, ponieważ jedna społeczność podporządkowuje swoim celom drugą".

Jest to zatem interakcja władzy personelu nad więźniami, na co zwróciłem już uwagę i o czym piszę w rozdz. 4, określając tę relację jako interakcję konfliktu.

69

B. Hołyst zapytuje w związku z tym, „czy tak ostro zarysowana przeciwstawność pozycji nie wywołuje u więźniów automatycznie negatywnych postaw w stosunku do funkcjonariuszy?" i zaraz odpowiada na to pytanie następująco: „obiektywna przeciwstawność pozycji, nie musi rodzić antagonistycznych postaw u więźniów, warunkiem tego jednak jest wysoki poziom fachowy i moralny funkcjonariuszy służby więziennej" (Hołyst 1994, s. 638-639). Kwestię tę ująłem podobnie, uwzględniając jeszcze kulturę społeczności więźniów we wspomnianym rozdz. 4.

Niezależnie od tej niezwykle ważnej dla procesu resocjalizacyjnego interakcji między personelem a więźniami B. Hołyst (za: Bowker 1980) zwraca uwagę na zagadnienie wiktymizacji w więzieniu, wymieniając cztery jej typy: fizyczną, ekonomiczną psychologiczną i społeczną. Bowker wskazał także na cztery rodzaje związków istniejących w więzieniach między ofiarą a przestępcą: więzień - więzień, personel - więzień, więzień - personel i personel - personel (Hołyst 1994, s. 639). Zatem L.H. Bowker zwrócił uwagę na społeczność więzienną, która w całości może zawierać czynniki kryminogenne. Dotknął tu problemu patologii społeczności więziennej, którą w odniesieniu do personelu, a także w relacji personelu z więźniami opiszę bardziej szczegółowo w dalszych częściach tego rozdziału.

2.6. Współpraca ze społeczeństwem i wsparcie społeczne

J. Marinissen w artykule The problem with prisons umieszczonym w książce M. Gamhiego (1989, s. 241) podkreśla, iż resocjalizacja przestępców w więzieniach leży w interesie wszystkich. Jej skutecznością jest zainteresowane zarówno państwo, jak i jego obywatele. Dokonując spojrzenia w przyszłość, autor ten nie przewiduje zaniku zakładów penitencjarnych. Przewiduje natomiast dalsze zbliżenie tych zakładów do społeczeństwa, bez współpracy (współdziałania) z którym nie mają one żadnych szans na sukces. Jego zdaniem u progu nowego tysiąclecia wyłania się konieczność udoskonalenia form tego współdziałania i konieczność zmiany mentalności znacznej części społeczeństwa w odniesieniu do sposobu traktowania więźniów. Ciągle bowiem na gruncie amerykańskim (ale jak wiemy także na gruncie polskim) dominuje oczekiwanie zwiększonej punitywności od instytucji wykonywania kary pozbawienia wolności.

Analizując poglądy społeczne na zagadnienie przestępczości, nie trudno dostrzec, iż bardzo często sprowadzają się one do wspierania działań na rzecz społecznej izolacji przestępców i bardziej surowego ich traktowania. Jak podaje J. Malec (1997, s. 440) przeprowadzone w listopadzie 1994 roku badanie na reprezentatywnej próbie 1216 obywateli polskich, przez Marco Gallup Instytut, wykazało, że aż 70,8% zapytanych wypowiedziało się za zwiększeniem surowości kar. Rok wcześniej badanie sopockie Pracowni Badań Społecznych przeprowadzone na reprezentatywnej próbie 1057 osób wykazało, iż 84% respondentów uważało, iż sądy powinny być surowsze dla przestę ców kryminalnych (Malec 1997, s. 441). Badanie CBOS-u z maja 1997 roku wyka ło, że aż 74% zapytanych było za utrzymaniem kary śmierci (za: Szymanowska 19S s. 75). Interesujące są rezultaty badań opinii społecznych w Polsce dotyczących nie których zachowań patologicznych, kontrowersyjnych, przestępczych i środków kon troli prawno-karnej jakie, przeprowadzili A. i T. Szymanowscy (1996). Wyniki te ujav

70

niły pewne zróżnicowanie poglądów społecznych w omawianej sprawie w zależności od kategorii wieku oraz orientacji politycznej. Badania te ujawniły także (autorzy dokonali porównań) dokonywanie się zmian w sferze wartości naszego społeczeństwa. Na uwagę zasługuje m.in. przesuwanie się wartości z rodziny na wartości materialne, a także zwiększenie się tolerancji młodego pokolenia dla bardziej swobodnego życia seksualnego (1996, s. 127). Autorzy postawili też ostrożny wniosek, iż w mniejszym stopniu niż przed 1990 rokiem docenia się wartości związane z życiem i zdrowiem człowieka. Temat niniejszego opracowania zwalnia mnie z dalszej relacji tych ciekawych badań. Jednak płyną z nich określone wnioski dla personelu więziennego, który musi się liczyć ze zmianami w sferze poglądowej i moralnej swoich potencjalnych klientów. Sygnałem niepokojącym sąbadania K. Ostrowskiej (za: Szymanowska 1998, s. 247) nad przemocą dzieci i młodzieży informujące, iż jedynie 40% uczniów klas starszych szkół podstawowych i ponadpodstawowych uważa, że trzeba przestrzegać prawa. Pozostali demonstrują pogląd, że jeżeli jakieś przepisy człowiekowi nie odpowiadają to powinien jedynie udawać, że się do nich stosuje. Jeżeli natomiast uważa dane przepisy za niesprawiedliwe, to w ogóle nie należy się z nimi liczyć. Z wcześniejszej publikacji T. Szymanowskiego ( 1994, s. 30) wynika, że badani przez niego nieletni, jak i osoby w wieku aktywności zawodowej, łącznie 1200 osób, wśród najbardziej potępianych czynów antyprawnych wymienili: pobicie człowieka (99%), obrabowanie (99%), zgwałcenie (98%), nieudzielenie pomocy człowiekowi, którego życie jest w niebezpieczeństwie (98%) i umyślne niszczenie mienia publicznego (98%). Jakie będzie więc nasze społeczeństwo, z którym będzie musiało współdziałać więzienie?

W odniesieniu do poglądów społeczeństwa polskiego co do środków kontroli społecznej przestępczości A. i T. Szymanowscy doszli do wniosku, iż „aczkolwiek są one dość rygorystyczne, nie muszą hamować przeprowadzenia nowoczesnej reformy prawa karnego" (Szymanowska, Szymanowski 1996, s. 128), którą wprowadzono, jak wiadomo, w roku 1998, a uchwalono w roku 1997. Uchwalone wtedy kodeksy karne, głównie KKW, zdecydowanie akcentują konieczność współdziałania więziennictwa ze społeczeństwem (KKW z 1997 roku, rozdz. VII). Konieczność ta zawarta jest już w tytule rozdziału VII KKW: „Uczestnictwo społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz pomoc w społecznej readaptacji skazanych".

O konieczności współdziałania ze społeczeństwem instytucji resocjalizacyjnych dla nieletnich pisali także Cz. Czapów i St. Jedlewski ( 1971, s. 444-449). Konieczność współpracy ze społeczeństwem zaakcentowana została m.in. przez W. Rentzmanna, jednego z ekspertów Rady Europy w zakresie więziennictwa i jednego z twórców Europejskich reguł więziennych, w postaci zasady otwartości w postępowaniu penitencjarnym. Zdaniem Rentzmanna (Machel 1994a, s. 112), współpraca ze społeczeństwem akcentowana przez zasadę otwartości ma zneutralizować szereg negatywnych reperkusji takich zjawisk, jak deprywacja, wzajemna demoralizacja i prizonizacja. Ma ona również zmniejszać destruktywny wpływ podkultury więziennej, a zwłaszcza jej wpływ stygmatyza-cyjny (Dziedzic, Krejnick 1998, s. 79-87) na osoby odbywające karę pozbawienia wolności oraz inne skutki izolacji więziennej wynikającej z totalnego charakteru tej instytucji. Zalety współdziałania ze społeczeństwem w szerokim tego słowa rozumieniu są powszechnie znane i generalnie akcentowane przez polskich penitencjarystów (Ambro-zik2001; s. 511-519). Otwartość, w rozumieniu Rentzmanna, polega głównie na umoż-

71

liwieniu częstych, bezpośrednich kontaktów więźniów z osobami najbliższymi, głównie ze swoimi rodzinami, najczęściej jak to tylko jest możliwe, o ile służy to resocjalizacji, a zatem nie przynosi szkody ani więźniowi, ani jego rodzinie. Wiadomo, że rodzina stanowi instytucję społeczną będącą bazą i centrum życiowym człowieka.

Współdziałanie administracji więzienia ze społeczeństwem powinno służyć dobru więźnia i jednocześnie dobru osób mu najbliższych, zwłaszcza jego rodzinie. Musi ono jednak uwzględniać interes społeczny jako dobro nadrzędne. Zasada ta nie powinna schodzić z pola widzenia personelu więziennego. Personel ten zgodnie z Regułami minimalnymi ONZ i z Europejskimi regułami więziennymi powinien skutecznie informować społeczeństwo o istocie, celach, metodach i zasadach aktualnie realizowanej polityki penitencjarnej, aby uzyskać, jeśli nie aprobatę dla niej, to przynajmniej tolerancję (Zagórski 1996, s. 69). Kwestia ta bowiem łączy sienie tylko z wysiłkiem finansowym podatnika, ale także z jego przekonaniem o sensowności i profesjonalności pracy penitencjarnej. Więzienie jako instytucja wychowawcza nie może pracować bez społecznego wsparcia, zarówno materialnego, jak i moralnego.

Wiele argumentów uzasadniających taką współpracę przedstawiłem już wcześniej. Warto jednak przypomnieć, że resocjalizacja ma więźniom umożliwić readaptację społeczną po wyjściu z więzienia. Musi ona zatem umożliwić im, używając behawioralnej terminologii, trenowanie zachowań prospołecznych także w naturalnych warunkach. Zgodnie bowiem z duchem nowoczesnej penitencj ary styki więźnia należy w procesie resocjalizacyjnym pozytywnie nastawić na przesterowanie sposobu życia, nauczyć rozwiązywania swoich problemów życiowych samodzielnie, należy stworzyć jemu warunki trenowania dokonywania prospołecznych wyborów zachowań. Należy pomóc w zaprogramowaniu sobie życia po zwolnieniu z więzienia. Tego nie można zrobić za więźnia. Musi on zrobić to sam. Personel może w tym pomóc i skłonić go, by zechciał się choćby życiowo zreflektować.

Analizując współdziałanie więzienia ze społeczeństwem, można wyróżnić cztery jego przedziały:

1. W zakresie podtrzymywania, umacniania i odbudowywania więzi z osobami najbliższymi, głównie z rodziną.

2. W zakresie nauki, pracy, terapii psychopedagogicznej i medycznej, uczestniczenia w imprezach kulturalno-oświatowych oraz pomocy duszpasterskiej.

3. W zakresie przygotowania więźniów do zwolnienia i pomocy postpenitencjarnej.

4. W zakresie badań naukowych i doskonalenia kadry.

Ad. 1. Podtrzymywanie, wzmacnianie i odbudowywanie więzi z rodziną

Idzie tu o współpracę z rodzinami więźniów. W zależności od stanu więzi z rodziną podejmuje się jedno z wymienionych zadań. W ramach stosowanej procedury albo wykorzystuje się rodzinę (najbliższe osoby) do współwywierania pożądanego wpływu na więźniów, albo wpływem tym się steruje, albo też realizuje się poradnictwo ułatwiające poprawę lub odbudowę wspomnianej więzi (Machel 1989). Celem nadrzędnym jest utrzymanie lub przygotowanie warunków rodzinnych, umożliwiających powrót więźniowi do domu i kontynuowanie przypisanych jemu z natury rzeczy funkcji wewnątrzrodzinnych. Najwyższą formą tej działalności jest udzielanie więźniom przepustek. Wykorzystywanie przepustek do celów resocjalizacyjnych nie może naruszyć

72

ani dobra rodziny więźnia, ani interesu społecznego. Przepustki są jedną z form zaspokajania potrzeby seksualnej, co z jednej strony ma zapobiec dewiacjom seksualnym wśród więźniów, zaś z drugiej wzmocnić więź małżeńską lub z osobami najbliższymi, których istotnym spoiwem było współżycie erotyczne (Machel 1986, s. 95-106).

W ramach tego działania idzie również o kontynuację czynności (najczęściej ojcowskich) wobec dzieci oraz o to, by dzieci nie musiały odwiedzać, o ile to możliwe, swoich rodziców w więzieniu. Polityka przepustkowa musi mieć charakter racjonalny i wymaga od stosującego ją personelu więziennego dobrej orientacji w zakresie osobowości więźniów i ich interakcji z osobami najbliższymi (Machel 1996, s. 297-301). Nieliczne badania tego zagadnienia w Polsce wykazywały różne nieprawidłowości w zakresie stosowania przepustek, na skutek czego wiązane z nimi cele nie zawsze były osiągane. Dotyczyło to zwłaszcza lat 1991 -1995. Zdarzały się bardzo często przypadki wykorzystywania przepustek na odwiedzanie melin pijackich, a nawet przypadki dokonywania przestępstw. Wynikało to z bardzo mechanicznego stosowania przepustek i niewystarczającego kryterium ich pozytywnej oceny jedynie z powodu powrotu na czas do zakładu karnego (Machel 1996; Biereg 1993; Birna 1994; Skowroński 1994; Siemiński 1995).

Jak wiadomo, niektórzy więźniowie z przepustek tych nie wracali. Stąd nowe pojecie „niepowrót" (Szymanowska, Szymanowski 1996, s. 124).

Ad. 2. Nauka, praca, terapia psychologiczna i medyczna, itp.

Idzie tu o wykorzystywanie instytucji szkolnych pozawięziennych do uczestniczenia w kształceniu lub szkoleniu (np. zawodowym) więźniów oraz o pozyskiwanie miejsc pracy u pracodawców pozawięziennych i wychowawcze sterowanie tą pracą. To samo dotyczy współdziałania z pozawięziennymi placówkami terapeutycznymi, albo w postaci konsultacji, albo w postaci udziału w procesie terapeutycznym w tych placówkach. Najczęściej chodzi o placówki medyczne, ale także dotyczące uzależnień i problematyki HIWAIDS.

„Wsparciu specjalistycznej działalności penitencjarnej skoncentrowanej wokół spraw odwykowych służy współpraca z pełnomocnikami wojewodów do spraw przeciwdziałania uzależnieniom, poradniami odwykowymi zespołów opieki zdrowotnej, klubami abstynenta, Fundacją Batorego wspierającą realizację odwykowego programu »Atlantis«. Jednak najbardziej powszechny charakter ma działalność Klubów Anonimowych Alkoholików, organizowanych zarówno na terenie zakładów karnych, jak i poza murami więziennymi" (Zagórski 1996, s. 520).

W ramach tego przedziału mieszczą się także możliwości korzystania z wartościowych imprez kulturalno-oświatowych (np. z koncertów, spektakli teatralnych, konkursów, wystaw, itp.) oraz sportowych, organizowanych przez instytucje pozawię-zienne zarówno na terenie więzienia, jak i poza nim. W tym przedziale mieści się posługa religijna oraz duszpasterstwo. Wszak Kościół katolicki jest instytucją poza-więzienną i fakt pracy pewnej niewielkiej liczby kapelanów na etatach więziennictwa nie ma tu istotnego znaczenia merytorycznego. Na terenie więziennictwa działają różne Kościoły w zależności od istniejących potrzeb, np. Kościół prawosławny, świadkowie Jehowy, Zielonoświątkowcy, Adwentyści Dnia Siódmego, Baptyści, Kościół ewangelicko-augsburski, itp. (Zagórski 1996, s. 80-82).

73

Ad. 3. W zakresie przygotowania więźnia do zwolnienia i pomocy postpenitencjarnej

Tu personel więzienny musi współdziałać z kuratorami sądowymi, którym powinien przekazać osoby warunkowo przedterminowo zwolnione w ramach probacji (Bałady-nowicz 1996) oraz tzw. kuratorem penitencjarnym, stanowiącym nowość w polskiej kurateli sądowej (Keller 1996, s. 524-526), a polegającej na funkcjonowaniu zawodowego kuratora sądowego na terenie więzienia i przejmowania od wychowawcy więziennego osoby warunkowo zwolnionej w okresie tuż przed zwolnieniem (Wasielew-ska 1998, s. 188-185; Stępniak 1998, s. 196-206; Baładynowicz 1998, s. 207-209). "

W tym przedziale mieści się też współdziałanie personelu więziennego ze służbami społecznymi funkcjonującymi poza więzieniem celem ułatwienia osobom opuszczającym więzienie (nie tylko w trybie warunkowego przedterminowego zwolnienia) readaptacji i reintegracji społecznej (Wojcieszak 1998, s. 504-508). W ramach tej pomocy mieści się np. przekwalifikowanie zawodowe, propozycja pracy, itp.

Więzienie współpracuje, m.in. z takimi instytucjami, jak Polski Komitet Pomocy Społecznej, Stowarzyszeniem Penitencjarnym „Patronat", które powołano do życia w roku 1981, ale które rozwinęło swoją działalność w sposób właściwy dopiero po roku 1989, z Towarzystwem „Brata Alberta", organizacją „Caritas", Ochotniczymi Hufcami Pracy i innymi (Zagórski 1996, s. 517-523).

Wśród instytucji, z którymi w tym przedziale działań powinno utrzymywać współpracę więziennictwo, jest Komitet Helsiński w Polsce (Musidłowski 1997, s. 407), który działa w naszym kraju od 1982 roku. W 1989 członkowie Komitetu założyli Helsińską Fundację Praw Człowieka, która przejęła wszystkie działania Komitetu w odniesieniu do więziennictwa. Fundacja m.in. zajmuje się wizytowaniem zakładów penitencjarnych, badaniem przestrzegania w nich praw człowieka i kierowania swoich uwag zarówno do władz więziennych, jak i, w przypadku poważniejszych skarg więźniów, do Rzecznika Praw Obywatelskich.

Fundacja prowadzi też działalność edukacyjną pod nazwą „Szkoła praw człowieka". W szkoleniu uczestniczą m.in. funkcjonariusze policji i służby więziennej.

Bardziej lokalny charakter ma Wrocławskie Towarzystwo Opieki nad Więźniami, aktywizujące się głównie na Dolnym Śląsku. Towarzystwo pracuje trzema sekcjami: penitencjarną, charytatywną i organizacyjną. Jego działalność (w tym przysposobienie zawodowe) adresowana jest do osób odbywających karę, do ich rodzin oraz do osób zwolnionych po odbyciu kary. Ma ona charakter wsparcia moralnego i materialnego. Zdecydowanie wspiera resocjalizację więźniów i ich późniejszą readaptację społeczną. Podobny charakter ma Gdańska Fundacja Pomocy Więźniom Wychodzącym na Wolność.

Jak podaje R. Musidłowski (1997, s. 404), przy niektórych zakładach działają jeszcze, utworzone w okresie poprzedniego ustroju, Społeczne Rady Penitencjarne. Zostało ich sześć spośród osiemdziesięciu funkcjonujących w 1985 roku. Członkowie tych rad przychodzą więźniom z pomocą w rozmaitych, ważnych dla nich sprawach, np.: w kwestiach załatwienia kwatery po opuszczeniu więzienia, pomocy finansowej, w sprawach osobistych, a także przyczyniają się do uatrakcyjnienia zajęć kulturalno--oświatowych, itp.

Ad. 4. W zakresie badań naukowych i doskonalenia kadry

Personel więzienny nie może unikać korzystania z rezultatów badań naukowych dotyczących metodyki resocjalizacji oraz innych aspektów skutecznego oddziaływania na więźniów. Inaczej pozostanie w tyle za tzw. postępem penitencjarnym i obniży swoje profesjonalne możliwości. Realizacja tej powinności wymaga stałej współpracy z uczelniami wyższymi i instytucjami badawczymi oraz towarzystwami naukowymi. W Polsce funkcjonuje kilka towarzystw, których zainteresowanie sięga obszaru więziennego, np. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Pedagogiczne, Psychiatryczne, itp. Od 1992 roku aktywnie działa interdyscyplinarne Polskie Towarzystwo Penitencjarne, które współdziała z CZSW, COSSW w Kaliszu, kreuje postęp penitencjarny i aktywizuje penitencjarny ruch studencki.

Współpraca polega na uczestnictwie kompetentnych członków personelu w przedmiotowych konferencjach naukowych, a także na ich udziale w niektórych procedurach badawczych i eksperymentalnych. Współpraca z uczelniami wyższymi wymaga także zapraszania autorytetów z zakresu penitencjarystyki na prelekcje w ramach szkoleń wewnątrzzakładowych. Naturalnie możliwość zetknięcia się z teoretycznymi aspektami problematyki penitencjarnej, rozumianej szeroko, ma walory doskonalenia profesjonalnego, co przecież jest permanentnym obowiązkiem personelu więziennego (Zagórski 1996, s. 521).

Sądzę, że współpraca więzienia z instytucjami naukowymi powinna także polegać na zgłoszeniu tym instytucjom tematów do zbadania, z którymi praktyka penitencjarna ma określone kłopoty w realizacji procedury penitencjarnej, a nawet zamawiać stosowne badania.

Praktycy stale podnoszący swoją orientację teoretyczną z pewnością poprawnie zaprezentują siebie, swój zawód i instytucję karną w mediach, zabiegając o stosowne wsparcie społeczne dla wychowawczej funkcji współczesnego więzienia, co zalecają zresztą zarówno Reguły minimalne ONZ, jak i Europejskie reguły więzienne. Tu należy zwrócić uwagę jeszcze na inny aspekt zagadnienia. Oto przestępczy świat zawsze wyprzedza aparat go ścigający. Bardziej inteligentni przestępcy wymyślają nowe techniki przestępcze i coraz bardziej doskonałe sposoby zacierania ich śladów. Pojawiają się przestępcy o innych cechach osobowości. Personel penitencjarny dostaje ten materiał ludzki „do obróbki". Musi on w takiej sytuacji starać się profesjonalnie dostosować się do tych nowych osobowościowo przestępców (Machel 1997a, s. 182; Zagórski 1996, s. 79).

•

Na podstawie doświadczeń penitencjarnych od dawna wiadomo, że praca z przestępcą, zapoczątkowana w więzieniu, nie kończy się z chwilą jego opuszczenia. Więzienie powinno go komuś przekazać, by ułatwiona została jego społeczna readaptacja, by zintegrował się z normalnie funkcjonującą grupą społeczną. Zdaje się, że troska o to powinna dotyczyć bardziej więźniów wychodzących na koniec kary, którzy teoretycznie i realnie są gorsi od warunkowo zwolnionych. Jak się dziś wydaje, pozostają oni przeważnie poza zorganizowaną kontrolą społeczną.

Reasumując, nie trudno zauważyć, iż współczesne więzienie, jako pewien niewątpliwie istotny etap pracy z ludźmi, którzy popełnili przestępstwo, nie może obyć się bez pomocy społeczeństwa. Nie może bowiem przynajmniej w odniesieniu do zasad-

75

niczej części więźniów realizować wyłącznie funkcji izolacyjnej. Zneutralizowanie przestępczej działalności osób naruszających prawo jedynie w części zależy od więzienia. Stąd trzeba wykorzystywać rozmaite instytucje rządowe i pozarządowe a także, o ile to możliwe i sensowne, rodziny więźniów do współdziałania w wysiłkach dla osiągnięcia celu ostatecznego. Tendencja ta, akcentowana, jak starałem się to wskazać, w nowoczesnej, światowej penitencjarystyce zderza się i z pewnym zniecierpliwieniem społecznym powodowanym na ogół dość wysokim stanem przestępczości i recydywy przestępczej. Sytuacja ta kreuje poglądy upatrujące skuteczność kary w surowości jej orzekania i wykonywania (Stern 1997, s. 176-177).

W literaturze na ten temat, choć często pisze się o rodzinie więźnia (Rzepliński 1981; Juras 1982 Jorgensen 1989), to jednak nie jest ona pierwszoplanowym adresatem troski społecznej. W sytuacji, w której współczesne (nie tylko polskie) więzienia nie mogą zapewnić wszystkim swoim klientom pracy, zaś oni sami mają wiele uprawnień, z którymi wiążą się określone koszty, aktualizuje się stare pytanie: kto właściwie odbywa karę - więzień czyjego rodzina? Pytanie to ma tym większą siłę, im dłuższy wyrok odbywa więzień.

/ Współdziałanie z różnymi instytucjami społecznymi powoduje częste kontakty więźniów z ludźmi nie związanymi z więzieniem. Zmniejsza to w ten sposób prizoni-zację, zmniejsza negatywny wpływ podkultury więziennej, zwiększa liczbę pozytywnych doświadczeń powodujących korzystne zapisy w ich korze mózgowej (Sikora 1978, s. 248), zbliża do społeczeństwa i powoduje nadzieję, że mogą znaleźć w nim swoje miejsce. Współdziałanie społeczeństwa z więzieniem jest rodzajem oferty, z której wielu więźniów może z pożytkiem dla siebie i swoich rodzin skorzystać.

Współczesna penitencj ary styka jest zainteresowana intensyfikacją działań służb socjalnych, przenoszących zainteresowanie więźniem na obszar pozawięzienny. Ich dobre funkcjonowanie, obok dobrego funkcjonowania kurateli sądowej, ułatwiając readaptację i reintegrację społeczną byłych więźniów, stanowi niezbędny element w szeroko rozumianym postępowaniu resocjalizacyjnym. Tendencja ta jest obecnie widoczna w wielu państwach europejskich (Stępniak 1998), a uzasadnia ją m.in. trudna, realnie rzecz biorąc, sytuacja człowieka zwolnionego z więzienia.

Potrzeba wsparcia więzienia w jego wysiłkach resocjalizacyjnych jest dostrzegana w skali ponadpaństwowej. Wyrazem tego jest funkcjonowanie międzynarodowej organizacji pozarządowej Penal Reform International, powstałej w 1989 roku w Londynie (Stem 1997, s. 160-170). Jednym z jej celów jest promowanie w postępowaniu penitencjarnym Reguł minimalnych ONZ, Europejskich reguł więziennych oraz Konwencji praw człowieka. Innym niezwykle ważnym celem jest dążenie do zmniejszenia penalizacji w krajach, w których działa. Działa zaś w 30 krajach, łącznie zrzesza 400 członków z 80 państw.

Przykładem innej organizacji jest brytyjska NACRO, działająca od 20 lat, która wydała podręcznik dla rodzin więźniów i której działalność wykracza poza terytorium brytyjskie (Stern 1997, s. 172-173).

Zainteresowanie rozmaitych stowarzyszeń społecznych dotyczy m.in. więźniów odbywających kary długoterminowe lub karę dożywotniego pozbawienia wolności. Jak słusznie zauważa M. Ciosek (1993, s. 264), powołując się na ustalenia badaczy kanadyjskich (Palmer 1983a, 1983b, 1985), programy pomocowe stowarzyszeń mają więźniom ułatwić zniesienie długotrwałej izolacji, zachować aktywność życiową oraz podtrzymywać więzi rodzinne.

Zdaniem H. Tocha (1977, s. 283-291) więźniowie długoterminowi mają zwykle wystarczającą opiekę socjalną. Pomoc stowarzyszeń zewnętrznych polega bardziej na dostarczaniu bodźców ułatwiających im zachowanie higieny psychicznej, zachowania poczucia sensu życia i wzmocnienia celów ich istnienia. Moja praktyka penitencjarna upewniła mnie w przekonaniu, iż ludzie z zewnątrz, osoby nie będące personelem więziennym, są często bardziej wiarygodni w odczuciu więźniów niż nawet świetni profesjonalnie funkcjonariusze więzienni. Spostrzeżenie to jest istotne dla uzasadnienia obecności członków stowarzyszeń penitencjarnych na terenie więzienia.

Fakt ten ma znaczenie dodatkowe. Jak wskazuje M. Ciosek (1990, 1993), więzień znajduje się pod działaniem nacisku (presji wewnętrznej i zewnętrznej). „Za podstawową funkcję mechanizmu wewnętrznego uznać należy regulację zachowania się podmiotu w zakresie trzech sfer jego aktywności: w sferze wyboru postępowania, w tzw. sytuacjach pokusy, w sferze reakcji na własne naruszenie obowiązujących zasad postępowania oraz w sferze sądów i ocen moralnych" (1993, s. 190). Zadaniem personelu więziennego jest wywołanie korekty prospołecznej w tych trzech sferach. Oddziaływanie organizacji zewnętrznych tworzy w sposób delikatny drugi rodzaj nacisku w tych samych sferach: nacisk zewnętrzny, który wspiera to, do czego zmierza personel i to, co być może wystąpiło u więźnia samoistnie, ale wymaga wzmocnienia.

Należy zaznaczyć, iż polska ustawa z 26.04.1996 roku o służbie więziennej, a więc ustawa aktualna, obliguje tę służbę do współdziałania z różnymi instytucjami, stowarzyszeniami i organizacjami, których celem jest współudział w wykonywaniu kar, jak również z Kościołami, związkami wyznaniowymi, szkołami wyższymi i placówkami naukowymi oraz osobami godnymi zaufania (rozdz. 1, art. 1. ust. 4 ust. z dn. 26.04.1996).

Wiele informacji o szczegółowych formach współdziałania więziennictwa ze społeczeństwem można znaleźć w opracowaniach cytowanych przeze mnie autorów. Piszą oni tam m.in. o współdziałaniu w odniesieniu do osób z ułomnościami fizycznymi i psychicznymi oraz defektami osobowości, wymagających nie tylko odmiennego traktowania penitencjarnego, zwykle specjalistycznego, ale także o kwestii przejmowania tych ludzi przez społeczeństwo po odbyciu przez nich kary.

Reasumując ten podrozdział, przytoczę jeszcze klasyfikację „płaszczyzn" współdziałania ze społeczeństwem według Zagórskiego (1996, s. 518-519). Są one następujące:

- społeczna kontrola nad wykonywaniem kary,

- uczestniczenie w typowej i specjalistycznej działalności penitencjarnej (głównie resocjalizacyjnej i terapeutycznej),

- działalność pomocową (pieniężna i materialna) więźniom i ich rodzinom w trakcie odbywania kary i po zwolnieniu,

- szkolenie kadry więziennej i innych form wsparcia intelektualnego (np. bada-! . nie naukowe i eksperymenty),

- świadczenie przez więziennictwo materialnej pomocy innym podmiotom, zwłaszcza przez zorganizowane grupy skazanych lub funkcjonariuszy więziennych na rzecz społeczności lokalnych,

- opieka materialna (w tym posługi religijne, opieka duszpasterska).

Realizacja różnych form współdziałania więziennictwa ze społeczeństwem opiera się na różnych przepisach prawnych, z których niektóre tu wymieniłem, oraz na porozumieniu natury bilateralnej.

Biorąc pod uwagę fakt, iż opinia publiczna skłania się wyraźnie ku punitywnemu traktowaniu przestępców, zagadnienie współdziałania i wsparcia więzienia, w tym materialnego, napotyka na pewne trudności. W grę bowiem wchodzą poza racjonalnym podejściem do problemu i dobrą wolą także poważne pieniądze, które pochodzą nie tylko od sponsorów, ale w znacznej mierze od zagrożonego przestępczością podatnika. O ile wniosek, jaki w tej sprawie wyprowadzili A. i T. Szymanowscy, jest słuszny, konieczność dalszego włączenia społeczeństwa do pracy resocjalizacyjnej i readaptacyjnej z byłymi przestępcami powinna, jako zmierzająca do obniżenia się zjawisk stygmatyzacji przestępczej i recydywy przestępczej, jawić się jako bardziej optymistyczna.

Zgodzić się jednak trzeba z poglądem wielu autorów, a także treścią Reguł minimalnych (regułą 46.2 i regułą 61) o konieczności informowania i uświadamiania opinii publicznej w kwestiach związanych ze znaczeniem i problematyką stosowanej polityki penitencjarnej jako istotnego elementu polityki kryminalnej państwa i udziale w tej polityce społeczeństwa jako niezbędnego warunku zmniejszania recydywy przestępczej.

Nie można zapomnieć, że praca postpenitencjarna, zaczynająca się już w więzieniu, to istotny element profilaktyki III stopnia (Bruno 1996, s. 6). Jej istotą celem jest uchronienie byłych przestępców przed powrotem do więzienia, co, jak już wskazał J. Marinissen, nie opłaca się nikomu: ani ofierze, ani sprawcy, ani społeczeństwu. Zasadnicze inicjatywy w zakresie całokształtu współdziałania ze społeczeństwem muszą, zgodnie z aktualnymi standardami europejskimi, wychodzić od personelu więziennego.

Postępowanie penitencjarne z więźniami

3.

6.

?nitencjarna

Diagnoza penitencjarna

i prognoza penitencjarna

Zaproponowanie sposobu oddziaływania (-programowanego -terape utycznego)

Przyjęcie oferty lub odrzucenie

Okresowe ocenianie przebiegu procesu resocjalizacji (możliwa korekta programu)

Ocena końcowa

a) wdrażanie oddziaływania resocj al i zacyj ne go lub

b) pozostawanie poza oddziaływaniem

Wspomaganie przez instytucje społeczne

Koniaki z więzieniem i z więźniami jesl leź. społeczną

kontrolą jego funkcjonowania

Kurator penitencjarny, Służby socjalne

I pozytywna lub negatywnaj

Slitfby socjalne

Koniec kary

Brak dozoru kuratora Shiżhy socjalne Pomoc

postpenitencjarna

Rys. 3. Schemat postępowania resocjalizacyjnego

WIĘZIENIE JAKO MIEJSCE PRACY - SŁUŻBY

3.1. Personel jako wykonawca zadań resocjalizacyjnych

Personel więzienny jest dostosowany do struktury organizacyjnej więzienia, która gwarantuje jego funkcjonowanie. Nie wszyscy funkcjonariusze i pracownicy więzienia wykonują swoje obowiązki służbowe w bezpośredniej styczności z więźniami. Nie wszyscy są zaangażowani w działalność resocjalizacyjną. Analizując strukturę organizacyjną przeciętnego więzienia, można wyodrębnić cztery kategorie personelu: personel ochrony, personel obsługi, personel resocjalizacyjny i personel administracji.

Personel ochrony odpowiada za bezpieczeństwo zakładu karnego, za bezpieczeństwo funkcjonariuszy i więźniów.

Personel obsługi odpowiada za przyjęcie i zwolnienie więźniów, za zapewnienie stosownych warunków socjalno-bytowych oraz za obsługę sanitarno-medyczną i inną.

Personel resocjalizacyjny odpowiada za diagnostykę penitencjarną programowanie działań resocjalizacyjnych i terapeutycznych, ich organizowanie, realizację i ocenę. Odpowiada w tym zakresie za współpracę z rodzinami więźniów oraz z odpowiednimi instytucjami zewnętrznymi.

Personel administracyjny odpowiada za zarządzanie więzieniem, za zabezpieczenie jemu właściwej polityki kadrowej i obsługi prawnej oraz za zatrudnienie więźniów.

Przedstawiony tu podział personelu w praktyce funkcjonowania więzienia nie ma wyrazistych granic. Wszelka praca z więźniami możliwa jest tylko wtedy, kiedy oni pozostają do dyspozycji, kiedy nie uciekają. Zabezpieczenie społeczeństwa przed groźnymi i niebezpiecznymi przestępcami jest realizacją funkcji izolacyjnej więzienia. Bezpieczeństwo zarówno personelu, jak i więźniów jest podstawowym zadaniem dla każdej z wymienionych kategorii pracowniczych.

Oddziaływanie poprawcze (programowane lub terapeutyczne) wymaga nie tylk zabezpieczenia koniecznych do tego warunków materialnych, lokalowych, kadrowych, ale także właściwego moralnie poprawnego i podmiotowego stosunku do więźniów ze strony całego personelu, nawet w sporadycznych i okazjonalnych kontaktach z nimi.

Jeżeli w zakładzie karnym preferuje się funkcje resocjalizacyjną, to z faktu tego wynikają rozmaite powinności dla całego personelu.

Nadzór centralny____

Rys. 4. Model organizacyjny polskiego zakładu karnego

Nadzór okręgowy

Przedstawiona na rys. 4 struktura organizacyjna współczesnego polskiego więzienia pozwala zauważyć różnorodność działań i zadań personelu. Przy preferencji celów resocjalizacyjnych zachodzi konieczność takiego współdziałania między poszczególnymi komórkami organizacyjnymi, aby wykonawstwo zadań nieresocjalizacyjnych nie obniżało poziomu tego procesu. Jak wcześniej wskazałem (za Katzem i Kahnem), między funkcją izolacyjną więzienia a resocjalizacyjną zachodzi pewnego rodzaju sprzeczność. Sprzeczność ta, którą wielokrotnie dostrzegałem podczas własnej praktyki penitencjarnej, doprowadza niekiedy do konfliktu interesów zawartych w tych funkcjach, przy czym konflikt ten przenosi się zwykle na personel za te odmienne funkcje odpowiedzialny. Jeżeli preferencja funkcji resocjalizacyjnej (vide: więzienie prospołeczne - Moczydłowski 1994; więzienie readaptacyjne, reintegracyjne - Gąj-dus, Gronowska 1998) nie ma być jedynie szyldem bez pokrycia, zarządzający więzieniem muszą konflikt ten zlikwidować lub zminimalizować. Konflikt ten zauważono już dość dawno także w zachodnich więzieniach (Steet, Vinter, Perrow 1966, s. 137-190). Do zagadnienia konfliktu wrócę w dalszej części książki.

W procedurze resocjalizacyjnej biorą udział funkcjonariusze i pracownicy zakwalifikowani do różnych kategorii. Na przykład personel medyczny, zwłaszcza lekarze, z pewnością poza działaniami w zakresie obsługi, uczestniczą w diagnostyce penitencjarnej, w programowaniu i realizacji oddziaływania terapeutycznego, w tym w realizacji niektórych programów antyuzależnieniowych, we wzmacnianiu odporności psychicznej osób zarażonych wirusem HIV lub chorych na AIDS, itp. (Lenczewska, Machel 1982; Różański 1998, s. 460; Chmura 1993, s. 56-59).

Innym przykładem jest udział personelu ochronnego w obsłudze, ale i jednocześnie oddziaływaniu (postawą gestem, opanowaniem, cierpliwością, itp.) na więźniów wymagających szczególnego, odmiennego traktowania ze względu na posiadane defekty psychiczne. Analogicznie: wychowawczo na więźniów powinny oddziaływać osoby nadzorujące ich pracę. Są one nie tylko nadzorcami i egzekutorami pracy, ale także w tym czasie wychowawcami (Machel 1985). Najogólniej można powiedzieć, że personel, z którym styka się w różnych okolicznościach społeczność więźniów, mając nad nią władzę, nie osiągnie nic dobrego, polegając jedynie na własnej sile (na sile zawartej w tej władzy), natomiast winien on dążyć do pozyskania zaufania i uznania ze strony tej społeczności (Härenstam 1989, s. 16). W latach trzydziestych zagadnienie przygotowania i pozytywnego stosunku personelu do więźniów akcentowali bardzo zdecydowanie L. Rabinowicz (1933, s. 398 in.) oraz E. Neymark (1925, s. 46). Obaj zwracali uwagę na potrzebę odpowiedniego przygotowania funkcjonarius-więziennych z rozróżnieniem tego przygotowania w odniesieniu do tych pracowników, którzy realizują bezpośredni nadzór nad więźniami, do tych, którzy powinr zajmować się ich wychowaniem, i w odniesieniu do tych, którzy przeznaczeni są d zarządzania więziennictwem na różnych szczeblach. Naturalnie do takiego pu~' widzenia można zgłosić pewne uwagi. Nie umniejszają one jednak w niczym sensów ności tej koncepcji, choć jak się zdaje, zarządzający winni posiadać doświadczeni wykonawcze.

Przykładem realizacji czynności obsługi i czynności resocjalizacyjnych jest duszpasterstwo więzienne (Sikowski 1994). Poza bowiem tzw. obsługą religijną a wi świadczeniem posług religijnych, duszpasterstwo ma dużo możliwości wpływania

zmianę postaw więźniów, na ich psychokorekcję, np. podczas rekolekcji i innych podobnych form, wynikających z nauki społecznej Kościoła. Zadanie takie staje także przed innymi Kościołami (np. prawosławnym, ewangelicko-augsburskim, itp.), które działają na terenie więzienia.

Reasumując, należy podkreślić, że personel więzienny z wyłączeniem zaledwie niewielkiej liczby osób uczestniczy w realizacji resocjalizacyjnej funkcji kary pozbawienia wolności. Zwraca na to uwagę bardzo wyraźnie m.in. M. Ciosek (1993, s. 191). Według niego „organizacja i przebieg resocjalizacji w tak szczególnym miejscu, jakim jest zakład kamy - zakładając, że przeprowadzenie tego procesu w tym miejscu jest w ogóle możliwe, (...) zależy w pierwszym rzędzie od funkcjonariuszy więziennych, ich cech, wiarygodności i autentyczności, skuteczności przekazu, itp.". Autor ten pisze następnie, że zależy to także od sposobu przekazu treści, przez personel więźniom, specjalnych technik tego przekazu, itp.

Płynie stąd jednoznaczny wniosek, że personel pracujący w bezpośredniej osobistej styczności z więźniami musi odpowiadać pewnym szczególnym kryteriom zarówno osobowościowym, jak i profesjonalnym. Jest oczywiste, że najwyższy profesjonalizm musi, z racji wiodącej funkcji, cechować personel resocjalizacyjny.

Przedstawione przeze mnie wcześniej utrudnienia determinujące przebieg procesu resocjalizacyjnego są wystarczającym uzasadnieniem takiego stanowiska.

Wielu współczesnych i powszechnie uznanych autorów zajmujących się organizacją i zarządzaniem podkreśla ważność tzw. czynnika ludzkiego dla prawidłowego funkcjonowania organizacji, której jest on częścią. Między innymi F. Stoner i Ch. Wankel twierdzą jednoznacznie, iż ludzie, tj. personel, są najważniejszym zasobem każdej organizacji (1994, s. 24). Wskazują oni także, że realizacja celów, do których dana organizacja została powołana, zależy od osobowości personelu, od jego kompetencji, od warunków, jakie ma do dyspozycji, oraz od sposobu zarządzania nim. Zawsze więc mamy do czynienia z personelem zarządzającym i z personelem wykonawczym. Według H. Steinmanna i G. Schreyogga (1995, s. 20-29, za: Koontz, Donell 1988) klasyczny kanon funkcji zarządzania składa się z pięciu elementów:

- planowania

- organizowania

- zabezpieczenia kadr

- kierowania w węższym znaczeniu

- kontroli.

Koordynowanie działań i podejmowanie decyzji według wymienionych autorów nie wymagają wyodrębnienia, ponieważ wynikają z natury rzeczy z działań kierowniczych.

Jeżeli więzienie ma mieć charakter prospołeczny, readaptacyjny, reintegracyjny albo po prostu, unikając wieloterminowości, resocjalizacyjny, zarówno personel zarządzający, jak i wykonawcy muszą traktować jako priorytetowe zadania procedury wychowawczej. Naczelną rolę wśród personelu zarządzającego pełni dyrektor więzienia. Analizując tę rolę, można wyróżnić w niej trzy subrole, które musi on realizować. Dyrektor jest jednocześnie administratorem, kreatorem zakładowej polityki penitencjarnej oraz ordynatorem (Machel 1995c, s. 38-40). Subrola administratora jest, jak sądzę, na tyle czytelna, że nie wymaga dodatkowych objaśnień. Subrola kreatora

83

polityki penitencjarnej polega na inicjatywach dotyczących oddziaływania penitencjarnego oraz (na tworzeniu „klimatu" do powstawania takich inicjatyw. Dyrektor w ramach subroli określa także kierunki tego oddziaływania, zasady współdziałania w ich wykonawstwie, w tym także kierunki i priorytety działalności resocjalizacyjnej. Może on być na przykład realizatorem tzw. więzienia autorskiego. Rola kreatorska dyrektora wypływa z samego faktu kierowania więzieniem oraz z jednoosobowej odpowiedzialności za poziom jego pracy penitencjarnej i resocjalizacyjnej. Jednoosobowej odpowiedzialności nie należy utożsamiać z odpowiedzialnością totalną, według której „kierownik danej instytucji odpowiada za wszystko, co się w niej dzieje. Szkodliwości tej koncepcji udowadniać już dzisiaj nie trzeba" (Kowalewski 1984, s. 29). Rola kreatorska wypływa z faktu przewodniczenia „z urzędu" komisji penitencjarnej, której kompetencje, jak wiadomo, wykraczają znacznie poza tradycyjny zakres klasyfikacji więźniów, przez co dyrektor bardziej lub mniej pośrednio wpływa na sposób postępowania z nimi, na ich traktowanie, na natężenie ich kontaktów ze społecznością pozawięzienną, w tym z osobami najbliższymi oraz na ich więzienny i nie tylko więzienny los. Rodzajem kreacji zakładowej polityki penitencjarnej jest z pewnością interpretacja polityki penitencjarnej oficjalnie obowiązującej, jej dostosowanie do miejscowych warunków, możliwości i potrzeb. Kreacją na wyższym poziomie jest poszukiwanie i wypróbowywanie nowych rozwiązań stanowiących postęp w oddziaływaniu penitencjarnym, głównie resocjalizacyjnym. Dyrektor określa zakładową politykę stosowania nagród i kar dyscyplinarnych. Jest on bowiem w zasadzie (wraz ze swoim zastępcą) jedyną osobą uprawnioną do nagradzania i karania dyscyplinarnego więźniów.

Rola personelu (zarówno zarządzającego, jak i wykonawczego) zaznacza się wszakże szczególnie wtedy, kiedy nie jest on ślepym realizatorem sztywnych przepisów określających postępowanie z więźniami, ale kiedy jest on ich aktywnym interpretatorem. Kiedy mają miejsce metody zindywidualizowanego i podmiotowego traktowania więźniów, doskonalenie własnego warsztatu resocjalizacyjnego, którego celem jest podniesienie skuteczności prewencji indywidualnej. Takie warunki stawia system progresywny i jego aktualna polska odmiana (Górny 1996, s. 19; Machel 1997a, s. 150-153).

Personel penitencjarny jest zatem jednym z najistotniejszych elementów systemu penitencjarnego, ponieważ wywiera decydujący wpływ na efektywność procesu wykonywania kary pozbawienia wolności.

Jeżeli system penitencjarny ma charakter resocjalizacyjny, jasne jest, że personel ten posiadać musi w swoim składzie profesjonalistów od resocjalizacji; psychologów klinicznych przygotowanych do pracy w więzieniu i pedagogów resocjalizacyjnych oraz innych specjalistów, np. nauczycieli wychowania fizycznego, nauczycieli szkolnych przygotowanych do pracy z więźniami, pracowników socjalnych, przeszkolonych odpowiednio kapelanów, itp. (Making ... 1995, s. 152; Liedke 1996, s. 17; Lei wieki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 437-438)

Ten specjalistyczny personel jest głównym organizatorem i wykonawcą oddziaływania resocjalizacyjnego.

84

— _L

3.2. Kwalifikacje personelu więziennego

?

3.2.1. Zagadnienie kompetencji resocjalizacyjnej

Od personelu więziennego, w rozumieniu szerokim, zależy:

- organizacja pracy w zakładzie,

- zarządzanie i kierowanie społecznością pracowników oraz społecznością więźniów,

- regulacja stosunków między personelem a więźniami,

- profesjonalizm, w tym resocjalizacyjny, tj. umiejętność negocjowania, diagnozowania, oddziaływania terapeutycznego i oceniania zmian dokonujących się w osobowości więźniów,

- akceptacja pracy resocjalizacyjnej i nadanie jej odpowiedniego sensu,

- wybór kategorii więźniów, których można zresocjalizować,

- dozowanie dolegliwości (która jest istotą kary - Śliwowski 1984, za: Gottman) przez przesuwanie więźniów na kontinuum wykonywania kary pozbawienia wolności od warunków najbardziej dolegliwych (np. w zakładzie zamkniętym) do warunków najbardziej łagodnych, zbliżonych do wolnościowych (np. w zakładzie otwartym) aż do wnioskowania o warunkowe przedterminowe zwolnienie,

- poziom, zakres, formy i intensywność współpracy ze społeczeństwem.

Oznacza to, że sposób realizacji przyjętego systemu penitencjarnego, jeżeli zabezpieczone są inne niezbędne i konieczne warunki, zależy od personelu. Zatem jego rola w dochodzeniu do celów wykonywania kary pozbawienia wolności, jak akcentowałem to w podrozdz. 2.5, jest decydująca. Istotne wobec tego, by personel charakteryzował się właściwościami umożliwiającymi realizację przyjętych celów. Więziennictwo tzw. krajów cywilizowanych, w tym także polskie, przyjęło model resocjalizacyjny (vide: rozdz. 1). O takim modelu można mówić zawsze wtedy, jeżeli z jego założeń wynika, że odbywający karę przestępcy, pod wpływem celowo zorganizowanego, a zatem intencjonalnego i zindywidualizowanego oddziaływania na nich, ulegną zmianie, w wyniku której powstrzymają się od ponownej przestępczości, i re-adaptują, a nawet reintegrują społecznie (vide: cel minimum i cel maksimum resocjalizacji).

\ Personel ma więc, co już kilkakrotnie podkreślałem, decydujący udział w funkcjonowaniu więzienia, jego sprawności i skuteczności działania, podobnie jak w każdej organizacji (Stoner, Wankel 1994).

Przez funkcjonowanie rozumie się zdolność organizacji do wypełniania swych funkcji przy uwzględnieniu celu. Przez sprawność rozumie się zdolność organizacji do należytego i racjonalnego wypełniania swych funkcji przy uwzględnianiu celu. Przez skuteczność działania rozumie się zdolność organizacji do osiągnięcia celu (Tizzani, Bruno, Grassi 1996). Więzienie musi zatem dysponować personelem, którego jakość i liczba (nasycenie) zagwarantują zarówno funkcjonowanie, jak i sprawność oraz skuteczność jego działania na poziomie optymalnym.

Personel ten, mimo zróżnicowania pod względem poziomu wykształcenia i przygotowania zawodowego, musi charakteryzować się pewnymi wspólnymi właściwościami, dyktowanymi specyfiką dzisiejszego więzienia:

1. Uznanie celów poprawczych jako naczelnych przy jednoczesnym pełnym sza-

85

cunku dla względów bezpieczeństwa zarówno zakładu penitencjarnego, personelu, jak i więźniów, co oznacza przeciwdziałanie opisanym przeze mnie zagrożeniom z ich strony

2. Uznanie praw więźniów w kategoriach praw człowieka według obowiązujących standardów światowych i europejskich (vide: rozdz. 5), co oznacza humanitarne ich traktowanie, zachowujące godność osobistą (Szymanowski 1995).

3. Uznaniem faktu kurczenia się władzy nad więźniami opartej na sile i przymusie na rzecz wzrostu władzy nad nimi opartej na autorytecie, którego treścią są: znajomość rzeczy i pozytywne cechy osobowości {Stojkowie 1985, za: French i Raven; Hepburn 1985; Härenstam 1989).

4. Uznaniem profesjonalizmu jako warunku poprawy skuteczności oddziaływania penitencjarnego (w tym resocjalizacyjnego) oraz szerokiej i wielostronnej współpracy ze społeczeństwem, w skład której wchodzą elementy kontroli tego, co dzieje się w więzieniu i preferencji zasad normalności, odpowiedzialności i otwartości (Machel 1994a, za: Rentzmann) w polityce penitencjarnej.

Warunkiem osiągnięcia sukcesu resocjalizacyjnego, zwłaszcza w tak trudnym wychowawczo środowisku społecznym jak więzienie, jest posiadanie kompetencji resocjalizacyjnej. Przez kompetencję rozumie się „posiadanie wiedzy umożliwiającej wydawanie sądu, wypowiadanie autorytatywnego zdania; zakres zagadnień, o których dana osoba może wyrokować, gdyż posiada odpowiednie wiadomości i doświadczenie" (Słownik wyrazów obcych 1962, s. 351).

Według F. Mingotauda (1994), na podstawie sformułowań różnych autorów na temat kompetencji, można wymienić następujące twierdzenia:

- kompetencja to zbiór wiedzy i umiejętności,

- kompetencja w dużym stopniu zależy od kontekstu,

- mówienie o kompetencji ma sens tylko w odniesieniu do wykorzystywania jej w działaniu,

- posiadanie kompetencji można stwierdzić po efektach, jakie przynosi działanie. Na użytek tej pracy przedstawię definicje kompetencji F. Mingotauda ( 1994, s. 71),

która brzmi:

„Kompetencja jest to obserwowalna i mierzalna wypadkowa ogółu wiedzy i umiejętności przyswojonych, opanowanych i zastosowanych w praktyce, zmobilizowanych przez człowieka do rozwiązywania problemu zawodowego".

Autor zwraca uwagę, że kompetencja w dużym stopniu zależy od kontekstu. Pow' na być więc jak najdokładniej opisana z uwzględnieniem tego kontekstu, a zwłaszc

- przeznaczonych zasobów, środków i warunków wykonania działania,

- wykorzystania w praktyce,

- oczekiwanych wyników (poziom oczekiwań). W przedstawionym znaczeniu kompetencje resocjalizacyjne posiada wysoce profesjonalny personel pedagogiczno-psychologiczno-socjologiczny.

W postępowaniu resocjalizacyjnym najpierw należy skłonić więźnia do podda się badaniu diagnostycznemu, by ustalić, na czym polega, jaki ma zakres i jaką głę kość oraz na skutek czego powstało jego nieprzystosowanie społeczne. Należy o' ślić, co je stymuluje i na ile można to nieprzystosowanie zmniejszyć. Potrzebna jest wiedza i umiejętności z zakresu negocjacji i diagnostyki psychologicznej, ewentual

86

nie pedagogicznej. Przesłanki kryminologiczne nakazują zbadanie kontekstu endogennego oraz egzogennego. Diagnoza pozwala na przewidywanie prawdopodobnych reakcji więźnia na warunki więzienne (prognoza penitencjarna i sugestie co do sposobów postępowania z nim) (Lewicki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 446 in.; Urbańska 1994, s. 166 in.; Kempa 1996, s. 253).

W drugiej kolejności należy opracować indywidualny program resocjalizacji lub program oddziaływania terapeutycznego i przedstawić go więźniowi jako propozycje do zaakceptowania i uczestniczenia w nim z własnej woli (zasada partnerstwa). Jest to warunek „uruchomienia" programu z nadzieją na oczekiwany skutek (Sęk 1993, s.365 in.; Herman 1998, s. 157).

W trzeciej kolejności następuje „uruchomienie" programu, czyli realizacja zawartych w nim wskazań. Zasadniczy ciężar spoczywa na osobie resocjalizowanej, której aktywność polega na wykonywaniu nałożonych na nią i jednocześnie przyjętych przez nią obowiązków (zadań). Zadanie resocjalizatora (terapeuty) polega na wspomaganiu i współdziałaniu oraz kontrolowaniu. Należy pamiętać o różnych doznaniach, które odczuwa podopieczny, funkcjonując w więziennym kontekście społecznym (Machel 1994a, s. 141-144). Program oddziaływania resocjalizacyjnego przewiduje bardzo urozmaiconą metodykę: od pracy, przez nauczanie resocjalizacyjne, pracę oświatowo-wychowawczą, oddziaływania przez grupę, nagradzanie i karanie, indywidualnie dobrane terapie zajęciowe, psychoterapie, różne treningi (np. asertywny), psycho- i socjoterapie, terapie antyuzależnieniowe, sport i rekreacje oraz różne formy i stopnie współdziałania z rodziną (Górski 1985; Konarzewski 1987; Mika 1959; Kolarczyk 1982; Szymanowski 1968; Górski, Kolarczyk 1982; Lindenfield 1996; Zeig 1997; Monti, Abrams, Kadden, Cooney 1994; Potter-Efron, Potter-Efron 1994; Chmurska-Fedkow, Deska, Nogaj, Nowak 1996; Tabaka 1996; Czajkowski, Opawska 1996; Wilk 1996; Pastwa-Wojciechowska 1998; Sarnowska 1998; Gordon 1998; Mówińska-Skupieńska 1998; Rejzner 1995; Konopczyński 1996; Bartkowicz 1996; Benedyczak, Jędrzejak, Nowak, Szczepaniak, Urbańska 1994).

: W. Rostkowski (1998, s. 38) wyróżnia (za L. Pytką) cztery procedury resocjaliza-cyjno-penitencjarne: porządkowo-instytucjonalną, psychotechniczną, socjotechniczną oraz kulturotechniczną. Wyróżnia on również trzy poziomy interwencji resocjalizacyjnej różniące się głębokością oraz zakresem (1998, s. 40-48). Wskazuje jednocześnie, iż efektywność tej interwencji (resocjalizacja jest rodzajem interwencji -przyp. mój H.M.) zależy w znacznym stopniu od sprawności metodycznej, tj. kwalifikacji i umiejętności personelu (1998, s. 39).

W trakcie realizacji przyjętego programu korekcyjnego należy kontrolować jego przebieg i ewentualnie go korygować, o ile zajdzie taka potrzeba (okresowe oceny resocjalizacji - Machel 1994a, s. 87). Ocena może być podstawą postępowania progresywnego lub regresywnego.

I W fazie końcowej następuje ocena realizacji programu zawierająca odpowiedzi napytania: czy zaistniała zmiana, na czym polegała, jak jest głęboka i jak trwała oraz co należy robić dalej.

Staje się ona często podstawą stanowiska dyrektora więzienia w sprawie warunkowego przedterminowego zwolnienia.

87

Przedstawiony skrótowy przegląd etapów postępowania resocjalizacyjnego jest wystarczającym dowodem na to, że procedurą tą nie mogą zajmować się nieprofesjonaliści, ponieważ prawdopodobieństwo efektywności byłoby niezwykle niskie, a działalność ryzykowna.

Wśród zawodów, które znajdują zajęcie w więzieniu, są także socjologowie. Ich wiedza służyć może badaniu nastrojów społeczności więziennej, charakteryzowaniu grup i innych struktur społeczności więziennej, w tym penetracja podkultury więziennej i ocena dokonujących się w niej zmian oraz powstających zagrożeń. Ich udziałem mogą być różne zabiegi socjotechniczne.

Wymienione etapy działania resocjalizacyjnego wymagają zatrudnienia i innych specjalistów, np. nauczycieli wychowania fizycznego oraz animatorów kultury.

Szkoły przywięzienne, realizujące nauczanie resocjalizacyjne, muszą zatrudniać specjalnie przeszkolonych nauczycieli przedmiotów i nauczycieli zawodu. Na ogół (nie tylko w Polsce) nie są oni etatowymi pracownikami więzienia a resortów oświaty.

Nauczanie resocjalizujące według CA. Wintersa (1995, s. 39-40) realizuje trzy zadania:

- jest strategią interwencji kryzysowej dla skazanych,

- dostarcza więźniom praktycznych umiejętności, które mogą przygotować do pracy,

- dostarcza pozytywnych wartości społecznych, które mogą pomóc żyć na wolności bez popełniania przestępstw.

Szczególna rola nauczania resocjalizacyjnego akcentowana jest także w literaturze polskiej (Kanon-Kol, Szczepaniak 1998).

Również osoby cywilne, nadzorujące pracę w przedsiębiorstwach przywięziennych, muszą posiadać określoną orientację penitencjarno-resocjalizacyjną.

Niezbędną orientację penitencjarno-resocjalizacyjną powinni posiadać kapelani więzienni. Ich oddziaływanie musi być dostosowane do mentalności społeczności więziennej. Jak dotąd nie spotkałem publikacji o efektywności resocjalizacyjnej duszpasterstwa więziennego, choć jego rola jest często akcentowana (Sikorski 1998).

Wymieniłem podstawowe kategorie zawodowe, które dysponują szerszą lub węższą kompetencją resocjalizacyjną. Pominąłem personel medyczny, mający bardzo bliski kontakt ze społecznością więźniów, w ramach troski o jej kondycję zdrowotną. Kontakt ten może nie wykraczać poza powinność medyczną (lekarza, pielęgniarki, itp.), a może być przez nich wykorzystany do wywołania u więźnia-pacjenta krytycznej refleksji na temat swoich niekorzystnych postaw (Lenczewska, Machel 1982). Personel lekarski nie zawsze jest pełnoetatowy. Zwykle specjaliści mniej obciążeni pracują w więzieniach (w ambulatoriach i szpitalach) w niepełnym wymiarze godzin. Do interesujących wniosków na temat samych lekarzy doszli amerykańscy badacze (Lichtenstein, Rykwalder 1983, s. 589-596). Zbadali oni grupę 382 lekarzy zatrudnionych na pełnym i niepełnym etacie. Doszli do wniosku, że lepszą jakość opieki medycznej zapewniają lekarze tzw. dochodzący (niepełnoetatowi), stanowiący mniejszość w więzieniach amerykańskich. Dostarczają oni bowiem takiej opieki medycznej, jaka dostępna jest większości społeczeństwa. Moje doświadczenia penitencjarne nie potwierdzają tych wniosków, podobnie jak informacje o opiece zdrowotnej nad więźniami w Polsce zawarte w raporcie o stanie więziennictwa polskiego z 1998 roku (s. 15 in.).

88

Istotnym problemem jest wyposażenie w życzliwy stosunek do procesów korekcyjnych personelu ochronnego, pracującego bezpośrednio z więźniami, których w literaturze zwłaszcza amerykańskiej nazywa się strażnikami, w przeciwieństwie do oficerów korekcyjnych. Kwestia ta była już poruszona w tym opracowaniu.

Resocjalizacyjny model systemu penitencjarnego wymaga, by personel ochronny współdziałał w jego realizacji. Powinien on być zatem poddany stałej refleksji pedagogicznej. „Pedagogizacja" ta musi dokonywać się ciągle (nie tylko w czasie programowych szkoleń), ale także podczas współpracy z personelem korekcyjnym.

Badając amerykańskich strażników, J. Hepburn (1995) ustalił, że władza formalno prawna oraz władza eksperta - rzeczoznawcy - fachowca były postrzegane przez nich jako instrumenty uzyskiwania posłuchu. Ustalił on, że im większe doświadczenie strażnika, tym większe przekonanie do władzy opartej na rzeczoznawstwie i mniej konieczności odwoływania się do przymusu. Oznacza to korzystanie z lepszej znajomości i trafnej oceny więźniów. J. Hepburn (za Cresseyem) sugeruje, że władza oparta na kompetencjach fachowych, specjalistycznych oraz trafnym ocenianiu i opiniach jest bardzo charakterystyczna dla więzień zorientowanych wychowawczo, gdzie strażnicy stają się częścią całego środowiska terapeutycznego, w którym ich profesjonalna opinia na temat potrzeb i postaw każdego z więźniów jest podstawą sprawowania kontroli (Hepburn 1985, s. 142).

Taki stan rzeczy pozwala uniknąć dysonansu między personelem korekcyjnym a ochronnym. Wszelkie bowiem „napięcia między personelem wpływają szkodliwie, a wtedy społeczność terapeutyczna zmienia się w społeczność antyterapeutyczną" (Kępiński 1992, s. 299).

Wielu autorów zwraca uwagę na ważność relacji strażnik - więzień nie tylko dla samej atmosfery tej relacji, ale i innych skutków, np. kształtowania się u więźniów postaw wobec instytucji karnej i jej personelu oraz dla ostatecznego efektu resocjalizacyjnego (Shamir, Drory 1981). Stąd niektórzy uważają, że podstawy strażników wobec więźniów i wobec poprawczych celów kary są ważniejsze od umiejętności, dlatego w szkoleniu większy nacisk powinno się położyć na zmianę ich nastawienia aniżeli na kształcenie więzienioznawcze (Shamir, Drory 1981).

Zagadnienie postaw strażników wobec skazanych oraz ich własnej roli a także związków między ich przekonaniami a niektórymi zmiennymi (staż, wiek, wykształcenie, itp.) zbadali wymienieni wyżej autorzy w więzieniach izraelskich. Wszyscy badani mieli 6-letni staż, a średnia ich wieku (mężczyźni) wynosiła 32 lata (N-370). Ustalili oni, że wiek i wykształcenie nie mają związku z przekonaniami strażników. Jednak strażnicy o większym stażu i wyższej pozycji służbowej mniej wierzyli w możliwości resocjalizacyjne więźniów. Natomiast badani jednocześnie więźniowie uważali, że im wyższa pozycja strażnika, tym bardziej wspierająca jego postawa wobec wysiłków poprawczych.

Jak się zdaje, strażnicy zę względu na trudności w podporządkowaniu sobie więźniów, nie dysponując stosownym autorytetem, np. takim jak oficerowie korekcyjni, z pragmatycznych powodów mniej byli zafascynowani resocjalizacją i stąd mniej ją swoim postępowaniem wspierali.

Na podstawie przedstawionych, tu rozważań widać, iż personel pierwszej subka-tegorii wyraźnie różnicuje się pod względem kompetencji resocjalizacyjnych, ale także stosunkiem do procesu resocjalizacji i możliwości jej osiągnięcia.

89

Z pewnością tworzy to sytuację niejednolitego wizerunku tego personelu i zróżnicowanego jego odbioru przez społeczność więźniów. Zarysowujący się konflikt roli u personelu ochronnego oraz zauważalne dystansowanie się od obowiązujących metod resocjalizacji osłabia proces korekcyjny.

Kompetencje resocjalizacyjne wzmagają określone cechy osobowości. Ich brak może tę kompetencję zupełnie zminimalizować.

Wśród istotnych znajdują się: życzliwość dla drugiego człowieka, empatia, aser-tywność, obiektywizm w ocenie, zrównoważenie psychiczne, odporność na stresy i zachowania prowokacyjne, tzw. kultura osobista oraz dobra ogólna orientacja, spostrzegawczość i zdolność do przewidywania zachowań. Mimo że ich znaczenie dla resocjalizacji wydaje się oczywiste, a ich uniwersalizm jest widoczny, bo powinien dotyczyć nie tylko korekcyjnych kontaktów z więźniami, krótko omówię dwie szczególnie ważne: empatię i odporność na prizonizację.

Empatia - to według Zimbarda i Rucha (1994, s. 665) „doświadczanie w sposób zastępczy myśli, uczuć i motywów innych osób; może służyć jako wyjaśnienie altruizmu". Według E. Aronsona, T.D. Wilsona i M.R. Akerta (1997, s. 667) ,jest to zdolność do postawienia siebie na miejscu drugiej osoby i odbierania w podobny sposób zachodzących wydarzeń oraz odczuwania podobnych emocji (np. radości, smutku)".

Empatia niewątpliwie ułatwia zrozumienie drugiego człowieka. Występująca jednocześnie życzliwość dla innych umożliwia podjęcie działalności pomocowej. Dawcą tej pomocy (np. pomocy psychologicznej - Sęk 1992, s. 365 in.) jest personel, a adresatem społeczność więźniów. Jest jasne, że spostrzeganie empatii i życzliwości u personelu przez społeczność więźniów ułatwia rozmaite interakcje między nimi.

Tymczasem z badań D. Schmidta przeprowadzonych w końcu lat dziewięćdziesiątych na polskim personelu więziennym wynika, że poziom empatii jest zdecydowanie niższy u personelu ochronnego, podczas gdy u personelu resocjalizacyjnego (działu penitencjarnego) przybiera najwyższą ze wszystkich warstw wartości. Zdaniem tego autora „oba działy stanowią przeciwległe bieguny kontinuum empatii..." (1998, s. 10; 2001).

Schmidt ustalił, że poziom empatii (w jego populacji badawczej) zależy od typu zakładu. Na przykład kadra zakładu zamkniętego jest mniej empatyczna niż zakładu półotwartego lub otwartego. Najniższy poziom empatii charakteryzuje pracujących z tymczasowo aresztowanymi. Stwierdził on również, że najbardziej otwarci na szersze kontakty społeczne są wychowawcy oraz kierownictwo. Najmniej empatii demonstruje badany personel ochronny aresztów śledczych, który (wg niego) jest najbardziej impulsywny i unikający ludzi. Najkorzystniej, gdy idzie o empatię i życzliwość dla innych, przedstawia się personel pracujący z więźniami - kobietami.

Odporność na prizonizację - oznacza, iż długotrwała praca w więzieniu bezpośrednio ze społecznością więźniów nie wpływa „uwięzienniająco" na personel i niej deformuje jego osobowości w kierunku specyficznego obyczaju więziennego (Nawój j 1995; Machel 1998d; Harenstam 1989). Właściwość ta jest istotna z punktu widzenia : kompetencj i resocjalizacyjnej, a stymulować ją może tzw. osobowość podnosząca przełożonego i współpracowników (Mitoraj 1995, s. 89-97).

Ustalono, że im szersza i bliższa skala kontaktów osobisto-towarzyskich personelu więziennego z osobami nie związanymi z więzieniem, tym podatność na prizonizację mniejsza (Harenstam 1989).

90

.2.2. Znaczenie autorytetu

Kwestię autorytetu i jego znaczenie dla sprawowania władzy nad więźniami poruszałem już kilka razy. Tu wskażę na jego znaczenie w kontekście wpływu resocjalizacyjnego. Posiadanie autorytetu przez personel więzienny jest ważne nie tylko z powodów wskazanych przeze mnie wcześniej. Autorytet personelu realizuje dwie istotne funkcje:

- umożliwia wpływ wychowawczy na więźniów,

- warunkuje włączenie do procesu psychokorekcyjnego (na różnym poziomie udziału) cały personel pierwszej subkategorii.

Autorytet należy rozumieć jako spostrzeżoną przez więźnia właściwość lub syndrom właściwości wychowawcy (opiekuna, nadzorcy), na skutek których staje się on osobą odniesienia dla więźnia, co powoduje, że jest on skłonny uwzględniać jego sugestie, opinie lub rady w sterowaniu swoim zachowaniem (Machel 1994a, s. 118).

Tak rozumiany autorytet (nieformalny) należy odróżnić od autorytetu formalnego, skłaniającego do podporządkowania się ze względu na zajmowaną pozycję (dyrektorską, kierowniczą) w hierarchii (Stoner, Wankel 1994, s. 259).

W sytuacji personelu więziennego, który także sprawuje władzę nad więźniami, o czym już pisałem, chodzi o to, by autorytet formalny znajdował stałe wsparcie w autorytecie nieformalnym.

Posiadanie autorytetu nieformalnego przez personel jest niesłychanie ważne, ponieważ oddziaływanie na społeczność więźniów nie jest jedynym na terenie więzienia. Na osobowość więźnia oddziaływają jeszcze inne czynniki, nie zawsze pożądane resocjalizacyjnie i konkurencyjne wobec oddziaływań personelu. Te wpływy konkurencyjne są zupełnie lub w znacznym stopniu niezależne od personelu. Jeżeli więc personel chce się wpisywać skutecznie (vide: biochemiczna teoria pamięci: wpisywanie śladów pamięciowych) w mózgu więźniów, jego wpływ musi być bardzo silny, by mówiąc sportowo, wygrać konkurencję z wpływami szkodliwymi wspierającymi nieprzystosowanie społeczne. Więźniowie to najczęściej ludzie z marginesu społecznego, ludzie o poważnym stopniu zdemoralizowania, o czym już wspominałem, którzy ze swoich aspołecznych środowisk podkultorowych wynieśli negatywny, a często wręcz lekceważący a nawet wrogi stosunek do policjantów i „klawiszy" (personelu więziennego). Ważne są więc wszystkie próby przełamania tych uprzedzeń. Stąd istotne jest, by personel zbudował sobie w społeczności więziennej wymagany, niezbędny autorytet. Autorytet nie powstaje nagle, buduje się powoli i jest niezbędnym warunkiem pomyślnego przebiegu resocjalizacji. Jego brak uniemożliwia praktycznie skuteczne oddziaływanie resocjalizacyjne. Ewentualne zmiany w zachowaniu więźniów bez udziału autorytetu mają zwykle charakter zmian sytuacyjnych, opartych na wyrachowaniu, a zatem nieakceptowanych przez samych więźniów, ale demonstrowanych przez nich głównie ze względu na użytek więzienny.

Autorytet nieformalny warunkuje dobry kontakt z więźniami i wzbudza w nich zaufanie do personelu. Jest to nie tylko potrzebne psychologom, wychowawcom, ale także oddziałowym i kierownictwu zakładu karnego (Wollen 1964, s. 91-92).

Moja praktyka penitencjarna wskazuje, że w ten sposób można dotrzeć do najbardziej wykolejonych społecznie więźniów. Uzyskanie nieformalnego autorytetu jest na ogół punktem zwrotnym, korzystnym dla zamierzonych zmian w sferze postaw więź-

. . 9\ niów albo w czymś więcej, co E. Bielicki (1991) nazywa orientacją wartościującą. Tego rodzaju autorytet bezwzględnie stymuluje kompetencję resocjalizacyjną. Można go uznać za element tej kompetencji.

Rodzaje wpływów na osobowość więźniów w warunkach więziennych ilustruje rys. 14. Wpływy zewnętrzne wynikają z faktu, iż współczesne więzienie ma cechy systemu względnie izolowanego (Węgrzecki 1976).

3.3. Paramilitarność i jej konsekwencje

Paramilitarność oznacza podobieństwo do wzoru wojskowego. Przez organizacje paramilitarne rozumiemy te, które są urządzone i które funkcjonują według wzoru wojskowego, ale wojskiem nie są (Mały słownik języka polskiego 1969, s. 537).

Cechami paramilitarności są m.in.:

- jednoosobowe dowodzenie (kierowanie),

- stosunki służbowe ułożone według wzoru wojskowego,

- umundurowanie i uzbrojenie,

- wojskowe nazewnictwo stopni służbowych lub inne o podobnym znaczeniu,

- hierarchia służbowa przypominająca strukturę wojskową,

- funkcjonowanie korpusu oficerskiego, korpusu chorążych oraz podoficerów i szeregowych jako zasadniczych członów personelu (niekoniecznie wszystkich jednocześnie).

Paramilitarność nakłada na organizację centralistyczny i autokratyczny styl kierowania. Wymaga od podwładnych bezwzględnego posłuszeństwa realizacji przydzielonych zadań służbowych w sposób na ogół nie uwzględniający miejsca na dyskusję.

W niektórych państwach służby więzienne mają charakter całkowicie paramilitarny (np. Polska, USA, Rosja), a w niektórych paramilitarność jest ograniczona (np. we Francji).

Na ogół więzienia są chronione przez umundurowanych i uzbrojonych funkcjonariuszy, przy czym jest to ochrona zewnętrzna, zupełnie nie mająca kontaktu osobistego (poza wzrokowym, i to nie zawsze) z więźniami. Personel ten siłą rzeczy podlega dowodzeniu typu wojskowego i podobnie jest zorganizowany. Jeżeli personel pracujący wewnątrz więzienia jest umundurowany, jest zorganizowany na wzór wojskowy (stosunki służbowe, stopnie wojskowe albo inne o podobnym znaczeniu służbowym, pełna dyspozycyjność wobec przełożonych, a także możliwość występowania w określonych sytuacjach z bronią), wtedy z całą pewnością możemy traktować taką służ' więziennąjako paramilitarną. Jeżeli administracja więzienna posiada dwa piony: umundurowany i uzbrojony personel zorganizowany na wzór wojskowy, służący wyłącznie do ochrony zewnętrznej, oraz wewnętrzny personel cywilny, nie podlegający rygoro paramilitarności, wtedy jest to instytucja częściowo paramilitarna. We Francji na przykład taki właśnie stan istnieje, przy czym część służby ochronnej (odpowiednik polskich oddziałowych) nie uzbrojona, pełni także służbę w oddziałach mieszkalnyc Model częściowo paramilitarnej administracji penitencjarnej występuje w większości systemów penitencjarnych państw zachodniej Europy (Jędrzejak 1994, s. 87). W Norwegii funkcjonuje w więzieniach jeszcze taka kategoria personelu (np. bibliotekarze

92

która opłacana jest przez władze miejskie i oczywiście ma charakter cywilny. Oznacza to, że w systemach częściowo paramilitarnych wychowawcy, terapeuci, psychologowie, służba zdrowia oraz pracownicy administracyjni (np. finansiści, kwatermistrzowie, kadrowcy, itp.; we Francji także dyrektor więzienia) są pracownikami cywilnymi i mają status państwowej służby cywilnej. Przy obecnej technice elektronicznej zapewne piony ochrony zewnętrznej będą szczuplały liczbowo.

Kwestia paramilitarności nie musi wynikać z podległości resortowej. W Wielkiej Brytanii administracja penitencjarna podlega resortowi spraw wewnętrznych. W Rosji paramilitarna służba więzienna podlegała do niedawna także resortowi spraw wewnętrznych, obecnie resortowi sprawiedliwości. Polska służba więzienna, wyraźnie paramilitarna (ust. z 26.04.1996 o służbie więziennej), począwszy od roku 1956 pozostaje w gestii ministra sprawiedliwości. Z chwilą zakończenia II wojny światowej, od 1944 roku, Straż Więzienna (nazwa przedwojenna) pozostawała najpierw w gestii Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a od 1954 w zakresie działania Ministerstwa Spraw Wewnętrznych już jako służba więzienna (Pyrcak 1990, s. 252-253). Do 1939 roku straż więzienna podlegała resortowi sprawiedliwości.

Należy jednak zaznaczyć, że zewnętrzne oznaki paramilitarności niektórych służb więziennych pod wpływem różnych, uważanych za nowatorskie, tendencji związanych z nowoczesną filozofią penitencjarną zaczynają zanikać, mimo nadal istniejącego paramilitarnego statusu służb. Takie symptomy widzimy w Polsce, gdzie znaczna część personelu korekcyjnego (psychologowie, wychowawcy, terapeuci, lekarze, itp.) od wielu lat występuje w miejscu pracy bardzo często bez przepisowego umundurowania. To samo zauważa się u wyższego personelu kierowniczego, zarówno na poziomie konkretnego więzienia, jak i na poziomie inspektoratów okręgowych oraz zarządu centralnego.

Personel resocjalizacyjny nie bierze też nigdy czynnego, w rozumieniu fizycznym, udziału w przeszukiwaniach osobistych, w przeszukiwaniach pomieszczeń ani też w stosowaniu szczególnych środków bezpieczeństwa, np. w postaci kaftana bezpieczeństwa; nie posługiwał się także bronią podczas buntów.

Pewne zmiany zaszły też w niektórych relacjach służbowych między podwładnymi a przełożonymi, w których sztywną formę formalno-wojskowego komunikowania się coraz częściej zastępują tzw. normalne formy komunikowania się ze sobą. Spostrzeżenie to dowodzi, że pewne tradycyjne formy stosunków służbowych wynikających z paramilitarności straciły swoją użyteczność.

Odwołując się do własnej praktyki penitencjarnej, sądzę, że w obecnej sytuacji przy niekorzystnych zmianach w obszarze przestępczości, której sprawcy często bardzo brutalni, bardzo agresywni i zdolni do wszystkiego w dużej liczbie zaludniają polskie więzienia, rezygnacja z paramilitarności służby więziennej byłaby niczym nieuzasadnioną nieostrożnością ze względu zarówno na bezpieczeństwo personelu, jak i bezpieczeństwo społeczeństwa. Natomiast sensowne wydaje się odformalnienie stosunków służbowych i zwiększenie w więzieniu obszaru dla mniej konwencjonalnych i indywidualnych działań resocjalizacyjnych. Czuję się upoważniony do zgłoszenia poglądu, iż paramilitamość w wyniku niektórych jej mobilnych właściwości zwiększa poczucie bezpieczeństwa personelu i ułatwia działanie likwidujące te zagrożenia, które z natury rzeczy wiążą się z istotą więzienia i faktem zgromadzenia w nim pewnej, zwykle w warunkach polskich znacznej, liczby groźnych przestępców.

93

Paramilitarność, która z wielu powodów utrudnia realizację celów poprawczych kary pozbawienia wolności, ułatwia jednak działania w takich wypadkach, jak bunt lub inne zbiorowe wystąpienia, w sytuacjach kiedy zawiodły psychologiczne metody perswazyj no-negocj acyj ne.

Zdaniem A. Kaczmarka „modyfikacje przestępczości - jak choćby pojawienie się nowych rodzajów przestępstw, brutalizacja metod działania świata przestępczego, działalność zorganizowanych grup przestępczych (nierzadko o powiązaniach międzynarodowych), coraz częstsze używanie przez przestępców broni palnej w stosunku do pokrzywdzonych oraz interweniujących policjantów - spowodowały również zmiany zachowań w populacji osób osadzonych (...). Do więzienia trafiają coraz groźniejsi przestępcy z zorganizowanych grup przestępczych, którzy nierzadko pełnią w nich rolę ochroniarzy nielegalnych interesów oraz wykonawców czynów przestępczych, wykorzystując w tym celu nierzadko nabyte umiejętności z dziedziny sztuk i sportów walki (karate, judo, kung-fu, itp.)" (Kaczmarek 1997, s. 47). Sądzę, że paramilitarność może być dozowana, tj. jej elementy mogą być zwiększane w zależności od rodzaju więzienia i personelu, który w nim pracuje. Zresztą już dziś są w Polsce więzienia o bardzo złych zabezpieczeniach zewnętrznych typu technicznego (np. tylko wysłużony mur i siatka), zupełnie bez żadnych posterunków zewnętrznych i stosownych sygnalizatorów, pozbawione możliwości skorzystania z broni palnej, w których pozostaje kilkuset więźniów przy kilkuosobowej załodze w nocy. Sprawa ucieczki z takich więzień nie stanowi żadnego problemu dla przeciętnie sprawnego młodego człowieka. Nie można też wykluczyć autentycznych wejść przez takie zabezpieczeni niepożądanych osób z zewnątrz. Usprawiedliwienie takiego stanu rzeczy, np. półotwartym typem więzienia, nie wydaje się możliwe do przyjęcia, choćby po lekturze aktualnego KKW, który wyraźnie określa, jacy więźniowie mogą odbywać w nim karę.

Poza walorami organizacyjnymi, konkretnymi oraz związanymi z pewnym zewnętrznym ładem służbowym paramilitarność ułatwia kierownictwu sterowanie (schematyczne, więc łatwe) personelem i więzieniem. Nie ułatwia jednak realizacji readaptacyjnego celu wykonywania kary pozbawienia wolności. W tym obszarze nie trudno wskazać na możliwości różnych działań niekorzystnych, które można zręcznie zakryć parawanem paramilitarności. Cecha ta, gdy chodzi o zewnętrzny wizerunek funkcjonowania więzienia oraz zewnętrzny wizerunek jego personelu, skłania do refleksji, że w tego typu organizacji zasadnicze elementy funkcjonują prawidłowo, a pracujący w określonym schemacie dobrany celowo personel nie stanowi żadnego problemu. Stąd, jak można sądzić, zainteresowanie badaczy organizacją tego rodzaju służby i jej personelu było, jak dotąd, zdecydowanie mniejsze, niż odbywającymi karę przestępcami, sprawiającymi z racji swojej różnorodności wiele rozmaitych kłopotów. Niepowodzenia penitencjarne, a szczególnie resocjalizacyjne, zwykle wielu autorów wiązało albo ze złymi warunkami więziennymi, albo z samymi przestępcami; z ich niewychowalnością, defektologią lub silnymi więzami ze środowiskiem przestępczym albo z niedoskonałością systemów penitencjarnych. Zdecydowanie mniej zajmowano się personelem, jego jakością, możliwościami zawodowymi, warunkami pracy i syto acją materialną oraz pozycją społeczną. Zwraca na to uwagę m.in. Hołyst (1997, s. 523), powołując się na publikacje autorów amerykańskich (Stohr, Lovricha, Wilson 1994, s. 313-327). Paramilitarność polskiej służby więziennej, zwłaszcza przed 1989 rokiem utrudniała, jak należy sądzić, ze względów formalnych i politycznych, dostęp potencjalnych badaczy do siebie. Jest jednak oczywiste, że personel więzienny jako zmienna niezależna w procesie oddziaływania penitencjarnego, w tym resocjalizacyjnego, musiał poddać się w końcu penetracji badawczej, bo to właśnie od niego w dużej mierze zależy uzyskanie zdolności do readaptacji społecznej więźniów jako zmiennej zależnej (Liedke 1997).

Paramilitarność tworzy wrażenie organizacji „dobrze poukładanej" i o jasnym schemacie działania. Moje doświadczenie penitencjarne pozwala mi wyrazić pogląd, iż jest to często wrażenie błędne, bo jak wskazuje życie nawet w organizacjach militarnych, np. w wojsku, zauważa się niekiedy brak panowania nad sytuacją, niekompetencję i bałagan (vide kradzież broni z jednej z jednostek warszawskich, zjawisko „fali", itp.).

Drugim zarzutem, jaki należy postawić paramilitarności, jest tendencja do autokratycznego kierowania, a nawet kierowania autorytarnego (Machel 1998c, s. 301-308). Pierwszy typ kierowania wynika z samego faktu paramilitarności, a drugi z faktu posiadania przez kierownika osobowości autorytarnej, dla której funkcjonowania paramilitarność stanowi znakomite uwarunkowanie (Adorno i tow. 1950; Aronson 1995; Zimbardo, Ruch 1994). Oba te style, stosowane w formie czystej, czynią z podległego personelu posłusznych wykonawców, a zatem zupełnie nie służą rozwijaniu samodzielności, co nie leży ani w interesie instytucji, ani w interesie personelu o wysokim poziomie profesjonalizmu i ambitnych aspiracjach zawodowych. Tymczasem proces resocjalizacyjny nie znosi schematu i wymaga elastycznego postępowania ze strony resocjalizatorów. Częściowo paramilitarność skłania więc do przedmiotowego traktowania personelu więziennego, od którego obecnie oczekuje się i wymaga podmiotowego traktowania więźniów. O ile przedmiotowe podejście do służby ochronnej znajduje uzasadnienie, to w relacji z personelem wychowawczym zauważalna jest tu pewna sprzeczność. Inne bowiem są cele wojska, gdzie operacje walki wymagają bezwzględnej realizacji wydawanych rozkazów, a inne cele stają rzed służbą więzienną, która musi realizować zindywidualizowane programy socjalizacyjne.

W kontekście przedstawionego tu rozumowania paramilitarność z jednej strony twia sterowanie służbą więzienną i jest użyteczna w wypadkach zbiorowych za-żeń ze strony więźniów, z drugiej zaś jest nośnikiem niekorzystnych zjawisk w za-sie rozwoju zawodowego ludzi o większych możliwościach intelektualnych i jed-cześnie wyższych aspiracjach zawodowych, a także nie sprzyja podmiotowemu ' towaniu personelu, a w dalszej konsekwencji więźniów, czego domaga się współ-esna europejska filozofia penitencjarna jako warunku uzyskania sukcesów resocjalizacyjnych (vide: uzasadnienie rządowe do KKW z 1997 roku: KK, KPK, KKW 1997, s. 548-550; Making ... 1995, s. 148-149; Machel 1998d, s. 4).

W świetle powyższych rozważań zdaje się, że służby więzienne powinny redukować paramilitarność do niezbędnego minimum. Nie sądzę jednak, aby mogły się elementów paramilitarności zupełnie pozbyć.

Z rozmaitych obserwacji dotyczących kierowania zakładami karnymi oraz więziennictwem w ogóle, a także na podstawie własnych doświadczeń z zakresu kierowania więzieniem, mogę wyprowadzić prosty wniosek, którego treść jest powszech-

95

nie znana, ale nie powszechnie stosowana, iż to, czy i na ile paramilitarność służby więziennej przeszkadza w realizacji readaptacyjnych celów kary pozbawienia wolności, zależy niemal wyłącznie od osobowości, profesjonalizmu penitencjarnego i zdolności organizacyjnych osób zarządzających więziennictwem na poziomie centralnym, okręgowym i konkretnego więzienia.

Sam bowiem fakt uwolnienia się od paramilitarności przy nieuwzględnieniu powyższej zależności niczego w skuteczności więzienia nie zmieni.

Należy także zwrócić uwagę na te standardy europejskie i światowe, które kładą nacisk na pozycję społeczną służb więziennych i ich prestiż. Jak dotąd w Polsce przynależność do tzw. służb mundurowych stawiała personel więzienny w lepszej prestiżowo sytuacji społecznej niż status cywilny, a także, przynajmniej formalnie, biorąc pod uwagę znane i opisywane przez wielu obcych i polskich autorów trudy i zagrożenia tej pracy, dawała nieco korzystniejsze warunki emerytalne. Obecnie obserwuje się tendencję do zrównania warunków emerytalnych służb mundurowych z warunkami służb cywilnych, ale nie z korzyścią dla służb cywilnych, a z niekorzyścią dla służb mundurowych.

Zwracam też uwagę, że państwa mające służby więzienne o mniejszej paramilitarności nie uzyskują dzięki temu lepszych wyników resocjalizacyjnych, np. Dania (Szczepaniak 1993, s. 136).

?

3.4. Źródła stresu i wypalenia zawodowego

3.4.1. Stres zawodowy, jego działanie i źródła

Pojęcie stresu wprowadził do terminologii naukowej H. Selye (1960). Według Zim-barda i Rucha jest to „niespecyficzna reakcja fizjologiczna i psychiczna jednostki na wszelkie wymagania środowiskowe lub zagrożenie jej integralności". Stresorem zaś nazywają oni „każdy czynnik potencjalnie szkodliwy dla organizmu, czy to fizycznie, czy to psychicznie, wystawiający na próbę jego adaptacyjne zdolności i przekonania, które się pojawiają, gdy ludzie mają poczucie, że nie radzą sobie z wymogami środowiska" (Zimbardo, Ruch 1994, s. 683; Aronson, Wilson, Akert 1997, s. 684).

Stresem zawodowym nazywamy „napięcie wywołane przez czynniki stresorodne tkwiące w środowisku pracy bądź związane z zawodowo wykonywaną pracą" (Ciosek 1993, s. 125). Zdaniem J.P.R. Freucha stres zostaje spowodowany obiektywną niezgodnością między człowiekiem a jego środowiskiem pracowniczym. Niezgodność ta może wynikać albo z niemożliwych do wykonania zadań, które przed nim postawiono, albo ze zbyt słabych wzmocnień pozytywnych ze strony środowiska, co prowadzi do niemożności zaspokojenia jego potrzeb (Ciosek 1993, s. 125 za: Borucki 1988). W pierwszym przypadku chodzi o sytuacje, w których człowiek nie może wykonać stawianych przed nim zadań, bo albo nie posiada stosownych kompetencji, albo też zadań jest zbyt dużo w stosunku do czasu, jaki posiada on do dyspozycji. W drugim przypadku możemy mówić o sytuacjach, kiedy człowiek nie akceptuje otrzymanego zadania, gdyż albo jest przekonany o zbyt niskim wynagrodzeniu, jakie otrzymuje za wykonywanie jakiejś pracy, albo sam nie może ulepszyć sposobu jej wykonywania, choć umie to uczynić, albo jest niesprawiedliwie oceniany przez przełożo-

96

nych, praca nie zapewnia mu poczucia bezpieczeństwa, możliwości samorealizacji i rozwoju zawodowego. Zagadnienie stresu zawodowego personelu więziennego znalazło się w publikacjach kilku autorów, przy czym pierwszym, który szeroko opisał to zjawisko w odniesieniu do polskiego personelu więziennego, był M. Ciosek (1990/ 1991, s. 19-38; 1993, s. 125-134; 1996, s. 207-217).

Jak podaje J. Piątek (1998, s. 16), powołując się na badania Pinesa (1982), są zawody, których wykonywanie powoduje częstsze i bardziej intensywne przeżywanie stresu. Pisze ona, że wyniki amerykańskich badań nad stresem ujawniają, iż księgowi pracujący w urzędzie podatkowym są szczególnie podatni na atak serca w okresie, kiedy mija ostateczny termin składania rocznych zeznań podatkowych. Również negatywne działanie stresu zaobserwowano u kontrolerów ruchu lotniczego, którzy czterokrotnie częściej zapadają na chorobę nadciśnieniową niż wykonawcy innych zawodów. Powołując się na ustalenia Adlera i Stona (1986), pochodzące z danych zebranych w 6 krajach, autorka wskazuje na częstsze w porównaniu z ogólną populacją występowanie u lekarzy choroby wieńcowej, cukrzycy, udaru mózgu i samobójstw. Odwołując się do badań Kasia (1987), podaje, iż kobiety wykonujące zawód lekarza lub psychologa częściej popełniają samobójstwa niż ich koledzy mężczyźni. Przywołane tu badania Adlera i Stona (1986) ujawniły, iż nadużywanie narkotyków także częściej występuje w zawodach medycznych, szczególnie wśród pielęgniarek (Piątek 1998, s. 15).

Wielu autorów wskazuje, iż na sposób działania stresu na organizm mają pewien wpływ cechy osobowości. Potwierdzają to m.in. badania lekarzy amerykańskich R.H. Rosenmana i M. Friedmana, którzy postawili hipotezę, że osobowość typu A jest predyktorem chorób serca związanych ze stresem. Osobowość typu A oznacza człowieka niemal całkowicie pochłoniętego pracą zawodową agresywnego, silnie motywowanego do pracy i rywalizacji z innymi, napiętego i żyjącego w ciągłym „niedo-czasie", co widoczne jest nawet w tempie i tonacji jego wypowiedzi. Odwrotnością jest człowiek z osobowością B: spokojny, normalny i zdrowy. Wyróżniono także osobowość C, różniącą się szeregiem cech od osobowości A, będącą podatną na raka (Eysenck, Eysenck 1996, s. 243). Wieloletnie badania, jakie przeprowadził w kilku krajach R. Grossarth-Maticek, który również przyjął, iż istnieje osobowość podatna na raka, stwierdził w wyniku dziesięcioletnich obserwacji grupy badanych „normalnych" i grupy badanych „stresowych", że u osobowości podatnych na raka lub chorobę wieńcową ryzyko zapadnięcia na te choroby podwaja się w wypadku przeżywania silnych stresów (Eysenek 1996, s. 243).

Jak pisze J. Piątek (1998, s. 15), nie ulega dziś wątpliwości, że stres związany z pomaganiem, może oddziaływać na osoby wykonujące zawody, których treścią jest pomaganie innym. Takim zawodem jest bez wątpienia zawód penitencjarysty. Należy zaznaczyć, że stres ujawnia się nie tylko jako zaburzenia zdrowotne organizmu, ale także jako zaburzenia innych poziomów funkcjonowania człowieka, np. jako zmiana zachowania nazywana „skrzywieniem zawodowym". Autorka zaznacza za innymi, że skutki stresu zawodowego nie dotykają każdego i że mogą zarówno zubożyć, jak i wzbogacić wewnętrznie. Jednak jego destrukcyjne działanie w sytuacjach i w odniesieniu do niektórych (wymienionych tu) typów osobowości, szczególnie kiedy jest on silny i trwa długo, zostało udowodnione.

97

W definicji stresu zawodowego, którą posłużył sięM. Ciosek, a którą przedstawiłem na początku, zwraca uwagę (Kasi 1987 za: Mc Grath, Lazams) interakcyjność wymagań i niemożliwość człowieka sprostania im.

Na tej podstawie opracowano dwie koncepcje stresu pracy. Pierwsza opiera się na nadmiarze wymagań w stosunku do możliwości (przeciążenie, nadmierna stymulacja), a druga, traktując kwestię szerzej, uwzględnia zarówno przeciążenie, jak i niedociążenie (niedobór stymulacji), które zostały wyraźnie w definicji tej uwzględnione.

Jak podkreśla Mc Michael (1987), środowisko pracy zawiera wiele różnych stre-sorów. Jednak odbiór sytuacji jako stresujących jest różny u różnych pracowników, ponieważ nie każda sytuacja jest jednakowo stresogenna dla danej osoby. Stres bowiem odczuwany jest wówczas, na co już wskazałem, gdy możliwości pracownika nie odpowiadają wymaganiom stawianym przez środowisko pracy albo gdy napotyka on w nim na wyraźne przeszkody, uniemożliwiające zaspokojenie potrzeb bądź osiągnięcie pewnych istotnych dla niego wartości.

Przeglądając piśmiennictwo na temat zasadniczych źródeł stresu zawodowego, najczęściej artykułuje się: warunki pracy, przeciążenie pracą i stosunki pracy. Według J.P.R. Freucha i N. Caplana symptomami złych stosunków w pracy są m.in. brak zaufania (do współpracowników, podwładnych i przełożonych), niechęć do wzajemnego wspierania się w trudnych sytuacjach oraz obojętność na poważne problemy, które mają czy przeżywają koledzy Jak to podkreślił Mc Michael (1987), wiele badań nad wsparciem społecznym w środowisku pracy ujawniło ogromne znaczenie pozytyw nych interakcji pracowniczych, zarówno ze współpracownikami, jak i przełożony dla poczucia zadowolenia z pracy i profilaktyki zdrowia. G.L. Cooper i J. Marshal poruszając zagadnienie źródeł stresu w pracy kierowniczej, wyróżniają obok powyż szych: rolę pełnioną w instytucji, niejednoznaczność roli (nieadekwatne informacj o własnej roli w miejscu pracy i zakresie odpowiedzialności, konflikt roli, sprzec™ oczekiwania wobec pełnionej roli lub sprzeczność oczekiwań z potrzebami czy sys* mami wartości), odpowiedzialność za drugiego człowieka, strukturę organizacyjr Czynniki te mogą być źródłem wypalenia zawodowego (Masłach 1964, Wojciechów ska 1990), czym zajmę się w dalszej części tekstu.

M. Ciosek, pisząc o niezgodności człowieka z jego środowiskiem pracy i dokon jąc pewnej syntezy, pisze, „że od wielkości poczucia spostrzeganego stresu pra~ zależą w sposób bezpośredni reakcje człowieka na stresory" (1993, s. 126).

Jak podkreślają niektórzy autorzy „niewielki stres pomaga osiągnąć najleps wyniki, a wielki - najgorsze" (Half 1995, s. 214).

3.4.2. Stresogenne warunki pracy personelu więziennego

Analizując literaturę oraz praktykę penitencjarną, nie trudno zauważyć, iż źr~ stresu personelu więziennego pozwalają się podzielić na dwie grupy.

W grupie pierwszej znajdują się te, które wynikają z faktu pracy w bezpośred styczności osobistej z więźniami (Ciosek 1993; H?renstam 1989). Wymienić tu nal ży: zagrożenie ze strony więźniów, działania interwencyjne regulujące konflikty dzy więźniami (często w związku z podkulturą więzienną), neutralizowanie te ekstremalnych u więźniów z defektami psychicznymi i uzależnionymi od alkoh narkotyków, obcowanie z osobami seropozytywnymi zarażonymi wirusem HIV

98

chorych na AIDS (Kamerman 1991, s. 375-384) oraz działania pomocowe trudne lub niemożliwe do rozwiązania.

W drugiej grupie znajdują się czynniki stresogenne, wynikające ze stylu zarządzania, organizacji pracy i stanu stosunków międzyludzkich (Ciosek 1993, 1996; Lenczewska, Machel 1995; Machel 1995b; Nawój 1997; Kwieciński 1998). Wymienić tu można protekcjonizm kadrowy, nierównomierne obciążenie zadaniami (niedociążenie lub przeciążenie), autokratyczne zarządzanie, wadliwe stosunki między działami służby, złe stosunki międzyludzkie, niemożność samorealizacji, brak satysfakcji z pracy, konflikt ról, tendencyjność kontroli, wadliwy nabór personelu, itp.

Należy podkreślić, iż badacze rzeczywistości więziennej chętniej i częściej penetrowali obszar związany z pierwszą grupą czynników. Jest to uzasadnione o tyle, o ile personel, który wykonuje pracę pomocowo-interwencyjno-resocjalizacyjną wobec społeczności więźniów, musi ją utrzymać w określonym podporządkowaniu i koniecznej dla funkcjonowania więzienia dyscyplinie.

Z przedstawionej już charakterystyki tej społeczności wynika, że zadania te napotykać mogą (i napotykają) na znaczne trudności, przez co mogą mieć (i mają) charakter wyczerpujący. Wiąże się to z częstymi zaburzeniami psychicznymi, konfliktami oraz różnymi niekorzystnymi stanami emocjonalnymi. Działaniom tym towarzyszy niepewność co do efektywności, szczególnie gdy chodzi o procedurę resocjalizacyjną. Brak możliwości bezpośredniego pomiaru efektywności tej procedury z pewnością przyczynia się do małej satysfakcji z pracy.

I M. Ciosek, omawiając zagadnienie stresu zawodowego personelu więziennego, użył stwierdzenia uogólniającego: „Stres zawodowy funkcjonariuszy więziennych jest związany przede wszystkim z rolą zawodową i charakterem wykonywanej pracy". Wskazał też zasadnicze jego źródła.

Poniżej opiszę niektóre, moim zdaniem, najważniejsze źródła stresu, uwzględniając przedstawiony przeze mnie ich podział na dwie grupy.

Grupa pierwsza

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na zagrożenia personelu ze strony więźniów. M. Ciosek zaakcentował, że im częstsza i dłuższa jest bezpośrednia styczność ze społecznością więźniów, tym większe jest prawdopodobieństwo narażenia się na stres (1993, s. 126).

Personel sprawuje władzę nad więźniami. Niekiedy jednak zdarza się, że podporządkowanie się niektórych więźniów, nawet w sprawach podstawowych, takich jak utrzymanie porządku, napotyka na opory. M. Ciosek zwraca uwagę, iż „paradoksem jest (...), że funkcjonariusze mają wprawdzie formalny monopol na władzę w zakładzie, ale jej wykorzystanie w znacznej mierze zależy od stopnia przyzwolenia tych, na których ma się ona rozciągać" (Ciosek 1993, s. 127). Niektórzy sądzą, jak np. J. Hep-burn (1985), że personel więzienny dysponuje silną władzą opartą na przymusie w tym sensie, że ma on prawo i możliwość stosowania kar dyscyplinarnych. Jednak inni, jak ap. S. Stojkovic, zauważają, że gdy idzie o personel wychowawców, to wykorzystywanie tego rodzaju wsparcia należy raczej do rzadkości. Próbując odpowiedzieć na pytanie dlaczego (?), sądzę, że po pierwsze, personel wychowawczy nie jest bezpośrednim egzekutorem elementów podporządkowania się, a po drugie, traktuje zwykle

99

karę jako ostateczność. Nie oznacza to naturalnie, że personel wychowawczy zupełnie nie korzysta z takich możliwości.

Stojkovic ustalił, że wielu członków personelu więziennego uważa, że często w sytuacjach spornych, nie tylko społeczeństwo, ale i władza więzienna pozostawia ich samych sobie. Wspomniany autor podkreślił, że administracja penitencjarna w odczuciu wielu oficerów więziennictwa martwi się bardziej o prawa więźniów niż o warunki pracy i życie swoich oficerów (za: Ciosek 1994, s. 127). Jednak personel ma jeszcze drugi typ władzy - oparty nie na przymusie, a na nagrodzie. Jest to władza mniej formalna, tworzy przyjemniejsze relacje między personelem a więźniami. Łatwiej w ta-j kiej sytuacji o podporządkowanie się w sposób bezstresowy. Więźniowie zabiegający

0 nagrody są zwykle bardziej ulegli i chętniej wykonują polecenia swoich przełożonych (Stojkovic 1985).

Jednak personel, w tym także personel ochronny, nie jest jednolity. Z pewnością osoby zbyt formalistyczne, nadmiernie rygorystyczne, zdecydowane w kwestii bezwzględnego podporządkowania się więźniów, przyczyniają się do kreowania w sto sunkach z więźniami sytuacji stresujących.

Relacje między personelem ochronnym a społecznością więźniów, jak już wspomniałem, zawsze wynikają z władzy, jaką personel nad tą społecznością sprawuje. Ona to upoważnia ten personel do egzekwowania podporządkowania się, np. regulaminowi więziennemu, do wydawania stosownych poleceń, itp. Zakres władzy może być szerszyj

1 węższy. Cytowany już Hepbum przeprowadził interesujące badania tej problematyki w więzieniach amerykańskich. Stwierdził on, iż zakres władzy kończy się wraz ze wzro-| stem zakresu uprawnień więźniów i wzrostem kontroli zewnętrznej w kwestii możliwo-l ści realizacji tych uprawnień. Hepbum, powołując się na różnych autorów amerykańskich, wyróżnił pięć typów władzy, która może zaistnieć między personelem a więźnia

1. władza prawna (usankcjonowana prawem)

2. władza przymusu (oparta na możliwości karania)

3. władza nagradzająca (oparta na możliwości nagradzania)

4. władza ekspercka (oparta na ekspertyzie)

5. władza oparta na autorytecie. Autor zwrócił uwagę, że wraz z rozwojem uprawnień więźniów (wynikających

m.in. z podporządkowania się więziennictwa konkretnym standardom międzynarodo wym w zakresie praw człowieka) wzrasta znaczenie władzy opartej na autorytecie! (Hepbum 1985, s. 145-164). Ustalenie to jest o tyle istotne, o ile wymusza na wie.-] ziennictwie konieczność bardziej selektywnego doboru kadr, m.in. na stanowiska straż-j ników ochrony wewnętrznej, w Polsce nazywanych oddziałowymi. Selektywność 1 będzie musiała bardziej jeszcze brać pod uwagę osobowość kandydatów do pracy,! zwłaszcza te cechy (jak np. kultura osobista, opanowanie, empatia, itp.), które decydują o autorytecie. Już zresztą obecnie polski system penitencjarny znacznie ograni-: czył władzę opartą na przymusie i strachu przed surowymi karami dyscyplinamyn Wynika to z humanitarnej koncepcji kary, jaką się w Polsce realizuje, oraz z respek dla licznych i znaczących standardów międzynarodowych dotyczących tej kary i st

tusu prawnego więźniów, o czym traktuje tozdz. 4.

Z badań M. Cioska wynika, że w społeczności więziennej można spotkać roz

ite postawy zarówno więźniów wobec personelu, jak i personelu wobec więźniów: i

patii do antypatii, od życzliwości do wrogości, od bliskości i otwartości do sztywnego, zimnego dystansu, od akceptacji do nieakceptacji, od optymizmu resocjalizacyjnego do odrzucenia możliwości uzyskania takiego celu (Ciosek 1993, s. 127). Analiza tych wzajemnych ustosunkowań o charakterze emocjonalnym wskazuje, iż niektóre z nich są przyczyną sytuacji stresorodnych.

Interesujące badania nad stresem szwedzkiego personelu więziennego przeprowadziła A. H?renstam ( 1989). Dotyczyły one kilku płaszczyzn funkcjonowania personelu. W odniesieniu do pracy w bezpośredniej styczności z więźniami, z których znaczna liczba to osoby uzależnione od narkotyków lub od alkoholu, stwierdziła ona, iż zbyt często i zbyt długo towarzyszy jej specyficzne napięcie będące sposobem przeżywania stresu. Stres, jej zdaniem, występował też zawsze wtedy, kiedy personel miał poczucie i świadomość bezradności w postępowaniu z więźniami. Za stresujące uznała też: monotonię pracy, małą satysfakcję z pracy albo jej brak. Ustaliła też, że duży stres personelu występuje wtedy, kiedy pracuje on z dużą liczbą więźniów uzależnionych. Jednym ze sposobów redukowania stresu przez personel jest ucieczka pracowników w alkohol, co na krótko uwalnia ich od problemu (vide: teoria krótkowzroczności alkoholowej), a następnie jeszcze bardziej komplikuje życie (także prywatne). Innym sposobem unikania sytuacji stresowych szwedzkiego personelu więziennego jest częste korzystanie ze zwolnień lekarskich. Autorka podkreśla, że wskaźnik zwolnień chorobowych personelu więziennego jest zdecydowanie wyższy niż w innych zawodach. Interesujące, że wskaźnik absencji chorobowej był większy w większych miastach niż w małych więzieniach prowincjonalnych. Autorka wyjaśnia to tym, że w małych więzieniach (w dużych miastach więzienia są większe) każdy potencjalny chory dobrze wie, kto za niego w tym czasie będzie dodatkowo pracował, co uważa ona za czynnik hamujący. Generalnie (badania miały charakter medyczno-psychologiczny) stwierdziła, że personel więzienny pracujący bezpośrednio z więźniami ma pracę o dużym napięciu psychicznym. W stresogennym charakterze pracy upatruje ona przyczynę dużej fluktuacji wśród kadry więziennej w Szwecji (H?renstam 1989, s. 1-19).

Z interakcji niekorzystnej między personelem a więźniami może, w zależności od tego, z jaką kategorią więźniów ma do czynienia personel, płynąć pewnego rodzaju zagrożenie dla niego. Funkcjonariusz więzienny polskiego pochodzenia (Adam Kulesza) pracujący na stanowisku oddziałowego w Stanach Zjednoczonych w East Jersey State Prison tak określił swoje odczucia: „Jak czujesz za plecami oddech morderców i gwałcicieli, a ze sobą masz tylko telefon, musisz zachować zimną krew. Jak jest tylko dwóch oficerów a ich ponad setka, to rzeczywiście można nie wytrzymać takiego napięcia. Przeżyłem to na własnej skórze, kiedy z drugim strażnikiem pilnować musieliśmy kryminalistów" („Dziennik Bałtycki", „Rejsy", z dn. 14.07.1997).

Odczuwanie zagrożenia osobistego zawsze stawia człowieka w sytuacji stresującej. Należy przypomnieć, że w niektóre zawody wkomponowana jest możliwość utraty zdrowia i życia. Takimi zawodami sąm.in. zawód policjanta i zawód więziennika. Przykładem utraty życia było zabójstwo funkcjonariusza więziennego w zakładzie karnym w Gdańsku-Przeróbce w roku 1991, kiedy to zginął z rąk młodocianego więźnia na stanowisku pracy młody wiekiem wychowawca (Machel 1995c, s. 42). W celu ustalenia, czy funkcjonariusze więzienni istotnie w swojej pracy spotykają się albo spotkali się z agresją ze strony skazanych, zbadaliśmy wraz z J. Żerko 51 oddziałowych

101

między 30 a 40 rokiem życia z różnych typów polskich zakładów karnych. Aż 72,5% zapytanych odpowiedziało, że podczas pracy ze skazanymi zdarzyło im się zetknąć z agresywnym zachowaniem więźniów wobec siebie, a wszyscy badani stwierdzili, iż słyszeli o takich wypadkach.

Badani oświadczyli, że zachowanie agresywne więźniów zdarzało się najczęściej w sytuacjach:

- egzekwowania ładu i porządku (35,7%)

- przeniesienia do innej celi (7,2%)

- odmowy bezpłatnego dostarczenia im papierosów lub herbaty (7,2%)

- odmowy wystąpienia do dyrektora zakładu o znaczącą nagrodę (21,4%)

- egzekwowania właściwej postawy od skazanych w bezpośrednim kontakcie z przełożonym (28,5%).

Z powyższego wynika, że kontakty personelu (tu oddziałowych) z więźniami i | wstająca na tym tle agresja z ich strony dokonywały się w podstawowym obszarze ich funkcj ono wania.

Wśród form zachowań agresywnych wobec badanych oddziałowych znalazły się ordynarne słownictwo, lekceważąca i uwłaczająca godności mimika, napastliwa ge stykulacja rękoma, groźby bezprawne.

Badani, na pytanie, jak się wtedy zachowują (a wszyscy uznali, że są to dla nich I sytuacje bardzo denerwujące i mocno ich stresują), odpowiedzieli: zwykle zapalają! papierosa (72%), przyjmują tabletki uspokajające (18,9%) lub nie czynią niczego) (9,1%).

Nie ma wątpliwości, że zachowania agresywne więźniów (personel zwykle nie może liczyć na więźniów - świadków), stawiały badanych w sytuacjach o dużym na-; tężeniu stresu i były dla nich męczące (Machel, Żerko 1998, s. 319-321).

Z powyższą relacją korespondują wcześniejsze badania, jakie przeprowadził w rok 1993 K. Czermański w jednym z zakładów dla recydywistów w północnej Polsc Zbadał on 50 oddziałowych w okresie intensywnych zmian systemowych i kadrowyc w więziennictwie. Opisał relacje badanych na agresję ze strony więźniów. Ustalił oni w bezpośrednich rozmowach z badanymi funkcjonariuszami, iż ok. 20% jego roz-: mówców, uznających się za impulsywnych i mających trudności w opanowaniu reagowało na agresję skazanych kontragresją co uznał (i słusznie) za niedopuszcz ne. Czermański ustalił także, że 14% badanych przez niego funkcjonariuszy (oddzia łowych) nie czuło się podczas pracy bezpiecznie, a 76% odczuwało w różnych sy acjach więziennych strach. Aż 70% podało, że odczuwało zagrożenie również zakładem karnym! Być może wynikało to z silnej wtedy i ogólnej krytyki polskie więziennictwa, obniżającej i tak już niski jego prestiż społeczny. Naturalnie stan I wzmacniał postawy buntownicze i roszczeniowe wielu więźniów i wielu byłych pn stępców (Czermański 1993). Silny stres może spowodować tzw. pourazowy zesp stresu. Jak twierdzi J.L. Herman (1998, s. 69) „chociaż prawdopodobieństwo wyksz cenią się pourazowego zespołu stresu zależy głównie od charakteru traumatyczne doświadczenia, zależy to w pewnym stopniu od indywidualnej odporności danej i by". K. Czermański zwrócił uwagę na zależność między indywidualną oceną sy jako sytuacji zagrożenia przez niektórych funkcjonariuszy, jako sytuacji bardziej 1 mniej traumatyzującej, a postrzeganiem wykonywanej pracy jako atrakcyjnej. Imt

dziej nerwowo przeżywali konflikty z więźniami badani i im bardziej czuli się z tego powodu wyczerpani i zastraszeni, tym bardziej ich praca traciła na atrakcyjności. Interesujących ustaleń dokonała A. Liedke (1996), analizując siedem prac magisterskich na temat personelu więziennego napisanych w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego. Autorzy tych prac starali się odpowiedzieć na pytanie, czy tzw. groźby karalne (badania zrealizowano jeszcze pod rządami kodyfikacji karnej z 1969 roku) lub zwykłe groźby adresowane do funkcjonariuszy więziennych przez więźniów miały wpływ na ich wymagalność (N-229). Spośród badanych 25,7% podało, że groźby zmniejszyły ich wymagalność, 14,4% oświadczyło, że je zwiększyły, a u 58,9% poziom wymagalności nie zmienił się. A. Liedke ustaliła, że 46% funkcjonariuszy badanej populacji (z różnych zakładów karnych i o różnym stażu) uznało swoją pracę za nerwową i wyczerpującą, a 52,8% za bardzo nerwową i bardzo wyczerpującą. W mojej praktyce więziennej często rejestrowałem podobne opinie nie tylko ze strony oddziałowych, ale także ze strony wychowawców oraz lekarzy, pielęgniarek i psychologów. Prezentowane przez A. Liedke badania dotyczyły oddziałowych i wychowawców.

Według A. Harenstam groźby i przemoc a także prowokacje ze strony więźniów pod adresem personelu bezpośrednio z nimi pracującego są czymś, czego nie można całkowicie uniknąć. Zdarzają się wśród nich groźby dotyczące członków rodzin personelu. Groźby kierowane do pracowników mają negatywny wpływ na ich kondycję zdrowotną, np. powodują wzrost ciśnienia krwi, zaburzenia pracy serca oraz inne skutki związane ze stresem (1989, s. 108). Autorka umieściła w swojej książce pewną liczbę wywiadów z badanymi strażnikami szwedzkimi. Dwa z nich tu przedstawię jako symptomatyczne dla wzajemnych interakcji z niektórymi więźniami i tzw. klimatu pracowniczego w badanych więzieniach.

Pytanie: Czy czujesz się fizycznie zastraszany w pracy? Odpowiedź: Tak, całkiem często. Myślę o tym wieczorem. To rodzi we mnie poczucie niewdzięczności. Bardzo wiele raportów mogłoby być napisanych (na złe zachowanie więźniów - dop. H.M.), jeśli byśmy ujmowali wszystko, co robią więźniowie. Oni mogą też na nas pisać raporty, ale my musimy ugryźć się w język. I tak większość naszych raportów nie przynosi żadnych efektów. Zatrzęsło wtedy mną. Myślałem jeszcze o tym przez długi czas i miałem trudności ze snem.

Pytanie: Jak się czujesz, gdy słyszysz ubliżania i pogróżki? Odpowiedź: Teraz już się do tego przyzwyczaiłem. Początkowo bardzo mnie to denerwowało i czułem się bardzo źle. Wcześniej raportowaliśmy o tym, co do nas mówią. Teraz musimy to po prostu zaakceptować, a oni to wykorzystują. My nie mamy możliwości im odpowiedzieć. Jeżeli więzień mówi mi, żebym poszedł do diabła, nic się wtedy nie dzieje. Jeśli powie to naczelnikowi, wtedy zaczyna się coś dziać. Jeśli my w ten sposób powiemy do więźnia, żyjemy potem w strachu. Nie możemy na te inwektywy odpowiadać, nawet jeśli nas prowokują. Jak dotąd żaden strażnik pisemnie nie wypowiadał się na ten temat, a więźniowie mogą się skarżyć na nas w mediach, a ludziom jest ich szkoda (Harenstam 1989, s. 108-109).

103

Autorka zwraca uwagę, że w pewnych okolicznościach przykrych dla personelu, jest on zupełnie bezradny.

W mojej praktyce penitencjarnej kilkakrotnie zdarzyły się przypadki pobić funkcjonariuszy ochronnych, gdy pozostawali oni poza służbą. Wszyscy oni uważali, że miało to związek z pracą.

W pierwszej grupie źródeł stresu znajdują się także sytuacje konfliktowe między samymi więźniami. Konflikty między więźniami, mające zwykle postać ordynarną brutalną i bezwzględną, wymagają cierpliwej interwencji mediacyjnej, często zmiany celi, oddziału a nawet więzienia. W wielu przypadkach, choć nie zawsze, ich podłożem jest podkultura więzienna, preferująca nielegalny podział więźniów na grypsujących i nie-grypsujących i wzmacniająca totalność instytucji więziennej (Machel 1995b, s. 43).

Podkultura więzienna powoduje negatywne lub wręcz wrogie nastawienie więźniów do funkcjonariuszy więziennych. Nazywa ich klawiszami od łacińskiego słowa: clavis - klucz. W myśl etosu grypserskiego każdorazowy kontakt więźnia uwikłanego w podkulturę więzienną powinien być nacechowany dystansem, bezkompromisowo-ścią, nieprzejednaniem, niechęcią lub wrogością (Szaszkiewicz 1997, s. 97). Jest zatem także źródłem stresu. Powoduje, że jedni więźniowie czują się zagrożeni ze strony innych albo są przez nich szykanowani (Moczydłowski 1991), albo wręcz stają się ofiarami agresji (Zawada 1994; Machel 1998a). Przemoc wśród więźniów jest zjawiskiem częstym. Powoduje ona wymuszenia, naruszenia godności osobistej, upodlenia, naruszenia nietykalności cielesnej, zgwałcenia homoseksualne, przywłaszczanie mienia współwięźniów (np. papierosów, herbaty, bardziej wartościowych przedmiotów, które więźniowie posiadają we wspólnych celach) (Zawada 1994). Zagadnienia agresji i przemocy wśród więźniów są zjawiskiem ciągłym i aktualnym (Bińczycka-Anholcer 1996). Problematyka ta została dokładniej i wszechstronniej opisana w 1998 roku przez 22 autorów w odniesieniu do różnych kategorii więźniów (Przemoc ... 1998). Wcześniej przemoc i agresja wśród więźniów najczęściej wiązana była przede wszystkim z funkcjonowaniem podkultury więziennej (Giza, Morasiewicz 1998; Braun 1975; Korecki, Wrona, Górski 1975; Kosewski 1977; Bielicki 1980).

Bezprawna przemoc w więzieniu jest zaprzeczeniem idei sprawiedliwości. J więc wyjątkowo szkodliwa i nie może być tolerowana. Zagadnienie to jawi siej niezwykle trudne, jeśli się zważy, iż świat przestępczy to bardzo często świat przemocy. Jest to więc jedno z najbardziej ważnych zagadnień pozostających do rozwiązania przez personel więzienny. Zwłaszcza w kontekście resocjalizacyjnego celu wykonywania kary pozbawienia wolności. Zagadnienie to leży bowiem w obszarze czynników decydujących o skuteczności wykonywania kary pozbawienia wolności. Należy podkreślić, że więzienie jako instytucja odpowiada za bezpieczeństwo swoich podopiecznych. Obowiązek ten spoczywa przede wszystkim na personelu pierwszej sub-kategorii, zwłaszcza na oddziałowych i wychowawcach, oraz na psychologach i ni kiedy lekarzach (Lenczewska, Machel 1982; Machel 1995c).

Regulowanie konfliktów między więźniami, konieczność rozmaitych interwencja niekiedy wymuszanie pewnych zachowań, stawia personel w sytuacjach, w któryc on sam może stać się adresatem werbalnej lub fizycznej agresji. Na podstawie własnych doświadczeń penitencjarnych sądzę, że wiele przypadków, zwłaszcza werbalnej agresji ze strony więźniów adresowanej do oddziałowych, naruszających ich god-

104

ność osobistą, nie jest nigdzie rejestrowana, stanowi więc ciemną liczbę. Niestety personel ten, występując zwykle indywidualnie wobec grupy więźniów (np. mieszkańców celi), nie może w takich wypadkach liczyć na ochronę (pomoc) prawną. Pomoc ta bowiem wymaga świadków, których społeczność więźniów dostarcza niechętnie, a najczęściej nie dostarcza wcale. Wytwarza się tu pewien stopień poczucia bezkarności wśród więźniów i bezradności wśród personelu.

Zjawisko agresji więźniów na personel więzienny w Polsce na przestrzeni lat 1991--1996 zbadał metodą analizy dokumentacji A. Kaczmarek. Potwierdził on, że ofiarami agresji więźniów są głównie funkcjonariusze pierwszej subkategorii. Największa liczba zachowań agresywnych skierowana była na oddziałowych. W dalszej kolejności kierowana była na personel medyczny (lekarze i pielęgniarki). Wśród sposobów tej agresji autor wymienił: uderzenie pięścią (w twarz, w głowę, w brzuch), odpychanie, szarpanie za mundur, kopanie i wykręcanie dłoni, a także posługiwanie się w tym celu taboretami, prętami metalowymi od łóżek, itp. Najczęściej używanymi narzędziami były według kolejności: nóż, sprzęt kwaterunkowy, szkło, twarde przedmioty, żyletka, gorący płyn. Z badania tego wynika, że 73,8% czynów agresywnych, które autor nazywa napaściami, to rękoczyny, a 26,2% to agresje przy użyciu wymienionych wyżej przedmiotów (Kaczmarek 1998a, s. 92-101).

Ustalenia powyższe korespondują z treścią nieco wcześniejszej publikacji J. Malca (1995, s. 225-228).

Wśród źródeł stresu grupy pierwszej znajdują się dewiantywne zachowania więźniów warunkowane defektami i dysfunkcjami osobowości, takimi jak: głęboka psychopatia, stany głębokiej depresji, nadmierna afektywność, choroba alkoholowa, silne uzależnienie narkotyczne, itp. Więźniowie tacy tworzą sytuacje podobne do sytuacji ekstremalnych w zakładach psychiatrycznych. Wymagają oni specjalnego traktowania leczniczo-wychowawczego. Warto zaznaczyć, że w warunkach izolacji więziennej niekiedy ujawniają się, a następnie rozwijają psychozy.

Przykładem takich ekstremalnych zachowań są: demolowanie celi i autoagresje z samobójstwami dokonanymi włącznie. Zdaniem T. Kolarczyka i S. Wrony (1997) oraz M. Jarosz (1997) „analiza dewiacyjnych, również samoniszczących zachowań więźniów, rzuca światło na niepożądane zwyczaje czy wręcz mody w osiąganiu przez osadzonych założonych celów - głównie uwolnienia, wymuszania określonych decyzji organów prokuratorskich, sądowych i penitencjarnych, dyktowania warunków, wykonywania aresztu i kary, itp. (Jarosz 1997, s. 170; 0'Leavy 1989, s. 31-71). Z całą pewnością stresujące dla personelu są zbiorowe wystąpienia protestacyjne i groźne zakłócenia porządku, niekiedy z bardzo prozaicznych powodów, takich jak np. zmiana celi, wycofanie z pracy, zastosowania sankcji dyscyplinarnej (Kolarczyk 1987). Według M. Jarosz przypadki samobójstw w polskich więzieniach w latach 1976-1996 przekraczały rocznie liczbę 1000, zaś liczba samoagresji w okresie lat 1976-1996 (wraz z samobójstwami) była najwyższa w latach 1990 (2552 przypadki), 1991 (3409 przypadków) i w 1992 (3629 przypadków). W roku 1996 liczba ta wynosiła 1139. Średni współczynnik na 1000 więźniów za lata 1976-1996 wyliczony przeze mnie na podstawie danych z Centralnego Zarządu Służby Więziennej (Jarosz 1997, s. 173) wynosił 30,0.

Niewątpliwie silny stres odczuwany jest przez personel w sytuacjach wystąpień zbiorowych więźniów, zwłaszca podczas buntu, któremu mogą towarzyszyć zabary-

105

kadowania, niszczenie sprzętu, pomieszczeń i całych obiektów więziennych, podpalenia i pożary, samosądy, ucieczki oraz wzięcie zakładnika spośród personelu. Wszystkie te zjawiska mogą występować również w mniejszej skali, także poza buntem, i niezależnie od siebie. Bunt jest zjawiskiem ekstremalnym, podczas którego może dojść (na skutek desperacji i zachowań na zasadzie psychozy tłumu - Bolimowski 1998, s. 438-457) do okaleczeń a nawet utraty zdrowia i życia zarówno wśród więźniów, jak i wśród personelu (Bedyński, Wołowicz 1989; Ocena CZZK... 1993). Bunt rodzi szczególnie silny stres, ponieważ nigdy nie wiadomo dokładnie, jaki będzie jego przebieg, jak długo będzie trwał i jakie będą jego koszty (moralne, materialne i ludzkie).

Bunt jest efektem eskalacji konfliktu jako elementu rzeczywistości więziennej. Jego podłożem może być przeludnienie, złe zarządzanie, nieskuteczne oddziaływanie wychowawcze, bezczynność więźniów, złe warunki socjalne, niesprawiedliwa polityka kama i istnienie prowodyrów (Jędrzejak 1996, s. 148).

Zdaniem M. Pomianowskiego, z którym bezwzględnie trzeba się zgodzić, bunt nie jest tylko epizodem a epilogiem pewnego procesu, podobnie jak np. zbiorowa głodówka, zbiorowa odmowa pracy, itp. Epilog ten poprzedzony jest zwykle narastającym przez pewien czas niezadowoleniem, np. z decyzji administracji penitencjarnej, z polityki penitencjarnej, z polityki karnej, itp. Autor ten proponuje dokonywanie okresowych | miarów nastrojów wśród więźniów celem ich rozpoznania i podjęcia stosownych dzi łań zapobiegawczych (Pomianowski 1997, s. 92-102; Jędrzejak 1996, s. 350).

Z Raportu o stanie więziennictwa (1997) wynika, iż na skutek działań personelu liczba tych zdarzeń w polskich więzieniach ostatnio znacznie zmniejszyła się. Jednak ich występowanie jest zjawiskiem stałym. Zmianie ulegają jedynie formy i nasilenie. Analizując różne negatywne wydarzenia w więzieniach innych krajów, zauważa się, iż zjawiska te mają charakter ponadustrojowy i ponadpaństwowy (vide: bunty w więzieniach angielskich pod koniec lat osiemdziesiątych).

D.R. Rutter i P.J. Fielding w wyniku własnych badań 81 strażników brytyjskich (odpowiednik polskich oddziałowych) doszli do poniższych konkluzji:

1. Najpoważniejszym źródłem stresu jest samo więzienie, ponieważ dochodzi w nim do konfrontacji personelu z więźniami.

2. Strażnicy, którzy wykazali najwyższy poziom ogólnego stresu zawodowego, mieli najniższą satysfakcje zawodową oraz silne pragnienie sprawowania większej kontroli i dozoru nad więźniami.

3. Kiedy źródła stresu były czynnikami analizy i użyto ich po to, żeby określić ogólny stres i satysfakcję zawodową, okazało się, że najważniejszym wskaźnikiem dla stresu zawodowego personelu była „konfrontacja z więźniami", a dla dyssatysfakcji zawodowej, „słabe morale i wrogość" (Rutter, Fielding 1988, s. 291-299).

Wszystko, co napisałem dotąd na temat źródeł stresu w więzieniu, można streścić następująco:

1. Stres jest immanentną właściwością więzienia zarówno dla więźniów, jak i dl personelu.

2. Stres powstaje w rozmaitych interakcjach personelu z więźniami wynikający ze sprawowania władzy nad nimi, co często prowadzi do konfrontacji.

3. Konfrontacja ta zależy od kultury osobistej zarówno więźniów, jak i person

106

oraz od autorytetu personelu i jego elastyczności umysłowej. Organizacja postępowania administracji z więźniami oraz wyeksponowana troska dyrekcji więzień o zabezpieczenie praw więźniów, gwarantowanych wieloma standardami w zakresie praw człowieka, stawiają personel bezpośrednio pracujący z więźniami niejednokrotnie w bardzo trudnych sytuacjach, w których nie otrzymuje on wsparcia od przełożonych i staje się bezradny. Powyższe stosunki powodują dyssatysfakcję zawodową u tych członków personelu, którzy sytuacje konfrontacyjne postrzegają jako sytuacje stresowe.

Grupa druga

Druga grupa czynników stresogennych znajduje się w społecznym środowisku pracowniczym. Ich źródłami mogą być: złe zarządzanie, wadliwa organizacja pracy, zły stan stosunków międzyludzkich oraz niekorzystne cechy osobowości, utrudniające niektórym członkom personelu poprawne funkcjonowanie w środowisku pracowniczym. Źródła stresu znajdują się zatem w samym, szeroko rozumianym, personelu. Tego rodzaju stres dotyczy zarówno członków kierownictwa (np. dyrektorów zakładów, kierowników, dowódców zmian), jak i ich podwładnych (Cooper, Marshall 1987, s. 123 in.; Half 1995, s. 214; Ciosek 1966, s. 209), wychowawców, psychologów, terapeutów, oddziałowych, nauczycieli i innych. Druga grupa czynników występuje albo w kontekście z czynnikami grupy pierwszej, czyli na tle pracy z więźniami, albo niezależnie od nich (Machel 1998d, s. 54-55). Niektóre z nich omówię poniżej.

Osobliwy rodzaj stresogenności zawarty jest w strukturze organizacyjnej służby więziennej. Można go nazwać paradoksem odpowiedzialności. Polega on na tym, że osoby z wyższych i najwyższych stanowisk więziennictwa mają odpowiednio bardziej szeroki i najbardziej szeroki zakres władzy. Podejmowane przez nie decyzje dotyczą bardzo szerokiego kręgu odbiorców. Jeżeli decyzje te są błędne albo mało realne, wspierany przez nie program nie przynosi oczekiwanych rezultatów. W swojej praktyce więziennej zauważyłem, że jeżeli jakiekolwiek przyjęte przez „górę" programy nie były w pełni realizowane, bo z natury rzeczy nie było to możliwe, wówczas na ogół nie szukano błędu w odgórnych założeniach, a w nieudolności personelu subka-tegorii pierwszej lub w złym działaniu kierownictwa więzienia, albo i tu, i tu. Personel pierwszej subkategorii zwykle był (i jest?) obwiniany o nierealizowanie bardzo dobrych odgórnych założeń. On też i ewentualnie kierownictwo więzienia ponosili za ten stan odpowiedzialność w postaci rozmaitych osobistych i przykrych konsekwencji (Machel 1998c, s. 306). Taki stan rzeczy (zakładając, że i personel pierwszej subkategorii może się mylić i to się zdarza) powoduje utrzymywanie się przez pewien czas tych nietrafnych założeń, bezkrytyczności „góry", konflikt roli u pracowników realizujących te programy i w konsekwencji przeżywanie przez nich stresu.

Konflikt roli polega na nieakceptowaniu sposobu działania, narzuconego przez przełożonych do rozwiązania jakiejś sytuacji, wykonania jakiegoś zadania. Wykonywanie tego zadania odbywa się niezgodnie z własnymi przekonaniami i tylko z powodu konieczności, bo tak kazano. Konflikt ten, jak ustalił M. Ciosek (1996, s. 209), dotyczy zarówno pracowników działu ochrony (oddziałowych), jak i personelu resocjalizacyjnego (tj. pracowników działu penitencjarnego). Pracownik, który nie akceptuje polecenia, a musi je wykonać, albo sposobu, w jaki musi je wykonać, przeżywa

107

konflikt roli zwany wewnętrznym. A. H?renstam nazywa go intrapersonalnym i sugeruje, że może być on rozpatrywany jako „rola dwuznaczności" (ambiwalentności). Jest jasne, że stan taki ma ujemny wpływ na jakość wykonania zadań (H?renstam 1989, s. 18).

Zarówno A. H?renstam (1989) jak i M. Ciosek (1993) wskazują na jeszcze inny rodzaj konfliktu roli, na konflikt związany ze zróżnicowaniem podejść do tych samych zagadnień dwóch współdziałających (lepiej lub gorzej) działów służbowych. Idzie tu o relacje między oddziałowymi (będącymi kadrą podoficerską) a oficerami - wychowawcami. Wychowawcy usytuowani są w środku między administracją i ochroną więzienia (idzie tu o oddziałowych, podoficerów prowadzących spacery, nadzorujących prace więźniów, itp.) a więźniami. „Muszą oni działać sprawnie pod naciskiem żądań tych dwóch zasadniczo odmiennych grup" (Ciosek 1996, s. 209). Ta sytuacja nacisku (presji) ma często charakter stresogenny. Oddziałowi zwykle zirytowani lekceważącą ich polecenia postawą więźniów domagają się raczej rygorystycznego ich potraktowania, co nie zawsze może być zaaprobowane przez personel resocjalizacyjny Na tym tle powstaje konflikt interpersonalny. A. H?renstam podkreśla, iż przegląd literatury dotyczącej zawodowej roli personelu resocjalizacyjnego wskazuje na to, iż cele resocjalizacyjne oraz cele ochronne wzajemnie się wykluczają (na co zwrócili uwagę przytaczani już Katz i Kahn 1979) i koniecznie muszą prowadzić do konfliktu. Zatem konflikty roli interpersonalnej są zjawiskiem strukturalnym i jako takie powinny być rozważane. Niekoniecznie muszą być one konfliktami celów. Na ogół są one konfliktami powstającymi wtedy, gdy zainteresowane grupy personelu starają się zmaksymalizować swoje własne możliwości wypełniania obowiązków w taki sposób, w jaki chcą (Maxim 1976, s. 379-385). Zdaniem Maxima, konflikty takie niekoniecznie muszą powstawać. Nie powstają one, kiedy mamy do czynienia z efektywnym kierownictwem realizującym w sposób jednoznaczny politykę resocjalizacyjną ale i w sposób jednoznaczny określającym zakres zadań, działań i współdziałania dla obu wymienionych działów. Autor ten stoi na słusznym stanowisku, iż konflikty takie są rezultatem nieprawidłowego zarządzania. Intrapersonalne konflikty w przedstawionym tu kontekście mogą być rozwiązywane także przez efektywne zarządzanie, właściwy (tj. selektywny) nabór i szkolenie personelu. Również badania J.R. Hepbuma i C. Albonettiego (1980, s. 445-459) potwierdziły pogląd, że konflikt roli jest raczej produktem celów więzienia, aniżeli różnych pozycji personelu w obrębie tej instytucji. Wyniki badań autorów poparte są hipotezą, że konflikt roli związany jest z zawodową dyssatysfakcją i wiązać się może z punitywnymi postawami wśród członków personelu ochronnego. Moje doświadczenie penitencjarne pozwala mi podzielić to stanowisko. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, kiedy personel ochronny jest bezradny wobec negatywnych postaw więźniów i dąży do ochrony swojego autorytetu przez przymus dyscyplinarny ( Wesoło wska-Krzyszto-fiak 1998, s. 273-279). Badania J. Kwiecińskiego (1998, s. 230-235) wzajemnych postaw personelu ochronnego i resocjalizacyjnego (nazywanego od nazwy działu - pe-' tencjarnym) ujawniły, iż między postawami oddziałowych i wychowawców wobec sie zachodzą następujące relacje: „90% badanych wychowawców przejawia umiarkowanie pozytywne postawy wobec pracowników działu ochrony. Oddziałowi nie tylko odwzajemniają takich ustosunkowań, ale blisko 2/3 spośród nich przejawiają wo wychowawców postawy negatywne".

108

Autor ten słusznie zauważa, że integracja i współdziałanie tej części personelu więziennego, bezpośrednio pracującego z więźniami, wymaga przekonania oddziałowych o doniosłości i sensowności oddziaływań korekcyjnych i niekwestionowania partnerstwa wychowawców w tym dziele.

Dziełu temu bowiem nie służy eksponowanie i realizowanie własnego, ogólnopre-wencyjnego celu kary. Prowadzi to bowiem do dualizmu w rzeczywistym przekonaniu co do celów kary i wpływa zapewne na obniżenie skuteczności jej wykonywania. Zawsze tak jest, jeśli należy uwzględniać w ustalonych proporcjach oba cele, gdy tymczasem eksponuje się jeden, a deprecjonuje drugi (Krukowski 1984). J. Kwieciński akcentuje konieczność regulowania tych spraw przez decydentów także i z tego powodu, że dobre i bezstresowe współdziałanie ma wpływ na zadowolenie z wykonywanej pracy.

Warto nadmienić, że w polskim więziennictwie pod koniec lat osiemdziesiątych próbowano ten strukturalnie warunkowany konflikt ról zneutralizować, a nawet zlikwidować, włączając oddziałowych do działów penitencjarnych i nazywając ich młodszymi wychowawcami. Praktyka ta została jednak zaniechana. Rozwiązanie takie posiada wsparcie w „starych" badaniach J. Pilavin i A. Vadum (1968), w których stwierdzono, że personel ochronny, któremu przydzielono rolę doradców dodatkowo obok tej, którą pełni, był bardziej pozytywnie nastawiony do programów resocjalizacji i osób je realizujących, niż grupa kontrolna, wykonująca jedynie swoje tradycyjne obowiązki.

Według M. Szostka, wicedyrektora Centralnego Zarządu Służby Więziennej, występowanie opisanych konfliktów „staje się już w wielu jednostkach (więziennych -dop. H.M.) historią". Jego zdaniem „Ta pozorna sprzeczność interesów między tymi grupami przestaje występować, a zauważa się właściwą współpracę tych działów" (1998, s. 512). Prezentowane badania J. Kwiecińskiego z przełomu lat 1995/1996 opublikowane w tej samej książce, co pogląd M. Szostka wskazują, że zagadnienie to jest stale aktualne i jako takie powinno pozostawać w centrum uwagi decydentów.

Kolejnym czynnikiem, który jest często odbierany jako stresogenny jest autokra-tyzm w kierowaniu. Dotknąłem tego zagadnienia przy omawianiu paramilitarności służby więziennej, wskazując, że ten styl kierowania preferuje bezwzględne posłuszeństwo, nie zostawia podwładnym możliwości wyboru, co do organizacji własnego warsztatu pracy i możliwości sposobu wykonywania zadań. Autokratyczny styl kierowania nie sprzyja rozwojowi samodzielności u pracowników. Styl ten koncentruje się wyłącznie na zadaniach, nie koncentruje się na personelu, albo czyni to minimalnie i wybiórczo. Jeżeli kierownikiem jest człowiek o osobowości autorytarnej, wówczas kierowanie jest sztywne i nie ma szans na przesunięcie w kierunku kierowania demokratycznego.

Kierowanie autokratyczne przeciwstawiane zwykle demokratycznemu może wynikać z oceny, że pracownicy prezentują niski stopień samodzielności, kompetencji zawodowej, albo ze zbyt szerokiego rozumienia swojej władzy.

Kierowanie autorytarne, podobne w symptomach i skutkach, warunkowane jest osobowością autorytarną. Problematykę osobowości autorytarnej podejmowało wiele publikacji psychologicznych i socjologicznych oraz dotyczących zarządzania i kierowania (Nowak 1970; Aronson 1995; Zimbardo, Ruch 1994; Eysenek 1996).

Według M.B. Smitha (Zimbardo, Ruch 1994, s. 420-421) osoba autorytarna „ (...) jestsiabąw zasadzie i zależną jednostką (...) przybiera pozy fałszywej siły, by utrzy-

109

mać wątpliwy ład i bezpieczeństwo. W swych ocenach kieruje się punitywną (nastawioną na kary), konwencjonalną moralnością będącą obliczem wewnętrznych standardów, wobec których czuje się niepewna, ponieważ nie udało się jej uczynić je naprawdę własnymi. Jej stosunki z innymi są uzależnione od takich względów jak władza, sukces i przystosowanie. W tych sytuacjach ludzie są raczej środkami niż celami, a osiągnięć nie ceni się dla nich samych. Jej fundamentalne poczucie słabości i pogardy dla siebie zmuszają do nieustannej walki, zmierzającej do udowodnienia sobie i innym, że należy do tego samego, co silne i dobre". Zimbardo i Ruch, pisząc

0 korelatach autorytaryzmu, podają, iż ludzie o tej osobowości częściej zmieniają swoje postawy pod wpływem stwierdzeń pochodzących od autorytetów niż pod wpływem zwykłej informacji. Zdarza się, iż przyjmują postawy sprzeczne z własnymi poglądami, o ile popiera je jakiś liczący się autorytet. „Autorytaryści" przejawiają także wielką sztywność przy rozwiązywaniu problemów w sytuacji osobistego zagrożenia, r: agują w sposób bardziej punitywny i protekcjonalny wobec osób z niższych pozy' społecznych i wykazują większą wrogość wobec nich niż wobec osób z wyższyc pozycji, o ile osoby te popełniły ten sam błąd.

Autorzy ci podają także, iż ludzie o takiej osobowości unikają konieczności ks: towania swych własnych wartości i formułowania niezależnych sądów, ale ma to mi sce kosztem własnych doznań i własnej indywidualności, są zatem ludźmi bez „własn twarzy". Koncepcja osobowości autorytarnej opisana pierwszy raz przez grupę psych logów amerykańskich (Adorno, Frenkel-Brunswick 1950) nie uniknęła krytyki. Jej a-torom zarzucano m.in. tendencję do nadmiernych uogólnień rezultatów badań.

Kierownicy z osobowością autorytarną są nastawieni przede wszystkim na za nia (Stoner, Wankel 1994, s. 387). Zdecydowanie mniej zainteresowania okazują p cownikom. Kierownicy autorytarni (podobnie jak autokratyczni), określając podwład nym zadania, określają zwykle drobiazgowo sposób ich wykonywania i ograniczają w ten sposób ich samodzielność. Hamują zatem ich rozwój. Amerykańskie badania uniwersytetów w Ohio i Michigan ustaliły, że ocena obu stylów (także demokratycznego) przez badanych pracowników, tj. podwładnych, zależała od sytuacji, w której styl ten był stosowany. Jednak kierownicy bardziej demokratyczni (nastawieni na pracowników) uzyskiwali niższe wskaźniki fluktuacji i zdecydowanie większe zadowolenie pracowników. Kierownicy autorytarni uzyskiwali wysokie wskaźniki fluktuacji

1 znaczną liczbę skarg. Badania w Michigan wykazały, że najefektywniej pracowały te grupy robocze, gdzie kierownicy koncentrowali się na pracownikach. Oba badania wykazały także, że najskuteczniejszymi kierownikami byli ci, którzy podtrzymywali (stymulowali) swoich podwładnych, stosowali raczej demokratyczne podejmowanie decyzji i zachęcali podwładnych do ustalania i osiągania ambitnych celów. Komen jąc te badania, Stoner i Wankel zwrócili uwagę, że kierowanie autorytarne było wyko oceniane w wojsku, gdzie potrzebne są szybkie 'i jasne decyzje w sytuacjach bo wych. Badania obu uniwersytetów dotyczyły przemysłu.

A. Steineman i G. Schreyogg, omawiając autokratyczny i demokratyczny styl rowania, przedstawiają, za R. Tanenbaumem i W. Schmidtem, kontinuum zacho kierowniczych, z którego wynika, że im bardziej autokratyczny kierownik, tym ^siodzistajj \est.t3i:acQwu.vk(Stein.emann, Schreyogg 1995, s. 390). Zależność tęp stawia rys. 5.

110

Autokratyczny styl kierowania

przełożony zachowuje się autorytarnie

Demokratyczny styl kierowania

przełożony podejmuje decyzję ? ogłasza

2. Przełożony „sprzedaje" decyzje

Przełożony daje swobodę podwładnym

Przełożony proponuje idee i oczekuje pytań

Przełożony proponuje przybliżone decyzję, które mogą być zmienione

Przełożony

referuje

problem,

oczekuje

propozycji

rozwiązań

i decyduje

Przełożony nakreśla granice i proponuje grupie przyjąć decuzję

7.

Przełożony pozwala podwładnym na swobodne działania w granicach określonych organizacją

Rys. 5. Kontinuum zachowania kierowniczego (Steinemann, Schreyögg 1995, s. 391)

)afty Ms!!. Thursday. Sfiptfobe,-25, 199"/

accept my sincere apologies and the enclosed C20 note

Autorzy ci, powołując się na badania Lewina, Lippita i White'a, wskazują, że w kierowaniu demokratycznym spójność grup pracowniczych jest większa. Władza autorytarnego kierownika opiera się głównie na przymusie (coercive power) i na legitymacji (legitimate power). Nie jest to korzystne dla organizacji, bo nie rozwija personelu. Taki kierownik preferuje podwładnego posłusznego, nie zgłaszającego żadnych wątpliwości, wykonującego dokładnie polecenia szefa, bez wkładania w realizację własnej pomysłowości. Pracownik taki jest dla szefa wygodny, niekłopotliwy. Jest oceniany jako dobry. Samorealizacja, samozadowolenie i racjonalizacja warsztatu zawodowego schodzą na dalszy plan. W takiej sytuacji łatwo dochodzi do zniekształcenia pojęcia „dobry pracownik", a w dalszej konsekwencji do zniekształcenia polityki premiowej i awansowej. Autorytarny kierownik zawsze będzie realizował styl kierowania autokratycznego. Jest on malo podatny na zmianę. To prowadzi do konfliktu z pracownikami o wysokim poziomie profesjonalizmu, posiadających pewne aspiracje i ambicje zawodowe, ponieważ ani oni, ani ich wysiłki nie znajdują u autorytarnego kierownika uznania. W takich warunkach może być zauważalna niekorzystna dla organizacji tzw. strefa „Nie" (Half 1995, s. 172-176). Nie mogą więc liczyć ani na rozwój, ani na samorealizację, ani na awans. Liczyć mogą natomiast „mierni, bierni, ale wierni". Oni bowiem, osiągając dzięki szefowi wysokie pozycje służbowe, są gwarantem lojalności i jego bezpieczeństwa.

Jak należy oceniać przypadki autokratycznego kierowania w więziennictwie? Jeśli czynią to ludzie o osobowości autorytarnej, rokowanie jest niekorzystne. Jeśli czynią to inni, sądzę, że w pewnych obszarach działalności, np. w sytuacji konieczności szybkiego zlikwidowania nagłego zagrożenia, kierowanie takie jest uzasadnione. Podobnie tam, gdzie obowiązują sztywne schematy postępowania. Indywidualizacja resocjalizacji, podmiotowe traktowanie więźnia, elastyczność i kreatywność w postępowaniu resocjalizacyjnym nie poddają się autokratycznemu sterowaniu. Mamy tu do czynienia ze sprzecznością o której już pisałem, między przedmiotowym traktowaniem personelu a podmiotowym traktowaniem przez ten personel więźniów. W sprzeczności tej tkwi stresogenność sytuacji, w jakich stawiany jest wysoce profesjonalny, ambitny, posiadający aspiracje personel wychowawczy (w szerokim rozumieniu tego słowa).

Stresorodność tych sytuacji na dłuższą metę staje się nie do zniesienia. Skutkiem jest brak zadowolenia z pracy, niemożność samorealizacji, brak identyfikacji z więzieniem i jego celami, ucieczka w zwolnienia lekarskie (vide: cytowane badania A. H?renstam) oraz zaznaczająca się wysokim poziomem fluktuacja kadry.

Z osobistych doświadczeń wiem, że autokratyczny styl kierowania, zwłaszcza w wykonaniu osób z osobowością autorytarną zawsze zniechęcał ludzi, którzy chcieli i mogli coś więcej zrobić niż tylko formalnie realizować zadania wynikające z przepisów instytucji więziennej. Wykazywane przez kierowników autorytarnych (dyrektorów) podążanie za nowoczesnymi zmianami najczęściej miało charakter bardziej formalny niż realny, zawierało sporo elementów pozoracji i często miało podłoże koniunkturalne (Machel 1998c, s. 303-305). Nowe idee w zakresie postępowania z przestępcami w więzieniach muszą powodować jednocześnie zmiany w stylach kierowania personelem, który te nowe idee ma realizować.

Tymczasem w swojej praktyce penitencjarnej spotykałem niejednokrotnie kierowników autorytarnych. Ich sposób kierowania zakładem karnym, a nawet okręgiem więziennym, był głównie nastawiony na zadania a mniej na personel. Nastawienie na

113

personel nie oznacza tolerancji nieudolności, niesubordynacji, lekceważenia obowiązków, niestaranności lub lenistwa pracowników. U kierowników autorytarnych obserwowałem zróżnicowane sposoby postępowania, które poniżej charakteryzuję:

1. Bezwzględne i bezkrytyczne akceptowanie wszystkich zaleceń i poleceń otrzymanych „z góry", niezależnie od ich wartości i realnych możliwości wykonania w określonych terminach oraz od prywatnego ich osądu.

2. Powstrzymywanie się od zgłaszania uwag krytycznych przełożonym wyższego szczebla choć ze względu na przewidywane negatywne skutki, jakie otrzymane | wytyczne mogą spowodować, powinni je zgłosić lub zaproponować inny wariant działania.

3. Natychmiastowe przestawianie się z realizacji jednej polityki penitencjarnej na politykę odmienną, w zależności od kursu „z góry".

4. Wyraźne akcentowanie swojej wyższej pozycji wobec podwładnych, co pr ograniczaniu im samodzielności w realizacji zadań miało na celu uzyskanie] stanu bezwzględnego posłuszeństwa, na którym opierali swoją władzę.

5. Preferowanie ludzi bezwzględnie posłusznych i sobie wygodnych niezależnie od prezentowanego przez nich poziomu profesjonalizmu, co w niektórych j padkach stawiało pracowników o wyższym profesjonalizmie w gorszej w ] równaniu z nimi sytuacji służbowej.

6. Demonstrowanie wobec podwładnych „dobrych" układów z przełożonyn wyższego szczebla, a także z ludźmi znaczącymi w środowisku lokalnym i wzmocnienia swojej władzy wobec podwładnych.

7. Wykorzystywanie nawet nieistotnych błędów pracowników niewygodnych | ich służbowego deprecjonowania, co stawia ich w bardzo stresujących sytuacja (pomijanie przy nagradzaniu, negatywne opiniowanie, karanie dyscyplinarne,

8. Tworzenie pozorów klimatu dużych wymagań od podwładnych, którego głóv nym efektem jest bezwzględne posłuszeństwo.

Wymienione sposoby zachowania się kierowników doprowadzały często do kon fliktów z podwładnymi, którzy nie umieli zaakceptować autorytarnego traktowa siebie. Prowadziło to najczęściej do ich niezadowolenia z pracy, a w konsekwencji < zwolnienia z pracy. Jeżeli zatem jakaś społeczność pracownicza charakteryzuje i większą niż inne podobne społeczności fluktuacją, to powstaje pytanie, czy niejestt spowodowane autorytarnym kierowaniem?

Niektóre elementy kierowania autorytarnego można traktować w kategoriach moralny (Machel 1995b), a nawet w kategoriach patologii instytucji (Lenczewska, Machel 1995).

Kolejnym czynnikiem stresogennym może być zły stan stosunków międzylu kich w społecznym środowisku pracowniczym. Stresorodne jest postrzeganie tych s sunków jako złych, a zatem doświadczanie ich. Mogą one wynikać z powodów opis nych wyżej, a także z negatywnych właściwości osobowości niektórych człon personelu. Z wadliwego zarządzania wynika z pewnością nierównomiernie lub nadrealne obciążenie różnych pracowników przy równych wymaganiach stawiany przed nimi, ocenianie pracy głównie przez pryzmat stanu dokumentacji, który niek niecznie musi odzwierciedlać realny wkład pracy, subiektywizm w traktowaniu i < nianie pracowników, stosowanie innych niż głosi się oficjalnie kryteriów awansu sh bowego (co może wskazywać na funkcjonowanie kliki), itp. Z wadliwego zarząd

114

wynikają także nieprawidłowe kontrole, zwłaszcza zespołowe, które są czynnikiem stresogennym, kiedy ich fonna i cele nie są zgodne z przyjętymi standardami (Stein-I mann, Schreyógg 1995, s. 175; Stoner, Wankel 1994, s. 470-473).

Skutkiem takich stanów rzeczy może być poczucie niedowartościowania, pomijanie w awansowaniu, brak dostatecznej stymulacji (Harenstam 1989, Machel 1998d) ze strony przełożonych. W środowisku pracowniczym może występować bezinteresowna zazdrość i zawiść, jeśli ktoś ma większe sukcesy albo jest bardziej pracowity, staranny lub po prostu lepszy. Te reakcje współpracowników, podobnie jak umiejętność współdziałania, szorstkość w obyciu, impulsywność, zniecierpliwienie, itp. wynikają z określonych właściwości osobowości.

D.R. Rutter i RJ. Fielding w wyniku badania brytyjskiego personelu więziennego wymienili szereg stresorów, z których do grupy drugiej kwalifikują się następujące: ; 1. Przeciążenie pracą na skutek braku dostatecznej liczby personelu.

2. Nieadekwatna płaca.

3. Niedbałość kierownictwa w postrzeganiu potrzeb personelu. \ 4. Niemożność spożywania posiłku o jednakowym czasie.

5. Konieczność pracy w nadgodzinach - zbyt dużo godzin pracy, s 6. Niezgodność polityki penitencjarnej z postawami personelu.

7. Okresowe przesilenia wynikające z trudnych sytuacji.

8. Niskie morale pracowników.

Humorystyczną ilustracją sytuacji, która może stresować personel, jest obrazek zbrytyjskiej celi więziennej zamieszczony w „Daily Mail" z 1997 roku, ukazujący obsługę więźnia przez funkcjonariuszy więziennych.

[ Z badań polskich funkcjonariuszy więziennych, które zrealizował w 1996 roku !J. Nawój (1998, s. 289), głównymi źródłami stresu były:

1. Osamotnienie w pracy, brak stymulacji ze strony przełożonych i współpracowników.

2. Brak doceniania pracy i potwierdzenia prawidłowego pełnienia roli zawodowej.

3. Niska samoocena umiejętności zawodowych.

4. Poczucie nieadekwatności posiadanych zdolności i informacji o zmianach w pracy.

CL. Cooper i J, Marshall (Cooper, Payne 1987) ustalili źródła stresu w pracy kierowniczej i umysłowej w strukturach skomplikowanej organizacji przemysłowej. Według nich źródła te również dotyczą pracowników produkcyjnych. Zauważają oni, że każdy rodzaj pracy zawiera czynniki, które dla pewnych osób w pewnym momencie staną się źródłem kłopotów.

Jako istotne wymieniają oni: trudne warunki pracy, przeciążenie pracą niejednoznaczność roli, konflikt roli, odpowiedzialność (także za podwładnych), złe stosunki pracy (ze zwierzchnikiem, wzajemne z podwładnymi, wzajemne ze współpracownikami), niepewność pracy (obawa redukcji etatów, wcześniejszego przeniesienia w stan spoczynku), niezgodność statusu (za wolny lub za szybki awans), frustracja z powodu osiągnięcia pułapu w karierze zawodowej - pułap ten nie zawsze ma charakter optymalny.

Sądzę, że wszystkie one mogą się z powodzeniem odnosić do kierowniczego personelu penitencjarnego i do personelu więziennego w ogóle, co zresztą wynika z dotychczas przedstawionych rozważań. Są jednak wtedy modyfikowane specyfiką więzienną.

Czynniki te obrazuje rys. 7.

115

ROLA W ORGANIZACJI Konflikt roli

i niejednoznaczności roli Odpowiedzialność za podwładnych Niepartycypowanie w podejmowaniu decyzji, itp.

ROZWÓJ ZAWODOWY Zbyt szybki lub zbyt wolny awans

Brak pewności pracy Niezaspokojone ambicje itp

STRUKTURA ORGANIZACJI I KLIMAT ORGANIZACYJNY Brak pożytecznej konsultacji Ograniczenie aktywności Polityka etatowa, itp.

STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE W ORGANIZACJI Złe stosunki z szefem Zle stosunki ze współpracownikami i podwładnymi Kłopoty z delegowaniem odpowiedzialności, ilp.

CZYNNIKI ZWIĄZANE Z WYKONYWANĄ PRACĄ Za dużo albo za mało pracy Złe fizyczne warunki pracy Presja czasu Podejmowanie decyzji

Jak podaje R. Half pracownicy odczuwający stres określani są jako „zestresowani", „spięci", „zniechęceni" albo, jak to kiedyś mawiano, „załamani nerwowo". Autor zwraca uwagę, odnosząc się do firm i obecnych uwarunkowań ich funkcjonowania, że trudno uchronić się od stresu w pracy. Dziś wymaga się, by przy pomocy jak najmniejszej liczby osób, zrobić jak najwięcej. Godziny pracy są dłuższe, wysiłek większy, a podwyżki i premie mniejsze. Autor powołał się na badania Instytutu Gallupa, którymi objęto pewną liczbę kierowników ośrodków medycznych i szefów działów do spraw pracowniczych. Trzy czwarte respondentów uznało stres za problem dziś bardzo istotny w miejscu pracy. Zdaniem Halfa „każdy dyrektor dbający o wysokie morale pracowników i o właściwe motywowanie ich do pracy, chcący zatrzymać w firmie najlepszych pracowników, musi z konieczności brać pod uwagę stres. Ponieważ wielu z nich samych narażonych jest na stres, nie potrafią zrozumieć problemów będących skutkiem stresów pracowników" (Half 1995, s. 214).

W warunkach więziennych praca personelu dotyczy ludzi. Nie ludzi zwyczajnych, a nieprzystosowanych społecznie, zdemoralizowanych, wykolejonych przestępczo, zdefektowanych psychicznie, często groźnych i niebezpiecznych, niezadowolonych ze skazania ich i z faktu pozostawania w więzieniu. Stres personelu więziennego jest więc specyficzny i wyjątkowo szkodliwy.

3.4.3. Wypalanie się zawodowe personelu

Jak wskazałem, w rolę personelu więziennego wpisany jest stres zawodowy. Powoduje on pewne koszty ponoszone przez ten personel. J. Nawój wyszczególnił najważniejsze (Nawój 1997, s. 168):

- wypalanie się zawodowe

- reakcje psychosomatyczne i nerwicowe

- zagrożenia uzależnienia od alkoholu i od innych środków odurzających

- osłabienie i zanik identyfikacji zawodowej.

Należy zasygnalizować, iż wszystkie te skutki niezwykle często mają swoje implikacje w sferze życia prywatnego członków personelu.

Zjawisko wypalenia zawodowego ma charakter psychologiczny i zostało szeroko opisane przez Christine Masłach (za: Zimbardo, Ruch 1994, s. 623). Pisze ona: „(...) w bardzo wielu sytuacjach ludzie intensywnie obcują z i innymi ludźmi, poznając ich intymne problemy psychologiczne, społeczne i fizyczne, (...) wymaga się od nich, aby osobiście udzielali pewnego rodzaju pomocy. Takie intensywne zaangażowanie się w pracy z ludźmi występuje na dużą skalę (w sposób ciągły) u osób zatrudnionych w różnych zawodach związanych ze służbą zdrowia i opieką społeczną. Godzina po godzinie ludzie ci muszą troszczyć się o innych ludzi, a nasze badania wskazują, że często płacą oni wysoką cenę psychiczną za to, że każdy z nich jest stróżem brata swego". Autorka dodaje, że stale lub ciągle powtarzające się pobudzenie emocjonalne jest bardzo stresowym doznaniem dla każdej istoty ludzkiej, a często działa destruktywnie i odbiera zdolność do pracy. Według niej do wypalenia się zawodowego prowadzą następujące czynniki stresogenne:

- nieumiejętność zdystansowania się od sytuacji (przypadków) nadmiernie emocjonalnych;

- zbyt duża liczba osób (klientów) pozostających pod opieką (do załatwienia) na

117

(1)

WARUNKI SPOŁECZNE SPRZYJAJĄCE POWSTANIU STRESU

_______(_)_

ZMIENNE WARUNKUJĄCE: związane z osobą lub sytuacja.

~i-

SPOSTRZEGANY

REAKCJE NA STRES

1. Fizjologiczna

2. Poznawczo-cmocjonalna

3. Behawioralna

(3)

(4)

SKUTKI

1. Fizjologiczne

2. Poznawczo--cmocjonalnc

3. Behawioralne

Uwaga:

Strzałki narysowane linią ciągłą wskazują kierunek przypuszczalnej zależności między zmiennymi. Strzałki narysowane linią przerywaną idącą od prostokąta (5) krzyżują się ze strzałkami narysowanymi linią ciągłą co oznacza interakcję zachodzącą między zmiennymi warunkującymi i zmiennymi (1), (2), (3), z której wynika przewidywana zmienna (4). Źródło: House (1974b). Za zgodą Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego.

?

Rys. 8. Model badania stresu (Cooper, Payne 1987, s. 199)

jednego członka personelu, co powoduje stałe zmęczenie i stałe pozostawanie ze świadomością nie zrealizowanych zadań; i» - bezsilność wynikająca z niemożności zmiany istniejącej sytuacji, stale powielanej. Masłach zaleca środki zaradcze. Są nimi:

- dystansowanie się od sytuacji i przypadków nadmiernie emocjonalnych;

- zmniejszenie liczby pacjentów (klientów) do możliwości spokojnej obsługi w odniesieniu do jednego pracownika;

t - robienie przerw na wytchnienie (na relaks i relaksowanie się); I - skrócenie czasu kontaktu pracownika z pacjentem w okresie dnia;

- uczestnictwo w towarzysko-zawodowych grupach oparcia;

- krytyczna analiza osobistych uczuć;

- ćwiczenie (doskonalenie) umiejętności interpersonalnych.

Jednym z pierwszych, który zwrócił uwagę na zjawisko wypalenia się zawodowego personelu więziennego w Polsce, był J. Nawój (1995, s. 56-57). Autor ten (za: Masłach), opisując wypalenie się zawodowe wśród funkcjonariuszy więziennych, wyróżnia trzy jego symptomy tworzące syndrom tego negatywnego zjawiska (1998, s. 280-281):

1. Wyczerpanie emocjonalne (zwane też emocjonalnym i psychofizycznym wyczerpaniem - Sęk 1994).

2. Depersonalizacja (określana też jako deprecjonowanie innych - Jedynak 1999).

3. Obniżenie potrzeby osobistych osiągnięć połączone z poczuciem braku kompetencji.

Wyczerpanie emocjonalne objawia się m.in. brakiem satysfakcji z pracy, mimo osiągnięć, oraz takimi symptomami psychosomatycznymi, jak: chroniczne zmęczenie, bóle głowy, bezsenność, zaburzenia gastryczne, zły nastrój, brak energii, brak radości życia i zapału.

Objawami depersoralizacji są: unikanie kontaktów psychicznych z innymi pracownikami i podopiecznymi, demonstracje braku współczucia, obwinianie podopiecznego za jego problemy, niechętne zajmowanie się podopiecznymi.

Obniżenie potrzeby osobistych osiągnięć charakteryzuje się: brakiem satysfakcji zawodowej, niechęcią do własnej pracy, brakiem zaangażowania, brakiem postrzegania sensu wykonywanej pracy, rezygnacją, itp. (Nawój 1998, s. 281-282).

Sądzę, że efektem końcowym jest zniechęcenie do kontynuacji roli. J. Nawój zauważa, iż system ten osłabia sprawność służby więziennej i słusznie sygnalizuje, że niektóre symptomy tego zespołu podlegają negatywnym ocenom przełożonych , jako zawinione niespełnienie nakazów roli". Oczywiście taka ocena ze strony przełożonych może doprowadzić do konfliktu z pracownikiem, przy czym konflikt ten może mieć charakter narastający. Jak twierdzi autor, prowadzi to do absencji i w konsekwencji może spowodować odejście ze służby. Jego zdaniem właściwe instancje służbowe winny podjąć odpowiednie działania profilaktyczne. Uważam, że prawo do dłuższego urlopu jest jednym z elementów takiej profilaktyki. M. Ciosek (1996), jak wskazywałem wcześniej, stoi na stanowisku, iż stres jest wpisany w środowisko więzienne i wynika z jego natury. Jednak stosunki interpersonalne wśród funkcjonariuszy oraz organizacja ich pracy mogą powodować jego mniejsze odczuwanie. Skut-

119 kiem doświadczanego przez personel więzienny stresu są choroby, absencja oraz fluktuacja kadry (Ciosek 1996; Harenstam 1989; Nawój 1998).

Odwołując się do spostrzeżeń z własnej praktyki, uważam, że wśród czynników stresujących nadmiernie personel więzienny i powodujących wypalenie się, przede wszystkim znajdują się:

- nadmierna liczba skazanych przypadających na jednego wychowawcę, co powoduje stałe poczucie nienadążania za zadaniami do wykonania;

- zbyt duża narastająca lub stała liczba obowiązków pozostająca do wykonania w zbyt krótkim czasie;

- świadomość niemożności zmiany uciążliwej, stale powielanej sytuacji.

U podłoża tego zjawiska leżą zatem: utrzymująca się tendencja do przeludnienia zakładów penitencjarnych, co jak wskazał J. Jasiński, jest problemem nie tylko polskim (Jasiński 1997), trudności finansowe więziennictwa ograniczające zwiększenie zatrudnienia oraz nie zawsze właściwa organizacja pracy.

Zdaniem J. Nawoja (1998, s. 283) do wypalenia zawodowego funkcjonariuszy więziennych dochodzi, gdyż:

- „są oni obciążeni koniecznością nawiązywania bezpośrednich, podmiotowych kontaktów z więźniami, spędzają z nimi wiele czasu, angażując się w ich osobiste problemy, powodujące zwykle silne, negatywne emocje;

- ich praca wymaga dużego zaangażowania i poświęcenia, co nie jest w pe rekompensowane ich statutem społecznym ani też wysokością zarobków;

- są oni obciążeni dużą odpowiedzialnością za wykonywaną (bardzo specyfic ną - dop. mój H.M.) pracę ze względu na bezpieczeństwo osób izolowanyc

i społeczeństwa przed osobami izolowanymi, przy jednocześnie silnej kontroli wewnątrzzakładowej (administracji więziennej różnego szczebla oraz kontro zewnętrznej - opinia publiczna)". Autor ten, nie znajdując relacji z badań empirycznych personelu więziennego w teraturze obcojęzycznej, przeprowadził sam badania tego zjawiska w roku 1966 w górnośląskich zakładach karnych na próbie 392 funkcjonariuszy: oddziałowych,v chowawców i pielęgniarek. Te interesujące i pionierskie badania doprowadziły go ustaleń, z których ważniejsze wymienię niżej:

1. Pod względem strukturalnym zespołu wypalenia zawodowego najwyższe wsk"' niki u wszystkich badanych kategorii dotyczyły emocjonalnego wyczerpani W najmiejszym stopniu wypaleniu zawodowemu ulegają wychowawcy, a w n~ większym oddziałowi. Wychowawcy zapewne dysponują efektywnymi spo bami neutralizowania stresu (radzenia sobie z nim).

2. Kobiety są mniej podatne na wypalenie zawodowe niż mężczyźni. Łatwiej tomiast tracą zaangażowanie i satysfakcję zawodową.

3. Całkowite wypalenie zawodowe częściej dotyczy mężczyzn żonatych, co można (jak sądzę - H.M.) wyjaśnić ich odpowiedzialnością za własną rodzinę.

4. Wyższy wskaźnik wypalenia zawodowego występował u badanych pracuj cych z dużymi grupami więźniów: im większa grupa, tym wyższy wska~' Nie potwierdziło się to w odniesieniu do wychowawców, którzy zapewne s redukują liczbę działań przy zwiększających się liczbowo grupach.

5. Największy wskaźnik wypalenia zawodowego stwierdzono u funkcjonari

120

pracujących w oddziałach specjalnych (oddziaływanie terapeutyczne), następnie w aresztach śledczych oraz w zakładach półotwartych i otwartych. Najmniejszy wskaźnik dotyczył personelu zakładów zamkniętych. Wiąże się to z większym zakresem odpowiedzialności i z większym zakresem pracy oraz ze zwiększonym poziomem jej trudności.

„Wyższe wypalenie zawodowe funkcjonariuszy zatrudnionych w zakładach półotwartych wynika z ciągłych napięć, lęków o bezpieczeństwo, które może być w każdej chwili zagrożone specyficznym stresem, które przeżywają funkcjonariusze tych zakładów, jakim jest lęk przed nadużyciem zaufania ze strony skazanych w postaci ucieczki z miejsca pracy na zewnątrz zakładów karnych oraz niepowrotów z widzeń 24-godzinnych i przepustek, tj. zachowań, które winni kontrolować, ale efektywnie nie są w stanie tego czynić. Każde takie niepowodzenie jest przedmiotem surowych sankcji i ocen" (Nawój 1998, s. 290).

6. U badanych stwierdzono wyraźnie komponenty psychosomatyczne oraz nerwicowe, takie jak: zaburzenia snu, bóle żołądka, pogorszenie się podzielności uwagi, łatwość wpadania w gniew z błahych powodów, bóle głowy i bóle w okolicy serca. Objawy te występowały u zdecydowanej większości badanych funkcjonariuszy.

7. Badani zapobiegali negatywnym doznaniom, pijąc kawę (48%), sięgając często po papierosy (53,1%), spożywając alkohol (97,7%) lub przyjmując środki uspokajające albo przeciwbólowe (94,9%).

8. Pod wpływem doświadczania stresu 82,1% badanych funkcjonariuszy myślało O zmianie pracy, przynajmniej na taką, która nie wymaga osobistej styczności z więźniami.

Autor sformułował też kilka wniosków, z których niektóre mają charakter postulaty wny:

- należy wdrożyć profilaktykę i terapię do rutynowego postępowania z personelem więziennym;

- powinno się wydzielić grupę psychologów specjalnie pracujących z personelem (ale wypaleniu ulegają także psychologowie! - przyp. H.M.);

- należy opracować system godnościowej i materialnej motywacji pracowniczej (za: Kosewski 1994);

- należy dostosować system gratyfikacji materialnej do obciążeń pracy personelu stresem, zawodowymi podatnościami na wypalenie zawodowe;

- pilna jest konieczność wypracowania systemu ocen okresowych pełnienia roli funkcjonariusza więziennego i powiązania go z systemem motywowania, karierą zawodową i korekcją zachowań odbiegających od wymaganych standardów.

Zdaniem J. Wojtowicza chodzi o to, żeby więzienie było zdrowym miejscem pra-cy(1997, s. 181).

I. Nawój wskazał także na zależność poziomu wypalenia od niektórych czynników osobowościowych (2000, s. 4-10).

121

3.5. Znaczenie etyki zawodowej i prestiżu zawodu

Zanim wskażę na etyczne problemy penitencjarysty, przypomnę niektóre pojęcia, którymi posługuje się etyka, rozumiana jako nauka o moralności (Ossowska 1963, s. 10).

Według H. Jankowskiego (1971, s. 7) „przez moralność rozumieć będziemy zespół norm, ocen i wzorców postępowania regulujących lub pretendujących do regulowania stosunków między jednostkami a grupą, między grupami społecznymi, które apelują do człowieka jako człowieka lub charakteryzują człowieka, a których respektowanie jest gwarantowane oddziaływaniem opinii społecznej".

Często posługujemy się pojęciem norma etyczna i norma moralna. Dla lepszego zrozumienia zachodzących tu różnic przypomnę, że etyka może zajmować się moralnością w dwojaki sposób. Po pierwsze, może opisywać to, co ludzie uważają za dobre, a co za złe. Stwierdza natomiast, co ludzie uważają że należy czynić i czego czynić zakazują. Tym ustaleniom towarzyszą dociekania, jakie motywy skłaniają ludzi do takiego a nie innego postępowania oraz co powoduje, iż wydają takie lub inne oceny o innych ludziach. Jest to etyka opisowa. Zajmuje się ona opisem istniejących i funkcjonujących norm moralnych. Po drugie, oprócz opisu etyka może próbować zmieniać treść niektórych norm moralnych, może usiłować je modyfikować lub określać normy moralne zupełnie nowe. Taką etykę nazywamy normatywną a zmienione w ten sposób lub nowe normy, nazywają się etycznymi. W praktyce niektórzy posługują się pojęciem norma moralna i norma etyczna, j rozumiejąc przez nie to samo, zaś inni je rozdzielają. Jeszcze inni posługują się wyrażeniem: normy etyczno-moralne, rozumiejąc przez to i jedne, i drugie.

Moralność związaną z jakimś zawodem określają etyki zawodowe. Każda etyka zawodowa ma charakter normatywny, co wcale nie oznacza, że zwalnia ona realizatorów j określonego zawodu z respektu dla moralnych norm uniwersalnych, ogólnoludzkich.

Przykładem takich norm są normy zawarte w Dekalogu.

Etyczne wyznaczniki zawodu penitencjarysty mieszczą się w etyce zawodowej tej profesji.

Etyka zawodowa określa, jakie zachowania, jakie postępowanie osób uprawiających dany zawód, w naszym przypadku funkcjonariuszy więziennych, są właściwe,] uważane za dobre i aprobowane, a jakie za naganne lub wręcz niedopuszczalne.

Etykę zawodową należy rozumieć jako „całokształt norm wyznaczających okre ślone obowiązki moralne, dotyczące zarówno czynności wynikających bezpośredni! z realizacji danego zawodu, jak i związanych z nim społecznych stosunków zawodo wych" {Leksykon PWN 1971, s. 300).

Potrzeba określenia i przestrzegania zasad etycznych zawodu penitencjarysty nie wymaga uzasadnienia. W powojennej historii więziennictwa polskiego, jak już na to wskazywano, ukazały się pojedyncze publikacje na temat konieczności przestrzegania szczególnie niektórych norm etyczno-moralnych przez funkcjonariuszy więziennych, i to odwoływania się do względów politycznych (Machel 1990-1991, s. 55-74). Również nie-1 które dokumenty służbowe (np. zasady polityki kadrowej) odwoływały się do niektórych j norm etycznych. Z konieczności były jednak dopasowywane do politycznego ducha minionego ustroju. Gwoli uczciwości należy przypomnieć, iż także w praktyce funkcjono wały normy moralne o charakterze uniwersalnym. Naturalnie nie zawsze, nie wszędzie i nie na każdym poziomie istniejącej wtedy hierarchii służbowej były one respektowane.

122

Zagadnienia etyczne zawodu penitencjarysty mają dla tej profesji szczególne znaczenie. Ustanowienie i przestrzeganie w praktyce penitencjarnej na jej wszystkich szczeblach określonych norm etyczno-moralnych ma nie tylko dla personelu więziennego, ale też dla całej służby zdrowia jako instytucji wymiar podstawowy i wieloraki.

Po pierwsze - przestrzeganie tych norm ma zdecydowany wpływ na prawidłowe wykonywanie kary pozbawienia wolności, której istotnym i nadrzędnym celem jest wyrugowanie u skazanych skłonności do dalszego naruszania prawa.

Po drugie - przestrzeganie tych norm jest jednym z zasadniczych czynników decydujących o prestiżu społecznym służby więziennej. Kwestia prestiżu służby nie pozostaje bez wpływu na moralną i materialną sytuację personelu penitencjarnego. Sprawy prestiżu służby więziennej zostały interesująco przedstawione m.in. przez M. Porowskiego (1987, s. 200-221). Warto tu zwrócić uwagę, że prestiż zawodu penitencjarysty a także uogólniając, prestiż służby więziennej nie jest przydany jej odgórnie i z natury rzeczy. Jak wskazuje M. Porowski znacznie trudniej go uzyskać przez tę służbę niż np. przez policję czy też wojsko. Wynika to z faktu, że służba ta zajmuje się swoistego rodzaju „odrzutem społecznym" i najczęściej przez pryzmat tego faktu postrzegana jest jej społeczna pozycja. W takiej sytuacji pozytywny obraz etyczno-moralny służby więziennej, jako służby praworządnej, dobrze wykształconej, świetnie przygotowanej profesjonalnie, humanitarnej wobec człowieka izolowanego karnie, dobrze zarządzanej, nowatorskiej i racjonalnej oraz kierowanej na wszystkich szczeblach w sposób odpowiedzialny, ma dla prestiżu zawodu wyjątkowe znaczenie.

Po trzecie - co częściowo wynika z powyższego - respektowanie na co dzień określonych norm etycznych z pewnością w większym stopniu chroni personel więzienny, zwłaszcza pracujący w bezpośredniej styczności z więźniami (skazanymi i tymczasowo aresztowanymi) od wielu zbędnych konfliktów z nim i zmniejszy liczbę zagrożeń z ich strony. Nie trzeba też uzasadniać, iż funkcjonariusz pracujący z człowiekiem o określonym poziomie demoralizacji, sam musi stanowić dla niego pewnego rodzaju wzorzec moralnego zachowania i postępowania. Trudno oczekiwać sukcesu w pracy ze skazanymi, jeżeli demonstruje się takie cechy, jak: obojętność wobec trudnych problemów osobistych i życiowych, chamstwo, brutalność, ordynarność języka, zbytnią szorstkość w obcowaniu lub nadmierną surowość albo nadmierną tole-rancyjność wobec zachowań nagannych. Kontakt bezpośredni i stała praca z więźniami charakteryzować się powinny dobrą z nimi komunikacją, czyli umiejętnością porozumiewania się. Tu cechy komunikatywności i asertywności są nie do zastąpienia przy pełnym zachowaniu kultury osobistej. Kultura osobista, w połączeniu z umiejętnością panowania nad sobą, pozwala uniknąć sprowokowanego zachowania się nie licującego z godnością służby i z godnością penitencjarysty. Moje doświadczenia jako naczelnika zakładu karnego zdecydowanie potwierdzają tę tezę. Niektóre cechy funkcjonariuszy z tzw. pierwszej linii (pierwszej subkategorii), takie jak złośliwość, stronniczość, szukanie poklasku u osadzonych, niesłowność, stosowanie obietnic bez możliwości ich zrealizowania, naciąganie pewnych faktów celem spowodowania ukarania, uzależnienia się od osadzonych lub od ich rodzin (prezenty, łapówki, przyjmowanie profitów w innej formie), jak również brak refleksu, niezdecydowanie, niemożność ukrycia lęku w sytuacjach zagrożenia powodują utratę autorytetu. Utrata autorytetu w istocie swej pozbawia funkcjonariuszy pracujących w bezpośredniej styczności

123 z więźniami możliwości poprawnego realizowania przypisanych im obowiązków służbowych.

Praca w bezpośredniej styczności z osadzonymi wymaga zawsze zachowania ich godności osobistej, co jest jednocześnie warunkiem zachowania w tej specyficznej styczności godności własnej funkcjonariuszy. Jedną z najistotniejszych cech w tej interakcji jest posiadanie przez członków personelu więziennego autorytetu i życzliwości dla osadzonego, jako życzliwości dla drugiego człowieka.

Po czwarte - etyka zawodowa zapewne wymaga od decydentów w obszarze polityki kadrowej - wyważonych i uzasadnionych moralnie decyzji. Jednym z kryteriów, np. awansu służbowego, winno być doskonalenie profesjonalne, z czym wiąże się lepsza jakość pracy. Profesjonalizm przybiera różną postać na różnych stanowiskach służbowych. Na profesjonalizm składają się nie tylko wiedza, umiejętności praktyczne i osobiste doświadczenie, ale także niektóre cechy osobowości niezbędne do realizacji zadań związanych z danym stanowiskiem. Myślę, że uzasadnione etycznie jest przestrzeganie zasady uzyskiwania „stanowiska przez kompetencje, a nie kompetencji przez stanowisko". Z polityką kadrową nierozłącznie wiąże się selektywny dobór do służby więziennej oraz troska o przygotowanie praktyczne przyszłych adeptów sztuki penitencjarnej. Niewłaściwa polityka kadrowa, np. złe awansowanie, stronnicze nagradzanie i karanie, hamowanie rozwoju zawodowego bądź niezauważanie go, pomijanie w wyróżnieniach, itp. bardzo źle wpływa na tzw. klimat pracowniczy i sprawia na pracownikach wrażenie, iż o ich ocenie decydują jakieś inne kryteria, niż te, które zawarte są w oficjalnym szyldzie, to jest odwołujące się do takich wartości, jak obiektywizm, rzetelność, adekwatność do rzeczywistego stanu, uczciwość, itp. W takim wypadku wartości te utracą swoją moc wiążącą. Dojdzie wtedy do szkodliwego i obłudnego rozwarcia między oficjalnym szyldem moralnym a rzeczywistą praktyką. Nieporozumieniem jest również sytuacja, w której pracownik o małych lub znikomych albo też mniejszych kompetencjach jest przełożonym pracownika o większych kompetencjach, o wyższym profesjonalizmie. Szczególnie niekorzystnie wpływa to na procesy kierowania, o których niżej.

Po piąte - respektowanie określonych norm etycznych ułatwia proces kierów; na wszystkich szczeblach. „Kierowanie jest to proces planowania, organizowania, przewodzenia i kontrolowania działalności członków organizacji oraz wykorzystania wszystkich innych zasobów dla osiągnięcia ustalonych celów" (Stoner, Wankel 1994, s. 23).

Z procesem kierowania wiąże się możliwie najwyższy profesjonalizm. Wymaga on najwyższych kompetencji. Ich brak rodzi u kierowników postawy zachowawcze, nadmiernie ostrożne lub nadmiernie nieostrożne w zakresie trudnych decyzji lub decyzji brzemiennych w osobistą odpowiedzialność. Na przykład dyrektor zakładu p nitencjarnego zawsze powinien realizować trzy role: powinien być administrator zakładu, ordynatorem w odniesieniu do posunięć resocjalizacyjnych oraz kreatorem rozwoju penitencjarnego w odniesieniu do podległego personelu.

Dyrektor o słabym profesjonalizmie nie tylko nie będzie prawidłowo realizo tych ról, ale ze względu na obawę przed odpowiedzialnością może je realizować jedy nie w stopniu minimalnym lub jedynie czynić pozory ich realizowania. Dyrektor o s' bym profesjonalizmie nie będzie ani kreatorem nowatorstwa penitencjarnego, ani nie będzie zgłaszał swoich wątpliwości, co do ogólnej polityki penitencjarnej

z braku odwagi, albo z braku posiadania zasadnych argumentów, albo z chłodnej kalkulacji, iż najlepiej wychodzi się na „lojalności" wobec przełożonych. Naturalnie lojalność taka jest dla tych przełożonych jedynie „niedźwiedzią przysługą", albowiem pozbawia ich bodźców do refleksji krytycznej. Kierowanie ma miejsce na różnych szczeblach służby. Począwszy od dowódcy zmiany, przez kierowników działów, dyrektorów, dyrektorów okręgowych, po dyrektora Centralnego Zarządu Służby Więziennej. Kierowanie jest sztuką trudną i odpowiedzialną. Jak już wskazałem, kierowanie może mieć charakter autokratyczny i demokratyczny. Uważam za zdecydowanie fałszywy pogląd, iż w paramilitarnej organizacji, takiej jak służba więzienna, możli-wyjest jedynie autokratyczny styl kierowania.

Z kierowaniem wiąże się kwestia odpowiedzialności. Jest to zagadnienie szóste. Odpowiedzialność osobista ma tu szczególne znaczenie. Przyjmując obowiązki i uprawnienia poszczególni kierownicy w organizacji godzą się również na to, że będzie się im przypisywać zasługę lub winę za sposób wykonania zadań.

Dla kierowników koncepcja odpowiedzialności ma dodatkowy wymiar: nie tylko ponoszą ją za własną działalność, ale i za działalność ich podwładnych. W istocie, odpowiedzialność za działalność podwładnych jest jednym z elementów definicji stanowiska kierowniczego (Stoner, Wankel 1994, s. 267). Odpowiedzialność może mieć postać realną lub pozorną. W pierwszym przypadku kierownik (dyrektor) ponosi osobiste materialne konsekwencje swoich decyzji. W drugim jedynie na ogół mówi się o odpowiedzialności, zaś realnych konsekwencji kierownik (dyrektor) zwykle nie ponosi. Najczęściej tworzy opinie o niemożności realizacji pewnych zadań, o nieudolnych podwładnych, o znaczącym wpływie czynników obiektywnych, itp.

Zdarza się często, iż czuje się on zwolniony od odpowiedzialności lub też tak układa sobie stosunki ze swoimi przełożonymi, że w ostateczności unika osobistych konsekwencji. Naturalnie spostrzeżenie tych relacji jest demoralizujące dla podwładnych i wyraźnie szkodzi organizacji. Obserwując przez wiele lat praktykę kierowania więziennictwem i uczestnicząc w niej, zauważyłem niezdrową moralnie prawidłowość. Otóż im wyżej w hierarchii kierowniczej, tym szersze i bardziej dalekosiężne skutki podejmowanych decyzji (np. dotyczące polityki penitencjarnej w całym kraju), ale jednocześnie realnie mniejsza odpowiedzialność osobista za te decyzje, o ile są one wadliwe. I odwrotnie: im niższy szczebel kierowania i mniejszy zasięg błędnych de-[ cyzji, tym odpowiedzialność osobista bardziej artykułowana. Kwestię tę zasygnalizowałem już wcześniej.

Czy w świetle rozważań odwołujących się do norm etyczno-moralnych jest to słuszne?

Kończąc sygnalizowanie problemów etycznych wiążących się z kierowaniem i odpowiedzialnością, dotknę jeszcze kilku kwestii.

Otóż można postawić hipotezę, że osoby o niższym stopniu kompetencji na szczeblach kierowniczych zawsze będą wykazywały tendencje do osobliwej amoralności. Polega ona na takich posunięciach służbowych (np. kadrowych), które w efekcie wzmacniają ich pozycje. Być może motywem tych działań jest atmosfera niepewności, ustawicznego lęku o utratę stanowiska i związanego ze stanowiskiem standardu życia, prestiżu, posiadanych stosunków (tzw. układów) dających pewne osobiste możliwości, itp. (Holstein-Beck 1983, s. 219).

125

Nie ulega wątpliwości, że ludzie ci są bardziej zwolennikami działań zachowawczych niż nowatorskich. Nie pracują nad sobą (a powinni doskonalić swój profesjonalizm), stąd nie są inicjatorami postępu, choć pewna zdolność przystosowania się do nowej sytuacji może czynić odmienne wrażenie.

Odnosząc się do stylów kierowania: McGregor (Kowalewski 1984, s. 19) wiąże auto-kratyzm z szablonem postępowania odpowiadającym osobowości przełożonych, co nacechowane jest zwykle woluntaryzmem. Uważa on, że jest to po prostu niezgodne z etyką. McGregor preferuje kierowanie zespołem opartym na usystematyzowanej wiedzy i krytycznej refleksji, co jego zdaniem bardziej odpowiada potrzebom współczesnego pracownika, który oczekuje inteligentnego kierownictwa (Kowalewski 1984, s. 159-173).

Jak już wskazałem z kierowaniem łączy się kontrola. Kontrola ma na celu sprawdzenie jakości pracy, wykrycie ewentualnych nieprawidłowości, ustalenie ich przyczyn i spowodowanie stosownej korekty. Ma ona w sobie z natury rzeczy elementy ocenne, wobec tego także moralne. Etyczna kontrola to kontrola bezstronna, dokładna, rzetelna, utrzymana w kulturalnej formie, zachowująca godność osobistą kontrolowanych. Zachowanie kontrolujących nie powinno być nonszalanckie, złośliwe, niegrzeczne, lekceważące kontrolowanych lub poniżające ich. Taka bowiem kontrola jest źle odbierana przez kontrolowanych, tworzy nerwową atmosferę i przyczynia się do wzmocnienia czynników stresujących. Zasady te dotyczą wszelkich kontroli, począwszy od bieżącej kontroli dowódcy zmiany i kierownika działu, a na kontrolach okręgowych i centralnych skończywszy.

Przy okazji kontroli należy zwrócić uwagę na koncepcję tzw. faktu kontrolnego (Kowalewski 1984, s. 35-47). Przez wiele lat koncepcja ta funkcjonowała w warunkach penitencjarnych. Zakłada ona tylko pokazywanie usterek i powstaje w wyniku przyłożenia schematu przepisów do stanu zastanego. Rozmaite racjonalizacje lub wybór zadania ważniejszego, jeśli nie ma realnych możliwości, by zrealizować wszystkie zadania, nie mają tu dla kontrolujących żadnego znaczenia. Według S. Kowalewskiego „nauka administracji już od dawna podjęła walkę z tą koncepcją, wykazując zarówno z punktu widzenia sprawności, jak i etyki, jej szkodliwość" (1975, s. 334-339). Może ona spowodować nierzetelne, nieadekwatne i krzywdzące opinie (oceny) o poszczególnych pracownikach (Sztumski 1969). Opinie takie nie są do niczego przydatne.

Etyka bezpośredniej styczności

Funkcjonariusze pracujący w bezpośredniej styczności z osadzonymi powinni szczególnie pamiętać o uwzględnieniu w swoim służbowym zachowaniu wymienionych już norm etyczno-moralnych. Dotyczą one bowiem wszystkich funkcjonariuszy więziennych i często mają charakter uniwersalny.

Odnosząc się do oddziałowych, wypada zwrócić uwagę na ich kulturę osobistą sposób odnoszenia się do więźniów i na język, jakim się posługują. Zachowanie ich nie powinno być ani irytujące więźniów, ani prowokujące ich do niekorzystnych zachowań, ani też poniżające ich. Ton, jakim się zwracają, powinien być zrównoważony i spokojny. Winni oni być sprawiedliwi zarówno w obciążaniu więźniów poleceń' mi, jak i w ocenie ich zachowania. Nie powinni nigdy niczego naciągać ani też cr tzw. wycieczek osobistych, ośmieszających swoich podopiecznych. Cechować ich

126

powinna konsekwencja, zdecydowanie, rozwaga i niekonfliktowość. Cechy te budują im autorytet i wzmagają ich bezpieczeństwo. Swoim postępowaniem nie mogą obniżać autorytetu innym współdziałającym funkcjonariuszom, np. wychowawcom. Nie wolno im wchodzić z więźniami w żadne prywatne kontakty, np. przynosić różnych przedmiotów, handlować alkoholem lub czymkolwiek, faworyzować jednych więźniów i bezzasadnie źle traktować innych. Są oni także odpowiedzialni za dobre współdziałanie z wychowawcami, psychologami i służbą zdrowia, o czym powinni pamiętać ich przełożeni. Często elementem niekorzystnym w oddziale mieszkalnym jest zjawisko dwuwładzy. Wpływa ono zdecydowanie źle na kwestie autorytetu pracujących w nich funkcjonariuszy. Oddziałowi, podobnie jak np. nadzorujący pracę więźniów, muszą pamiętać także o zasadzie dyskrecji w odniesieniu do niektórych zwłaszcza informacji, jakie przyjęli od więźniów lub swoich przełożonych, lub w odniesieniu do poczynionych spostrzeżeń. Nie wolno zapominać o tym, że raz utraconego zaufania nie da się szybko odzyskać. Myślę, że o schludności munduru nie trzeba tu wspominać.

Wychowawców i psychologów poza wymienionymi już cechami, mającymi wartości etyczne, wypada uczulić na takie cechy, jak budzenie zaufania u więźniów, umiejętność zachowania dyskrecji, np. w odniesieniu do informacji, zwłaszcza intymnych uzyskanych w drodze diagnozowania. Obce powinny być zachowania świadczące o możliwości odgrywania się, nagonce na wybranych więźniów, itp. Życzliwość i przy-stępność, zrównoważenie psychiczne i kulturalny język oraz umiejętne inicjowanie kontaktów diagnostycznych i korekcyjno-terapeutycznych należą do właściwości niezbędnych na tych stanowiskach. Nie mogą oni także zapominać o tym, by współdzia-ijącym z nimi pracownikom ochronnym nie czynili negatywnych uwag w obecności 'ęźniów.

Psychologowie pozostają pod rygorami dyscypliny i obyczaju służbowego, które wiązują cały personel. Pozostają też pod rygorami kodeksu etyczno-zawodowego ychologów. Jest kwestią ich wiedzy, rozwagi, oceny i sumienia, by dla dobra celów ^bowych godzić te rygory w postępowaniu z więźniami.

W kontaktach z rodzinami więźniów wychowawcy i psychologowie nie powinni akcentować ocen ani nadmiernie pesymistycznych, ani też nadmiernie optymistycznych. Zawsze jednak zachowywać powinni postawę obiektywizmu i życzliwości do omawianych spraw. Nie jest etyczne przyjmowanie zarówno od rodzin, jak i od więźniów jakichkolwiek prezentów, łapówek, itp., które prowadzą do uzależnienia się. Funkcjonariusze więzienni narażeni są na tego rodzaju pokusy. Wychowawcy i psy-ologowie powinni pamiętać o osobistej, odpowiedzialności za ocenianie i opiniowanie więźniów i o odpowiedzialności za dalsze skutki owych ocen i opinii. Jak dona ogół nie ponosili oni żadnej odpowiedzialności, np. za nadmiernie optymistyczne inie w związku z przepustką która się nie udaje lub w związku z warunkowym przedterminowym zwolnieniem, po którym zachowanie osób zwolnionych zdecydowanie nie odpowiada zawartym w tych ocenach prognozom społecznym.

Pewne dylematy może mieć lekarz więzienny (Lenczewska, Machel 1982). Jego sytuacja powoduje, iż musi on respektować reguły gry obowiązujące personel, którego jest członkiem, i jednocześnie kodeks etyki lekarskiej, który go obowiązuje.

Jak powinien zachować się lekarz, który stwierdzi, że niektórzy więźniowie korzystający z przepustek np. zarazili się wirusem HIV lub chorobami wenerycznymi

127

i który jednocześnie, ustalając okoliczności zarażenia, zorientował się, iż więzień nie odwiedzał żony i dzieci, a jedynie meliną z prostytutkami? Jak powinien zachować się lekarz, który stwierdził u swojego więźnia - pacjenta ślady znęcania się nad nim przez współwięźniów, lub stwierdził, że jest on w celi upodlany, szykanowany, a nawet gwałcony przez nich?

Czy w obu podanych tu jako przykłady przypadkach powinien on swoje refleksje, ustalenia i wątpliwości zachować wyłącznie dla siebie, kierując się zasadą zachowania tajemnicy lekarskiej, zwłaszcza jeśli swoje ustalenia poczynił na drodze zaufania do jego osoby?

Zdaje się, że zgodnie z etyką lekarską (Chruściel 1994, s. 95), kierując się nadrzędną zasadą dobra swojego pacjenta, troską o jego zdrowie, a może nawet o jego bezpieczeństwo i życie, powinien on o tym na zasadzie dyskrecji poinformować dyrektora zakładu. Ten bowiem jest decydentem, który powinien podjąć stosowne kroki zabezpieczające dobro tego więźnia i jego bezpieczeństwo. Wiąże się to z odpowiedzialnością administracji więziennej za znajdujące się w zakładzie penitencjarnym osoby pozbawione wolności. Proponowane zachowanie lekarza w takiej sytuacji stanowi przeniesienie zachowania tajemnicy na innego, wyższego rangą urzędnika, który musi to uwzględniać w swoim działaniu zapobiegawczym.

Jak ocenimy „lojalność" lekarza wobec zasady zachowania tajemnicy lekarskiej, o ile jego pacjent - więzień, w wyniku istniejącej sytuacji w celi na przykład popełni samobójstwo? Jak ten lekarz oceni się sam?

Zachowanie godności człowieka - więźnia wiąże się ze sposobem zwracania się do niego. Obowiązująca zasada zwracania się „per pan" ma temu służyć. Czy zasada ta nie jest na pewnych obszarach interakcji między funkcjonariuszami (mającymi władzę) a więźniami zasadą martwą?

W trakcie wieloletniej praktyki penitencjarnej zwrócił moją uwagę zwyczaj panujący między funkcjonariuszami więziennymi. Oto niezwykle często osoby awansowane na kierownicze stanowiska, przeważnie wszystkich szczebli, natychmiast zwracają się do swych podwładnych przez „ty", niezależnie od ich wieku i wykształcenia. Ja' to się ma z zachowaniem godności osobistej podwładnych? Czy idzie tu o wzmocnienie posiadanej przez przełożonych władzy? Czy tak traktowani podwładni mają m ralne prawo do złamania tej jednostronnej przewagi i pragnąc zachować swoją g ność osobistą, odnosić się do przełożonych w podobny sposób? Co na to wted przełożeni?

Ostatnia refleksja dotyczy usług ze strony więźniów na rzecz funkcjonariuszy wi ziennych za symboliczną opłatę albo bezpłatnie. Uważam, że jest to zdecydowan nieetyczne i nie tylko nie przynosi splendoru personelowi, ale naraża służbę więzi ną na negatywne oceny i niekorzystne komentarze.

Refleksja kończąca: respektowanie norm etyczno-moralnych na wszystkich ziomach służby więziennej przez personel jest gwarancją nie tylko praworządne traktowania więźniów, nie tylko zbliżania się do nadrzędnego celu, jakim jest zmni szenie liczby powrotów do przestępstwa, ale także uzyskania poprawności stosunk międzyludzkich tego personelu (Łypacewicz 1975, s. 40), podniesienia prestiżu służby i uzyskania zadowolenia z pracy, co łączy się ze stabilizacją kadrową i zwiększeniem się profesjonalizmu penitencjarnego.

128

Sądzę, że nie przyczynia się do podniesienia społecznego prestiżu służby więzien-I nej, a zatem i społecznej pozycji personelu więziennego, nazywanie tego personelu I w oficjalnych wystąpieniach przez autorytety, np. naukowe i polityczne, oraz przez dziennikarzy, klawiszami. Po pierwsze nazwa ta pochodzi z gwary więziennej, a po drugie, jako taka zawiera wymowę pogardliwą i lekceważącą. Autorzy ośmiu napisanych pod moim kierunkiem prac magisterskich wskazywali na pewne rozbieżności między oficjalnie preferowaną etyką zawodową w więziennictwie a stanem realnego I ich respektowania (Ciosek 1990; Trzciński 1990; Florecki 1990; Kołodziejski 1990; Czermański 1993; Maruszczak 1991; Dymowski 1991; Liedtke 1996).

Na odrębne potraktowanie zasługuje uwzględnianie norm etyki zawodowej w sytuacjach szczególnie nieprzyjemnych, niebezpiecznych i bardzo stresujących, do jakich należy stosowanie przymusu bezpośredniego. Idzie tu o sytuacje stosowania pałki gumowej, nakładania pasa bezpieczeństwa, kaftanu bezpieczeństwa, gazu obezwładniającego, hydrantów wodnych, siły fizycznej, chwytów samoobrony według wschodnich sztuk walki, itp.

Obowiązujące w więziennictwie przepisy wyraźnie uniemożliwiają dowolność w tym zakresie, stanowią, iż przymus fizyczny może trwać wyłącznie tak długo, jak to jest niezbędne (do uspokojenia się), nie może być odwetem czy zemstą personelu wobec więźniów powodujących szczególne zagrożenie (dla innych więźniów, personelu i zakładu) i może być stosowany tylko w ściśle określonych okolicznościach. Idzie też o to, by więźniowie, wobec których jest stosowany przymus bezpośredni, zwykle jako ostateczność po wyczerpaniu innych środków (np. negocjacji), nie ucierpieli z tego powodu więcej niż jest to konieczne. Użycie środków przymusu bezpośredniego jest rutynowo kontrolowane przez władze zwierzchnie i przez sąd penitencjarny.

Personel więzienny jest nie tylko szkolony praktycznie, ale też od strony etycznej, ! jak w takich sytuacjach się zachować (Jędrzejak 1996 i 1998a i b; Kaczmarek 1998 ': a i b). Zagadnienia te są w podobny sposób traktowane w szkoleniu policjantów (Domański 1998; Porowski 1997).

Zagadnienia etyki zawodowej personelu więziennego znajduje, m.in. umocowa-I nie w Regułach minimalnych ONZ oraz w Europejskich regułach więziennych (vide: rozdz. 4).

i' Na ważność przestrzegania etyki zawodowej zwraca się uwagę w działaniach policji (Stefański 1996). Dokumentami, z których wywiedziono zasady etyki zawodowej policji są m.in. Deklaracja o Policji. Rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1979 roku, Kodeks postępowania funkcjonariuszy porządku prawnego rezolucja 34/169 Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1979 roku, Podstawowe zasady użycia siły oraz broni palnej przez funkcjonariuszy porządku prawnego, Rezolucja VIII Kongresu ONZ w sprawie zapobiegania przestępczości i postępowania zprzestępcami z 1990 roku (Prawa człowieka a Policja ... 1992).

Jak podaje M. Stefański (1996, s. 18), powszechnie został przyjęty poniższy kodeks etyczny policjanta:

1. Policjant jest sługą prawa.

2. Policjant jest uczciwy w myśleniu i działaniu.

3. Policjant jest bezstronny i sprawiedliwy.

4. Policjant jest nieprzekupny.

129

5. Policjant szanuje i chroni godność obywatela.

6. Policjant nie używa więcej siły niż jest to niezbędne.

7. Policjant nieustannie pogłębia swoją wiedzę.

8. Policjant jest posłuszny legalnym władzom i regulaminom.

9. Policjant zachowuje wszelkie tajemnice. 10. Policjant jest przykładnym obywatelem. Autor ten podkreśla, iż „demokratyczne struktury państwa wymagają od policji

poszanowania prawdy, prawa, konstytucji i apolityczności. Autorytet i prestiż policja może budować wyłącznie na bazie autorytetu moralnego, społecznego i prawnego. Etyka zawodowa policjanta jest bardzo istotnym elementem edukacyjnym w ośrodkach kształcenia. Na kanwie wychowania etycznego można nie tylko kształtować poprawne relacje policjant - społeczeństwo, ale również spostrzeganie policjanta w sp_ łeczeństwie jako partnera, który służy poprzez przestrzeganie porządku i spokoju publicznego pomocą, opieką, radą (Stefański 1996, s. 18).

Praca policjantów ukierunkowana jest na społeczeństwo, w tym społeczność przestępczą zagrażającąjemu. Policja w tym działaniu nie może obejść się bez społecznego wsparcia, o które nieustannie zabiega i choćby ze względu na to zagrożenie, znajduje je.

Praca personelu więziennego adresowana jest do przestępców odbywających karę pozbawienia wolności. Społeczeństwo oczekuje od więźnia zminimalizowania recydywy przestępczej, ze strony której także czuje się zagrożone. Służba więzienna także, jak to już przedstawiłem, nie może obejść się bez społecznego wsparcia. Nieustannie więc o nie zabiega. Jej wysoki poziom etyczny, podobnie jak w przypadku policji, jest czynnikiem ułatwiającym pozyskanie tego wsparcia i podnoszącym społeczny prestiż.

3.6. Patologia instytucji więziennej i jej ujemne konsekwencje

Patologia instytucji jest jednym ze zjawisk patologii społecznej (Podgórecki 1976) Literatura prezentuje kilka różnych definicji patologii społecznej. Na użytek tego tek stu posłużę się dwiema poniższymi.

Według Zimbarda i Rucha (1994, s. 675) przez patologię społeczną należy ro mieć „anormalne warunki społeczne w instytucjach, środowiskach lub system wytwarzające, ułatwiające lub podtrzymujące patologiczne reakcje u jednostek żyj cych w tych warunkach".

Według J. Malca ,jest to ogół przypadków śmierci, szkód dla zdrowia, obniż poziomu moralnego, pogorszenia samopoczucia i strat materialnych spowodowan naruszeniem reguł prakseologicznych, moralnych, prawnych oraz zachowaniem a destrukcyjnym" (1986, s. 56).

Według definicji J. Malca decydujące znaczenie dla uznania, czy coś można s syfikować jako patologiczne społecznie czy nie, ma fakt zaistnienia szkody. Autor przedstawia poniższą klasyfikację szkód:

1. Fizyczne i psychiczne (śmierć ludzi, osłabienie ich odporności fizycznej i chicznej, wzrost zachorowalności i chorobowości, uszkodzenia ciała, nasil stresów, itp.).

2. Internalizacja wadliwych norm moralnych.

130

3. Straty w mieniu.

j, Patologia instytucji, w tym dotykająca jej personelu, może dotyczyć także więzie-Inia(Lenczewska, Machel 1995, MAchel 200la).

Zagadnienia patologii instytucji przedstawił jako pierwszy w literaturze polskiej A. Podgórecki (1976).

L Autor ten, rozpatrując zjawiska patologiczne w działaniu instytucji, wyróżnia dys-tunkcjonalność zewnętrzną i wewnętrzną. Pierwszą ustala się na podstawie adekwatności istniejących środków instutucjonalnych i organizacyjnych w stosunku do przyjętych celów tych instytucji. Druga dysfunkcjonalność ma niezwykle złożony charakter.

Podgórecki wyróżnia dziesięć podstawowych wskaźników tej dysfunkcjonalno-ści. Oto one:

11. przerosty więzi nieformalnych, które mogą w sprzyjających warunkach przekształcać się w zgromadzenia (grupy) mafijne, klikowe;

2. niedorozwój więzi formalnej;

3. wadliwość systemu selekcji i awansu ze szczególnym przypadkiem braku kompetencji zwierzchników;

4. wadliwość obiegu informacji;

5. nieadekwatność sposobu zarządzania;

6. rytualizm;

7. formalizm;

8. wadliwość rozkładu proporcji gratyfikacji i sankcji karzących;

9. rozwijanie w ramach danej instytucji motywacji niezgodnych z celami tej instytucji, a w szczególnym przypadku traktującymi tę instytucję jako instrumentalny środek do realizacji celów pozainstytucjonalnych;

10. przekonanie o małej społecznej wadze lub nawet społecznej szkodliwości celów instytucji.

Wszystkie te wskaźniki mogą mieć zastosowanie do służby więziennej jako instytucji. Dotyczyć mogą zatem personelu więziennego. Wypada zwrócić uwage^ na pewną osobliwość warunków więziennych. Oto Zimbardo, po swoim głośnym eksperymencie ze studentami pozorującymi strażników więziennych z jednej strony i więźniów z drugiej, doszedł do interesującej konkluzji. Uznał, że to co się dzieje w instytucjach zamkniętych, takich jak więzienie, nie jest ani rezultatem mentalności „dozorców", czy też negatywnej selekcji osób dobieranych na stanowiska dozorców, administratorów, itp., ani negatywnej podkultury więźniów. Eksperyment ten ujawnił bowiem, że nie tyle „źli ludzie" są źródłem „złych zachowań", ile że pewne instytucje, pewne organizacyjne konstrukcje społeczne przez swą strukturę i rozlokowanie pozycji i ról mogą indukować zachowania społecznie negatywne (Podgórecki 1976). Zdaniem Podgóreckiego, który m.in. opisał eksperyment Zimbarda, można pokusić się o pewną generalizację. Otóż pozycje społeczne i role społeczne, wtedy kiedy są oderwane od własnych konsekwencji (gdy są pozbawione owego stałego sprzężenia zwrotnego, które jest tak istotne w małych grupach, gdzie ludzie stykają się bezustannie i bezustannie nawzajem kontrolują - w stosunkach: „twarzą w twarz") mogą podlegać bardzo łatwo patologicznym wykoślawieniom. Autor wyróżnia dwie orientacje etyczne. Pierwsza ma charakter indywidualistyczny, a druga społeczny. Orientacja indywidualistyczna dotyczy „postaci wewnętrznej" człowieka, np. ocenianej osoby, oceniane-

131 go pracownika. Rozumieć przez to należy ocenianie społecznego zachowania ludzi na podstawie norm stosowanych do innych osób traktowanych jako elementy małych grup społecznych.

Zasadniczą cechą etycznej orientacji społecznej nie jest ocena osobistych cech danej jednostki, jej wad lub zalet moralnych, lecz to, jaki ciąg skutków dana jednostka, zajmująca określoną pozycję społeczną, stanowisko służbowe, wywołuje sv postępowaniem.

Myślę w tym miejscu, że nie da się zaprzeczyć, iż ludzie o negatywnej etyce indywidualistycznej są potencjalnie większymi sprawcami działań przynoszących niekorzystne skutki społeczne.

Wniosek, jaki wyprowadził ze swojego eksperymentu Zimbardo, sugeruje, iż w takiej instytucji jak więzienie, nie tylko ze względu na mniej dostępną kontrolę społeczną, łatwiej niż w innych instytucjach „otwartych" o dewiacje patologiczne. Sprzyja temu fakt, iż więzienie jest instytucją totalną (Goffman 1961). Instytucja totalna wywiera taki wpływ zarówno na społeczność więźniów, jak i na społeczność personelu! (Goffman 1961; Katz, Kahn 1979; Ciosek 1993, 1996). Nietrudno w nim wobec tegoj o zjawiska pozwalające się sklasyfikować w kategoriach patologii społecznej.

Katz i Kahn zwracają uwagę, że w instytucjach karnych występują pewne odchylenia od oficjalnie stawianego przed nimi celu, to jest totalnej kontroli nad więźnia Wynika on z samego faktu realizacji kary pozbawienia wolności. W praktyce powsti ją systemy, w których wśród więźniów wykształca się model nieformalnego przywód twa (zjawisko negatywnej podkultury więziennej, o którym wspominałem już pa krotnie wcześniej), przy milczącej aprobacie lub tolerancji (ze względu na bezradność! lub wygodę) personelu. Zdarza się, że pomiędzy funkcjonariuszami ochrony a nawetj wychowawcami i wyższymi funkcjonariuszami a elitami podkultury dochodzi do ofi-J cjalnych wymian i porozumień. W związku z tym G.H. Sykes (1958) wprowadził pc-I jęcie spójności społeczności więźniów, mając na myśli model współdziałania pomo ny w utrzymaniu równowagi w społeczności więźniów, a polegający na tym,: elementy gwałtowne, agresywne i niestabilne utrzymywane są w ryzach przez pr; wódców nieformalnych, a pozostali podporządkowują się zasadniczym wymaganiod regulaminu więziennego (Katz, Kahn 1979, s. 222). Jest to zatem „ciche" zaakceptc wanie władzy więźniów - przywódców podkultury więziennej nad innymi więźnian np. za cenę porządku i spokoju. Jest to zatem dzielenie się władzą, do której więźnio wie - przywódcy nie mają żadnej formalnej legitymacji. Zjawisko to, w kontekśc: celów więzienia i kary pozbawienia wolności, a także w świetle (omówionych w rozd 5) standardów międzynarodowych, należy uznać za patologiczne. Muszę przyznać,i zdarzają się sytuacje ekstremalne, w których opisane tu porozumienia są pomoci w ich opanowaniu lub rozwiązaniu. W ten właśnie sposób jako naczelnik zakładu! nego zlikwidowałem w fazie początkowej rozwijający się bunt więźniów chcącyd zamanifestować swoją solidarność z więźniami buntującymi się w innych zakład karnych w okresie lat osiemdziesiątych. W tym przypadku bunt wywołany został „pn importowanych więźniów", co nie leżało w interesie elit podkultury „starej".

Jak wskazują niektórzy autorzy: im mniejsza totalność więzienia, tym słabsza [ kultura więzienna (Szaszkiewicz 1997). Totalność natomiast zmniejsza się przy wid szych uprawnieniach więźniów i większej otwartości instytucji więziennej, zbliża

132

cejjądo warunków wolnościowych. Podkultura więzienna jako zjawisko dynamiczne ulega stałym przeobrażeniom. Osłabia się zatem jej wpływ na więźniów wraz z upodobnianiem się warunków więziennych do naturalnych warunków społecznych. Optymiści mają więc nadzieję, iż zmniejszy się także dwulicowość postaw więźniów: inne postawy wobec administracji a inne w interakcjach z podkulturą (Pastwa-Wojciechowska 1990-1991). Jednak według J. Kozieła, relacjonującego stan podkultury w więzieniach łódzkich, nadal zachowują swoje znaczenie takie normy tej podkultury, jak „twardość" i „solidarność" (Kozieł 1998, s. 467). Prezentowany przez niektórych autorów (np. Szaszkiewicz 1997) optymizm co do neutralizacji ujemnego wpływu podkultury więziennej na więźniów w związku ze zmniejszeniem się totalności polskich więzień nie jest, moim zdaniem, uzasadniony Po pierwsze, dlatego że każda społeczność kreuje swoje przywództwo, co w warunkach świata przestępczego, charakteryzującego się odmiennością wartości, wzorów zachowań i norm postępowania, powoduje wytworzenie się podkultury konkurencyjnej wobec tego, co oferuje, czego żąda i czego oczekuje instytucja więzienna (Drwal 1981 ; Morawski 1970; Krukowski 1984; Clemmer 1958; Dyoniziak 1965; i inni). Po drugie, dlatego iż polskie więzienia ze względu na transformację ustrojową stały się odzwierciedleniem rozwarstwienia społecznego ze względu na stan materialny. Może to doprowadzić (i zapewne doprowadza) do powstania zależności na tym tle (vide: wypowiedzi więźniów amerykańskich z książki Camhiego, prezentowane wcześniej). Jest oczywiste, że władza jednych więźniów nad drugimi oparta na zależnościach finansowych, tworzy nowy obraz podkultury więziennej, przy czym cecha mafijności pozostaje nadal. Nowością są przywódcy grup podkulturowych wywodzący się ze środowiska przestępczości zorganizowanej (Kowalski 1996a). Posiadający pieniądze mogą podporządkowywać sobie tradycyjnych przywódców podkultury więziennej, o ile ich sytuacja materialna będzie krytyczna, i w ten sposób rozszerzyć swoją władzę. Jak podaje (za K. Marksem) J.H. Turner (1998) ludzie bogaci posiadający pieniądze zawsze mogą dzięki temu zdobyć władzę nad biednymi. Nie ma żadnych podstaw, by twierdzić, że społeczność więzienna jest z tego mechanizmu wyłączona. Pojawia się w tej sytuacji bardziej wyraźnie nowe niebezpieczeństwo w postaci możliwości skorumpowanie przez niektórych więźniów personelu więziennego (H?renstam 1989). Takie przykłady są znane nie tylko w polskiej praktyce penitencjarnej.

Osobiście byłem wielokrotnie narażony na pokusy wzięcia łapówki np. za doprowadzenie więźnia do uzyskania warunkowego zwolnienia, za udzielenie przepustki, itp. W takiej sytuacji mogą znaleźć się wszyscy funkcjonariusze pierwszej subkatego-" oraz dyrektorzy zakładów penitencjarnych.

Zagadnienie podkultury więziennej jest bardzo dobrze opisane w literaturze polskiej (m.in. Ciosek 1993, 1996; Szaszkiewicz 1997), nie ma więc potrzeby, abym je rozszerzał.

W polskich więzieniach podkultura więzienna była i jest stale w centrum zainteresowania administracji penitencjarnej, a głównym celem tego zainteresowania jest jej neutralizacja. Jako ciekawostkę przekażę tu spostrzeżenie, jakie uczyniłem, odbywając podróże naukowe do więzień rosyjskich (w latach 1992-1996) usytuowanych w Obwodzie Kaliningradzkim. Naczelnicy rosyjscy świetnie orientują się w funkcjonowaniu tej podkultury, ale prezentują pogląd, że jest to nie ich sprawa, a sprawa więźniów.

133

Zauważyłem też, że skłaniają się do porozumień z elitami tej podkultury w zakresie podporządkowania i kontroli społeczności więźniów, co zgodne jest z przedstawionymi już opiniami Katza i Kahna w tej sprawie.

Ze specyfiki więzienia wynikają jeszcze cztery ujemne zjawiska, które ze względu i na znaczny stopień szkodliwości zasługują na uwagę.

Pierwsze, które należy ująć w kategoriach patologii instytucji więziennej, dotyczy sposobu odnoszenia się zwłaszcza niektórych więźniów do funkcjonariuszy bezpo-| średnio ich nadzorujących. Dotyczy to oddziałów mieszkalnych, miejsc pracy, „spa-1 cerników" (placów spacerowych), środków przewozu więźniów i temu podobnych. I Wszędzie tam funkcjonariusze ci muszą egzekwować od więźniów pewien typ zacho-1 wań zgodnych z więziennymi standardami określonymi w konkretnych przepisach. | Tym egzekutorem przepisów jest zwykle personel podoficerski, który bardzo czesi doświadcza doznań stresujących, opisanych przeze mnie w rozdz. 3.4.2.

Należy zgodzić się ze stanowiskiem często prezentowanym w literaturze i prakty ce penitencjarnej, iż jeżeli przyjmuje się resocjalizacyjny model systemu penitencjarnego, to w jego ramach wszyscy funkcjonariusze więzienni pierwszej subkategorii powinni służyć realizacji zawartych w nim celów korekcyjnych. Otóż rzeczywistość więzienna często tego postulatu nie może realizować ze względu na relację więźniowie - personel, co już starałem się zasygnalizować.

Szczepański pisze o tym tak: „Więzień może mieć swoje lęki. Ale tak napraw boi się funkcjonariusz: o rodzinę, o udział w likwidacji buntów, o własne bezpieczeń stwo. Kolejność ta oddaje wiernie źródła obaw i hierarchię poczucia zagrożenia strażnika, oddziałowego, wychowawcy. I zapewne nie tylko ich. Oprócz agresji zycznej, co bywa zwykle dokumentowane, funkcjonariusz styka się z szarą strefąp chicznego nacisku. Bierze na siebie chamstwo, obelgi, groźby, szantaż, przekups wprost i korumpowanie. Całymi latami. Póki jest dobrze. Gdy zaczyna być źle, zos je sam" (Szczepański 1999, s. 10). Zagadnienie to, zdaniem cytowanego autora," gląda znacznie gorzej w odniesieniu do osób skazanych na 25 lat pozbawienia wo ści lub na dożywotnią karę pozbawienia wolności. Więźniowie ci nie muszą liczyć z niczym i z nikim. Wiedzą dobrze, że już nic im zrobić nie można. Cechuje ich czucie totalnej bezkarności. Jeśli bowiem dokonają okaleczenia lub zabójstwa ws więźnia lub funkcjonariusza więziennego (w trakcie pełnienia przez niego obow! ków służbowych) realnie nie grozi im już żadna gorsza sankcja ze strony państwa.

Z Informacji o stanie bezpieczeństwa w jednostkach penitencjarnych w 1998 k, torstwa E. Zawady, wynika, iż istnieje w relacjach personel (zwłaszcza pierwszej kategorii) - więźniowie szara strefa stałego łamania prawa przez więźniów w pos naruszania godności osobistej, nietykalności fizycznej i stosowania gróźb bezprawn w odniesieniu do funkcjonariuszy więziennych. Sygnalizowałem to już w podro 3.4.2. Zjawisko to nie jest nowe i jak wskazała m.in. A. Harenstam (1989) wyst ono nie tylko w Polsce. Moje doświadczenie penitencjarne potwierdza taki stan rz Badania A. Harenstam i raport płk E. Zawady utwierdzają w przekonaniu, że zjaw zachowań naruszających prawo, których ofiarami są funkcjonariusze więzienni, u' muje się nadal (a może zwiększyło się?), mimo wyraźnego złagodzenia sympto penitencjarnych i wzrostu uprawnień przestępców znajdujących się w więzieniach, przykładzie naszego kraju można postawić tezę, że ani prawo, ani państwo nie c

personelu więziennego przed tego rodzaju przestępczością. 'Nie więc dziwnego, chroni się on sam sposobami już przeze mnie w poprzednich rozdziałach wymienionymi: ucieczką w chorobę, ucieczką „na rentę" w wyniku nerwicy neurastenicznej, ucieczką w alkohol lub inne uzależnienia, zwolnieniem ze służby, kontragresją werbalną lub fizyczną, itp. W. Szczepański pisze, iż „Prowadzone są co prawda postępowania wyjaśniające, sporządza się protokoły użycia przymusu fizycznego, kieruje doniesienia do prokuratury, domaga ścigania z urzędu za czynne napaści, ale nic z tego nie wynika. Sprawy są bagatelizowane i umarzane już na wstępnym etapie śledztwa, a w najlepszym przypadku rozprawy sądowej. Nie wiadomo, jakie są losy tych spraw, ile zostało zakończonych wyrokiem i jak on brzmiał. Sprawy rozpatruje się latami.

Dowody napaści na funkcjonariuszy, jak obdukcje lekarskie, protokoły z przesłuchań świadków, zbierane są niedbale. Inna rzecz (o czym już pisałem - H.M.), że trudno jest nakłonić świadka - więźnia do podpisania protokołu przesłuchania, bo on chce dożyć do najbliższej kolacji" (Szczepański 1999, s. 11). Patologia polega na tym, że chroniony jest przed odpowiedzialnością kamą więzień - przestępca w miejscu odbywania kary pozbawienia wolności za poprzednie przestępstwo, w zakładzie karnym, w którym respekt dla prawa powinien być dla niego podstawowym warunkiem funkcjonowania, w którym oczekuje się od niego ekspiacji i poprawy. Natomiast na skutek ułomności procedury karnej lub nieudolności w ściganiu opisanej tu przestępczości więźniów adresowanej do funkcjonariuszy więziennych, funkcjonariusze ci de facto pozostają poza skuteczną ochroną prawną podczas wykonywania swoich obowiązków służbowych w imieniu prawa (!) lub w związku z ich wykonywaniem. Taka sytuacja powoduje, że więźniowie nie respektują ich poleceń i lekceważą ich, albowiem dobrze wiedzą, że w rzeczywistości są bezkarni. Tymczasem więzień powinien mieć pełną świadomość, że przestępstwo wobec funkcjonariusza więziennego podlegać będzie odpowiedzialności karnej, której uniknąć nie sposób.

Analizując wiele rozmaitych poglądów na tematy penitencjarne, głoszonych publicznie przez rozmaite autorytety (naukowe, parlamentarne, dziennikarskie, itp.), nie sposób skonstatować, iż ich treścią są przede wszystkim prawa przestępców odbywających karę pozbawienia wolności a także niesłychana troska o ich więzienny los. W podtekście można doszukać się obawy przed niepraworządnym (a może nawet niehumanitarnym) traktowaniem ich przez personel. Nie zauważa się niemal zupełnie troski o personel więzienny, o jego ochronę prawną o jego godność i znośne warunki pracy.

U podstaw tych wypowiedzi leży, jak przypuszczam, wyłącznie teoretyczna orientacja na temat tego, jak się przedstawia w rzeczywistości społeczność więźniów. Zupełnie ginie z pola widzenia fakt, że są to ci sami często bardzo perfidni, wysoce zdemoralizowani i groźni przestępcy, których z dużym trudem ujęto i ostatecznie skazano. Wbrew oczekiwaniom, przekroczenie więziennej bramy nie jest pozbyciem się osobowości aspołecznej i antyspołecznej. Tego rodzaju patologia więzienna w ewidentny sposób narusza standardy zawarte w Europejskich regułach więziennych oraz w Regułach minimalnych ONZ a także zawarte w standardach dotyczących praw człowieka (vide: rozdz. 4). Jest ona absolutnie szkodliwa i nie do utrzymania w dalszej perspektywie. Opisana tu tolerancja przestępczości więźniów może być uznana za defekt w funkcjonowaniu resocjalizacyjnego modelu systemu penitencjarnego, zdecydowanie ograniczający jego skuteczność. Ten patologiczny typ interakcji między personelem

135 a więźniami minimalizuje możliwość poprawnego komunikowania się obu tych społeczności, a zatem również komunikowania się resocjalizacyjnego (Petrowiec 1996).

Drugim patologicznym zjawiskiem, specyficznym dla więzienia, są rozmaite formy niedopuszczalnych prawnie relacji personelu z więźniami. Wymienić można tu nielegalne przenoszenie listów (za stosowną opłatą), handel alkoholem, przyjmowanie przez personel łapówek, itp. zachowania składające się na zjawisko korupcji.

Naturalnie korupcja (Kojder 1992, s. 151) nie jest zjawiskiem codziennym, ale wypadki tego rodzaju zdarzają się (Lenczewska, Machel 1995, 1998; Zawada 1998; Szczepański 1999).

Korupcja, podobnie jak zdecydowana większość napaści na personel więzienny poza służbą (po wypiciu wspólnej wódki z byłymi więźniami, w trakcie powrotu do domu w nocy w stanie nietrzeźwym, itp.), są dowodem słabości tego personelu, który powinien w pierwszym przypadku być odporny na pokusę, a w drugim, nie zapominać o zachowaniu podstawowych zasad ostrożności, jak również o niedopuszczalności bliższych kontaktów z byłymi więźniami.

Trzecim zjawiskiem specyficznym dla więzienia jest tzw. kontrabanda (Kalinich, Stojkovic 1985), o której jako możliwej, już wspomniałem. Dotyczy ona przede wszystkim nielegalnego dostarczania (w bardzo przemyślny sposób) narkotyków i innych środków odurzających i handlowania nimi na terenie więzienia (Kowalski 1996), telefonów komórkowych służących do nielegalnej i pozostającej poza kontrolą komunikacji, zarówno między więźniami, jak i ze światem (także przestępczym) pozawię-ziennym. Kontrabanda dotyczy również pagerów, urządzeń podsłuchowych, aparatów fotograficznych, miotaczy gazowych, materiałów wybuchowych (trotyl, petardy), amunicji i fałszywych pieniędzy (dolary, marki). Tego rodzaju kontrabanda (np. w \aĄ tach siedemdziesiątych do aresztu śledczego w Jeleniej Górze dostarczono w paczce z konserwą mały pistolet z ostrą amunicją) zawsze bardziej lub mniej bezpośrednio dotyczy personelu więziennego (Szczepański 1999, za: Zawada 1998). Albo ten personel jest zbyt mało skrupulatny w przeszukaniach, albo nie chce czegoś dostrzec (bo się np. obawia lub jest skorumpowany), albo nie dysponuje stosownymi narzędziam1' wykrywania lub też nie chce narazić się więźniom i ich rodzinom lub dysponuje zbyt małym doświadczeniem i zbyt skromną wyobraźnią. Kontrabanda w efekcie finalnym zawsze może postawić personel w bardzo trudnej a nawet niebezpiecznej sytuacji C wada 1998; Kowalski 1996a; Szczepański 1999).

Czwartym zjawiskiem o charakterze patologicznym są ucieczki więźniów z różnych typów zakładów karnych i z miejsc zewnętrznego zatrudnienia oraz tzw. niepowroty z udzielonych przepustek i widzeń poza zakładami karnymi. Zarówno uciec-ki, jak i niepowroty zawsze mają istotny związek z personelem. Personel ten al okazuje nierzetelność, albo dopuszcza się zaniedbań lub zlekceważenia pewnych winności, albo ulega sugestii więźniów i demonstruje łatwowierność, albo też ok" je niedopuszczalną nieuwagę. Wtedy dochodzi do ucieczek z zakładów karnych. J żeli personel (w tym wychowawcy i psychologowie) udzielają kandydatom przepustek zbyt dużego i nieuzasadnionego kredytu zaufania, a zatem zaufania nie cjonalnego, może dojść do niepowrotu z przepustki. Naturalnie ten uproszczony sć mat nie wyjaśnia ich szerokiego i często prozaicznego podłoża. Jest jednak za wskaźnikiem błędu w postępowaniu penitencjarnym i symptomem niepowodze

136

Ujemne konsekwencje ponosi nie tylko personel, ale także różne czynniki pozawię-zienne. Po pierwsze, w więzieniu powstaje deficyt więźniów i przerwane zostaje wykonywanie kary wobec sprawców tych zdarzeń. Po drugie, ujawnia się wadliwa praca personelu. Po trzecie, zagrożone może czuć się społeczeństwo, albowiem nigdy dokładnie nie można przewidzieć motywów i celów takich zachowań, które mogą mieć niekiedy postać niebezpieczną i ekstremalną (np. chęć zemsty na świadku, „uregulowanie" pretensji do żony, inne przestępstwo, itp.). Z badań tego zagadnienia wynika, że wspomnianych zachowań samouwalniających się (ucieczek i niepowrotów) dopuszczają się wszystkie kategorie więźniów, przy czym zdarzają się szczególnie dobrze przygotowane ucieczki z zakładów szczególnie dobrze strzeżonych również tzw. więźniów niebezpiecznych (Hansen 1982; Bulenda, Lasocik, Obłuski, Rzepliński 1987; Skupiewska-Mówieńska 1982; Biereg 1993; Birna 1994; Skowroński 1994; Siemiński 1995; Machel 1996; Nawój 1996; Zawada 1998). Formy ucieczek są rozmaite i świadczą o dużej wyobraźni ich sprawców, a niekiedy o zdolności do podejmowania znacznego ryzyka. Znane są ucieczki więźniów pod wagonami kolejowymi wywożącymi prefabrykaty z terenu więzienia, pod śmieciami na załadowanym samochodzie ciężarowym podczas ich wywozu, podkopem, po wypiłowaniu krat w oknie, przez pas ogrodzenia (podwójny, zwany pasem bezpieczeństwa), po dachach budynków więziennych przy pomocy liny okręconej z prześcieradeł, podszywając się pod innego więźnia, wyuczając się dokładnie jego personaliów, przebierając się w mundur funkcjonariusza więziennego, itp. oraz z położonych poza więzieniem miejsc pracy.

Odrębną kategorią są ucieczki podczas transportowania do innego zakładu, na rozprawę, do szpitala cywilnego. Znane są szczególnie w ostatnim dziesięcioleciu samouszkodzenia lub doskonałe symulacje nagłych zachorowań, kiedy to przewozi się takich chorych do pozawięziennego szpitala, a tam albo w drodze ktoś takiego więźnia zbrojnie odbije, albo on nagle zdrowieje i ucieka. Cywilna służba zdrowia zwykle traktuje funkcjonariuszy więziennych, strzegących niekiedy bardzo groźnych i niebezpiecznych przestępców jako „personel non grata", co nie tylko jest dla nich niezwykle stresujące, ale wręcz utrudnia wykonywanie otrzymanego zadania.

Wszystkie niepowroty z przepustek, zwłaszcza osób odbywających karę za poważniejsze przestępstwa, a szczególnie ucieczki takich osób, powodują ustalenie usterek w pracy personelu, które przyczyniły się do ich zaistnienia, w dalszej kolejności do ukarania dyscyplinarnego. Jest oczywiste, że zdarzenia te ujemnie wpływają na społeczny prestiż służby więziennej. Opisane powyżej zjawiska patologii instytucji więziennej wynikają z jej istoty, z faktu pracy ze społecznością więźniów.

Drugą kategorią zjawisk o cechach patologii instytucji, jakie zauważa się niekiedy w więziennym środowisku pracowniczym, są te, które wynikają z wadliwego zarządzania oraz ze złego stanu stosunków międzyludzkich, co też może być skutkiem sposobu zarządzania. Na niektóre zwróciłem już uwagę. Obecnie zaakcentuję ich aspekty patologiczne.

Kierowanie autokratyczne, zwłaszcza w wydaniu autorytarnym, prowadzi do szkodliwych konsekwencji pozwalających się wyjaśnić w kategoriach teorii wyuczonej bezradności M.E.P. Seligmana (1993). Możliwość tę zasygnalizował R. Pomianowski (1997). Teoria ta, doceniając ważną rolę, jaką człowiek przypisuje poczuciu posiadania kontroli, analizuje konsekwencje dla funkcjonowania człowieka w sytuacjach utraty

137 kontroli nad wzmocnieniami. „Istota konsekwencji funkcjonowania człowieka w warunkach braku wpływu na swój los sprowadza się do tzw. syndromu wyuczonej bezradności. Jest to zespół utrwalonych schematów zachowania (reagowania), pojawiający się jako rezultat przejścia treningu niemożności poddania kontroli istotnych dla jednostki spraw - treningu bezradności" (Pomianowski 1997, s. 27; 2001; s. 538-555).

Cytowany autor wskazuje (za Seligmanem), iż syndrom ten składa się z zaburzeń wszystkich ważnych sfer funkcjonowania człowieka i powoduje pojawienie się tzw. deficytów bezradności. Deficyty te są trojakiego rodzaju:

- poznawcze - występujące jako uogólnione przekonania o braku osobistego wpływu na dalsze, nowe sytuacje (na które formalnie wpływ jest możliwy). Przejście treningu bezradności zaburza zdolności do twórczego myślenia i poszukiwania alternatywnych sposobów rozwiązywania problemów.

- emocjonalne - objawiające się smutkiem, rezygnacją apatią, czasami lękiem lub złością. Stany te utrzymują się przez dłuższy czas doprowadzając do specyficznej, emocjonalnej postawy wobec siebie i otaczającego świata.

- motywacyjne - objawiające się jako ogólne obniżenie motywacji, chęci do poważniejszego wysiłku, zwłaszcza długotrwałego. Prowadzi to do braku zainteresowania szukaniem rozwiązań określonych sytuacji, do strategii obronnych, ucieczek a w najlepszym razie do utrzymania statusu quo.

Autokratyczny, a szczególnie autorytarny, styl zarządzania „produkuje" zapewne mało samodzielnego i zautomatyzowanego funkcjonariusza więziennego, w związku j z tym bezradnego w nowych i trudnych sytuacjach. Jaka jest zatem jego użyteczność? i

Jeżeli personel więzienny przechodzi wieloletni trening bezradności na skutek nie- j właściwego zarządzania nim, nie sprosta on z pewnością złożonym zadaniom, jakie ] stawia przed nim współczesna, racjonalizująca się praktyka penitencjarna.

Do omawianej tu kategorii zjawisk patologicznych należy opisane w podrozdz. I 3.4.3. wypalanie zawodowe. Jest ono, jak wskazałem, ściśle związane z warunkami pracy, gdy dana osoba osiągnie punkt załamania i straci wszystko to, co dotychczas działało jako siła pobudzająca ją do pracy. Mecan, Bruno, Dell'Homo i Richi, ujmując i wypalenie zawodowe w kategoriach teorii transakcyjnej, wskazują, że pojawia się ono I w trzech stadiach: od (1) niezgodności między wymaganiami nałożonymi na daną I osobę a jej możliwościami, przez (2) niepokój, zmęczenie i napięcie będącymi reak- I cjami na nie, do (3) pojawienia się postawy wycofania (rezygnacji) jako środka obro-B ny (1996). Powoduje to zawodową deformację osobowości (Fengler 2000).

Kolejnym zjawiskiem jest funkcjonowanie tzw. układów lub klik, które zawsztfl mają ujemny wpływ na stosunki międzyludzkie w środowisku pracowniczym. Na I zagadnienie to zwrócił uwagęjuż w 1970 roku J. Morawski, wskazując jednocześnie I na ujemne skutki takiej sytuacji dla sprawności resocjalizacyjnej. „(...) klika jest matą I grupą społeczną, która istnieje w obrębie większej, powstającą w sposób spontaniczny, I i dlatego bywa zaliczana do tzw. grup nieformalnych. Podejmuje ona różnorodne I wysiłki zmierzające do kształtowania w sposób zakulisowy struktury, w jakiej istnie- I je, ażeby zapewnić sobie w niej dominującą pozycję lub możliwie największe korzJH ści. Ich celem jest możliwie pełne opanowanie struktury, w której istnieje, bez jej I zmiany" (Sztumski 1987, s. 61). Jeśli układy lub kliki mają charakter pionowy, p__ mieniują one od kierownictwa w dół do struktur działowych skąd pewne sygnały I

138

wracają do kierownictwa według modelu sprzężenia zwrotnego. Symptomem takiego stanu rzeczy jest tzw. protekcjonizm kadrowy. Polega on na protegowaniu zaufanych ludzi w polityce nagradzania oraz w polityce awansowej. Osoby protegowane odwzajemnią się przekazywaniem kierownictwu informacji o innych podwładnych (donosicielstwo), ślepym posłuszeństwem i bezwzględną „lojalnością". W efekcie w gorszej sytuacji w porównaniu z nimi znajdują się podwładni, którzy nie godzą się na taki styl podwładności (Pogórecki 1976; Lenczewska, Machel 1995). Podczas swojej praktyki penitencjarnej spotykałem się z podobnymi przypadkami dość często. Jest jasne, że postrzeganie takich stosunków przez personel powoduje: albo jego dostosowanie się do zastanego i obowiązującego modelu, albo zniechęcenie, konflikt i rezygnację. W badaniach zrealizowanych w siedmiu zakładach penitencjarnych Polski północnej do prac magisterskich (badano oddziałowych i wychowawców; N-229) 35% respondentów uważało, że o awansie służbowym decydują „dobre układy" z przełożonymi, 30% - że dobra ocena, 18% - że wykształcenie, 10% - że umiejętności i 5% - że staż. Można sądzić, że dobre układy z przełożonymi mogły mieć pozytywny wpływ na ich dobrą ocenę, co niekiedy sam zauważałem. Zdaniem 54% respondentów „dobre układy" mają korzystny wpływ na pozycję w społeczności pracowniczej (Liedtke 1996).

Szczególnie szkodliwym zjawiskiem jest wykorzystywanie niektórych więźniów przez członków personelu przeciwko innym członkom personelu. Wykorzystywanie to polega na donoszeniu na nich, na próbach korumpowania ich, itp. Celem takiego działania jest zbieranie materiałów kompromitujących na określonych funkcjonariuszy mających stanowić podstawę do służbowego zaszkodzenia im. Takie przypadki mogą mieć miejsce np. wtedy, kiedy chodzi o wyeliminowanie konkurenta do awansu służbowego. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na badania A. Szymanowskiej, która ujawniła, że 98% badanych funkcjonariuszy więziennych potępiło funkcjonowanie klik, 95% funkcjonariuszy potępiło wykorzystanie stanowiska służbowego do osiągnięcia niezależnych korzyści osobistych, 75% natomiast potępiło załatwianie „prywaty" przez znajomości i układy (Szymanowska 1998).

Wspominałem juz o znaczeniu kontroli dla poprawnego funkcjonowania instytucji więziennej oraz o kulturze jej przeprowadzania. Sposób przeprowadzania kontroli i.przedstawianie jej wyników mogą mieć akcenty patologiczne. Dzieje się tak wtedy, jeżeli kontrola przybiera formę nagonki i jest wyraźnie nastawiona na dyskwalifikacje osób kontrolowanych. W przypadku ustalania tzw. faktów kontrolnych (vide: pod-rozdz. 3.5), a więc wyraźnym preferowaniem formalistycznego podejścia do kontrolowanych, wyzwala się u nich w dalszej perspektywie specyficzny mechanizm obronny. Polega on na przeorientowaniu się tych osób z samodzielnego wyboru celów najważniejszych na cele związane z utrzymywaniem stanu dokumentacji na poziomie oczekiwanym przez władzę kontrolującą. Wysiłek wtedy nie jest skierowany na sukcesy merytoryczne, a na odpowiedni stan dokumentacji, od czego zależy ocena.

Jedną ze spotykanych reakcji członków personelu więziennego na stresy służbowe jak i pozasłużbowe (warunkowanych głównie osobowościowo lub czynnikami rodzinnymi oraz innymi) jest ucieczka w alkohol (Wojtowicz 1997; H?renstam 1989; Machel 1998d; Nawój 1997), na co już wskazałem. Po wypiciu alkoholu może zmniejszyć się niepokój i pojawić uczucie ulgi i zadowolenia, które odgrywa rolę wzmoc-

139 nienia dla dalszego picia. Alkohol jest więc zazwyczaj traktowany jako lekarstwo na negatywne stany emocjonalne, na gorsze umiejętności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi. Wiąże się z oczekiwaniem, że po jego wypiciu łatwiej będzie się można z nimi uporać albo na jakiś czas uciec od nich i zapomnieć o ich istnieniu. Jedną z prób wyjaśnienia, dlaczego picie alkoholu redukuje odczuwanie stresu, jest teoria „krótkowzroczności poalkoholowej". Sugeruje ona, że działanie przedwiekowe i uspakajające alkoholu wiąże się z obniżoną po wypiciu zdolnością przetwarzania informacji i zwiększoną wrażliwością na obecność elementów rozpraszających. Mechanizm ten powoduje odwrócenie uwagi od konfliktów wewnętrznych i sprzyja rozhamowaniu, co prowadzi do niekontrolowanych zachowań (VIII Raport specjalny dla Kongresu USA 1995, s. XXIX).

Pierwsza kategoria zjawisk patologicznych instytucji więziennej warunkowana jest specyficzną naturą społeczności więźniów. Ich wyeliminowanie nie jest możliwe. Jednak możliwe jest ograniczenie ich natężenia. Zależy to, jak sądzę, od profesjonalizmu personelu, zasad systemu penitencjarnego oraz elastyczności ich stosowania.

Druga kategoria zjawisk, znanych jako patologia instytucji (Podgórecki 1976), występuje również w innych pozawięziennych środowiskach pracowniczych. Zjawiska te zależą w sposób oczywisty od samego personelu i od sposobu zarządzania nim. Na przykład wadliwa polityka awansowa, niestaranny lub nieprawidłowy nabór personelu, mogą być zarówno ich skutkiem, jak i przyczyną. Zjawiska drugiej kategorii, jak wskazuje praktyka penitencjarna, są dobrze i szybko rozpoznawane przez społeczność więźniów. Ich diagnoza rzutuje m.in. na stosunek więźniów do personelu, na jakość posiadanego przez personel autorytetu. Może spowodować nawet jego utratę. Więźniowie na ogół świetnie orientują się, kto i co może, gdy chodzi o personel, i kto, jakie ma oceny w kierownictwie zakładu oraz u współpracowników. Płynie stąd wniosek, iż nasilenie zjawisk kategorii pierwszej zależy zapewne od nasilenia zjawisk kategorii drugiej i stopnia ich rozpoznania przez społeczność więźniów.

Odwołując się do przytoczonych definicji pojęcia patologii społecznej jako ujemnego zjawiska społecznego, należy ocenić obie kategorie zjawisk za niezwykle szkodliwe dla resocjalizacyjnego celu wykonywania kary pozbawienia wolności. Jak już wspomniałem, resocjalizacja to proces zmiany. Jak podkreśla A. Angelini (1996, s. 115) „zmiana" ta jest przeobrażeniem dokonującym się w jednostce. Zaznacza, że zmiana dokonuje się w podmiocie pod wpływem nowych informacji, które do niego docie ją. Powoduje to inne zachowanie, jak również inne ilościowo i jakościowo uporz-kowanie danych. Zmiana oznacza uczenie się. J. Sikora, relacjonując swoje badai nad wpływem więzienia na więźniów, odwołując się do biochemicznej teorii pamięć wskazuje na dokonanie się pod wpływem osobistych doświadczeń i otrzymanych ' formacji, zapisu śladów pamięciowych w mózgu. Twierdzi ona, że w świetle tej teo decydujące znaczenie dla problemu resocjalizacji, zatem i recydywy przestępczej, ma' tego rodzaju zapisy. Wskazuje, że resocjalizacja zależy od jakości treści, które zos ną wpisane. Ich charakter, według autorki, oznacza „być lub nie być" dla resocjali cji. Istotne jest zatem, co więzienie zapisuje w komórkach mózgowych więźniów ( kora 1978, s. 250).

Wiadomo, na co starałem się tu wskazać, że administracja więzienna nie zaw zdolna jest do takiej organizacji życia społeczności więziennej, by dominowały za

140

sy ważne z punktu widzenia resocjalizacji. Według J. Malca, zapisy niekorzystne mogą dokonywać się niezależnie od zamierzeń i działań personelu, czasem z jego akceptacją (Malec 1991, s. 32), a nawet, co tu zaakcentowałem, z jego udziałem.

3.7. Znaczenie satysfakcji z pracy

Różne czynniki mogą przyczyniać się do tego, że organizacja funkcjonuje na wysokim poziomie efektywności. Mogą one mieć charakter techniczny lub organizacyjny. Mogą także wynikać z motywacji ludzi należących do organizacji, czyli w kontekście niniejszych rozważań, od personelu (Katz, Kahn 1979, s. 517). Każda organizacja, żeby mogła funkcjonować, musi posiadać odpowiednio liczny personel. Uważa się słusznie, że należy tworzyć zachętę dla ludzi, aby byli skłonni wchodzić do organizacji na tyle licznie, aby wyrównywane były braki powodowane odejściem z niej innych. Należy tworzyć także warunki dla stabilizacji personelu. Wysoka płynność kadr jest zawsze kosztowna i obniża efektywność organizacji (Katz, Kahn 1979, s. 520; Stoner, Wankel 1994, s. 277; Steinmann, Schreyógg 1995, s. 439 in.). Stąd znaczącą fluktuację i absencją ocenia się negatywnie. Uważa sieje również za miary efektywności organizacji. Istotne jest, by ludzie pozostawali nie tylko fizycznie przy pracy, ale żeby czuli się z nią związani także emocjonalnie. Do poprawnego funkcjonowania żdej organizacji potrzebne są także działania, które nie są określone przez nakazy li, a jednak ułatwiają jej osiąganie celów. Nieuniknioną i stałą cechą organizacji jest potrzebowanie na działania innowacyjne, mające charakter spontaniczny, bo nie wynikają (i nie mogą wynikać) one z żadnego planu.

Katz i Kahn formułują tę myśl tak: „(...) do efektywnego funkcjonowania organizacji niezbędne jest, aby wielu jej członków chciało od czasu do czasu zrobić więcej, niż wymagają od nich nakazy roli. Jeżeli członkowie systemu trzymaliby się dokładce przepisów związanych z danym stanowiskiem i regulaminu organizacji, sprawy krotce przybrałyby niekorzystny dla niej obrót. Do tego, aby system był zdolny do cia, konieczne są liczne akty spontanicznej współpracy i ustawiczne antycypowanie celów organizacji. „Rytualistyczna biurokracja staje się nieefektywna dlatego, że zachowania określone przez wymagania ról stają się właściwie jedyną formą zachowania" (1979, s. 523). Jeżeli więc zdarzy się zadanie, które nie da się rozwiązać w sposób prosty, stosując się do istniejących przepisów, pracownik nie może sobie z nim poradzić.

Takie sytuacje zdarzają się niezwykle często w pracy penitencjarnej, zaś szczególnie resocjalizacyjnej. Wymaga ona bowiem dostosowania sposobu postępowania do osobowości i sytuacji więźnia - wychowanka, o ile realizujemy model resocjalizacyjny anie jedynie izolacyjny Rozwiązywanie takich sytuacji jest niekiedy niezwykle trudne, w związku z czym potrzebna jest innowacja. Nawet dobra znajomość przepisów i podstawowych zasad profesjonalnego postępowania może okazać się niewystarczająca. Jest jasne, że pomyślne rozwiązanie sytuacji powoduje satysfakcję zawodową. Niemożność jej rozwiązania prowadzi zwykle do dyssatysfakcji. Zachowania, które wykraczają poza formalne wymagania roli, mogą być podsycane lub hamowane przez potrzebę aprobaty ze strony współpracowników i ze strony zwierzchników. Tego

141 rodzaju wzmocnienia stanowią zachętę do kontynuacji działania innowacyjnego. Wzmacniają też poczucie satysfakcji.

W warunkach więziennych zagadnienie uzyskiwania satysfakcji z pracy jest dla efektywności instytucji więziennej niesłychanie ważne. Więzienie bowiem z natury swojej stanowi model instytucji deprywacyjnej, gdzie trudno o satysfakcję zawodową (Ciosek 1993, s. 269).

Wyniki różnych badań wskazują, że im bardziej zróżnicowane, złożone są zadania, tym o ile zostaną wykonane, dostarczają one pracownikowi większej satysfakcji, niż zadania zrutynizowane, nie wymagające inwencji własnej i jakichś specjalnych umiejętności. Katz i Kahn, komentując te badania, stwierdzili, że im wyższy jest poziom aspiracji, tym trudniej jest osiągnąć zadowolenie z pracy. Autorzy ci zauważyli, że wyrażenie „satysfakcja z pracy" jest stosowane dość swobodnie. Obejmuje ono zarówno ogólnie przyjazny stosunek do pracy, jak i wewnętrzną satysfakcję płynąca z treści procesu pracy. Okazało się jednocześnie, że pracownicy, których cechowała wyższa satysfakcja z pracy, to na ogół ci, którzy opisali swe zajęcia jako urozmaicone i stwarzające możliwość podejmowania decyzji. Wyniki innych badań wykazały, że satysfakcja z pracy rośnie wraz z rozszerzeniem danego zajęcia, tak aby obejmowało ono mający sens cykl czynności. W wielu badaniach satysfakcja z pracy była definiowana bardzo dowolnie i obejmowała wiele czynników innych niż samo zaangażowanie w wykonywanie zadań, takich jak np. sympatie do zwierzchnika czy identyfikacja z przedsiębiorstwem, a nawet akceptacja ze strony współpracowników. Jest jasne, że im wyższa satysfakcja z pracy, tym większe prawdopodobieństwo pozostania w danym systemie. Vroom (1964, s. 175) pisze o tym tak: „Jeżeli przyjmiemy, że pomiary satysfakcji z pracy odzwierciedlają wartość danej pracy dla tego, kto ją wykonuje, to wtedy z naszego modelu wynika, iż satysfakcja z pracy powinna wiązać się z przejawianą przez pracownika siłą gotowości do pozostawania przy tej samej pracy. Im bardziej zadowolony jest pracownik, tym większą przejawia gotowość do pozostania przy tym samym zajęciu i mniejsze jest prawdopodobieństwo tego, że porzuci je z własnej woli".

R. Likert ustalił, że dobre stosunki w grupie pracowniczej nadają jej pewną atrakcyjność. Jeżeli pracownik tak postrzega grupę pracowniczą, do której należy, zwykle też uważa za bardziej atrakcyjną całą organizację, co powinno przyczynić się do zmniejszenia absencji i płynności kadr (Likert 1961).

Satysfakcja z pracy, uogólniając rzecz, ma miejsce wtedy, kiedy praca zaspokaja potrzeby pracownika, przynajmniej te, których zaspokojenia w związku z wykonywaną pracą oczekuje. Zatem zadowolenie jest wynikiem zaspokojenia potrzeb. Przez potrzebę rozumiemy stan napięcia psychicznego pobudzający organizm do działania. Potrzeby są wobec tego siłą motoryczną zachowania (Tokarski 1997, s. 163).

Wśród najbardziej popularnych klasyfikacji potrzeb znajduje się koncepcja A. Masłowa (1964). Wyróżnił on siedem grup potrzeb podstawowych, które odróżnił od potrzeb szczegółowych pochodnych.

Podstawowe potrzeby są następujące:

- potrzeby fizjologiczne

- potrzeby bezpieczeństwa

- potrzeby przynależności i miłości

142

- potrzeby uznania

- potrzeby samourzeczywistnienia Si - potrzeby wiedzy i rozumienia

- potrzeby estetyczne.

Maslow ułożył te potrzeby w piramidę obrazującą, stopień ich ważności.

Najważniejsze, bo elementarne, są potrzeby fizjologiczne i potrzeba bezpieczeństwa. Żeby pozostałe potrzeby mogły być zaspokojone (tzw. potrzeby wyższe), muszą być najpierw zaspokojone potrzeby elementarne.

Koncepcja Masłowa została wyczerpująco opisana w literaturze (Madsen 1980; Maslow 1964), w związku z czym czuję się zwolniony od jej dokładnego przedstawienia.

Badacze, zajmujący się satysfakcją z pracy, chętnie wyjaśniają ją w kategoriach dwuczynnikowej teorii F. Herzberga (Steinemann, Schreyógg 1995, s. 329-332; Tokarski 1997, s. 170-171).

Herzberg uważał, że dyssatysfakcja, czyli niezadowolenie, jest wywołana przez czynniki środowiska pracy. Użył pojęcia „dyskomfortu psychicznego". Wśród czynników tego dyskomfortu wymienił on m.in. źle ocenianą politykę personalną, wadliwe planowanie urlopów, sposób rozpatrywania skarg przez zwierzchników, subiektywizm oceny pracy, status, kompetencje zawodowe przełożonych, stosunki z przełożonymi, kolegami i współpracownikami, warunki na stanowisku pracy (oświetlenie, wygoda, brud, itp.), bezpieczeństwo pracy, wysokość wynagrodzenia i inne. Według Herzberga zwrócenie uwagi na te czynniki (ich redukcja) prowadzi wprawdzie do zniknięcia niezadowolenia, ale nie jest źródłem satysfakcji.

Satysfakcja (zadowolenie) może być osiągnięta tylko przez czynniki związane z treścią pracy. Należy tu wyróżnić (jako „czynniki komfortu psychicznego") m.in. przeżywanie osiągnięć, uznanie za wykonywaną pracę, samą pracę, odpowiedzialność, awans, możliwość rozwoju osobowości.

Wśród czynników dyskomfortu szczególne znaczenie odgrywa wynagrodzenie. Może ono, zdaniem Herzberga, na krótki czas doprowadzić do zwiększonej satysfakcji, ale na dłuższy czas nie działa samodzielnie jako czynnik motywacyjny. Z tego powodu wynagrodzenie przypisano do czynników dyskomfortu psychicznego. Według Herzberga, tylko te czynniki mają siłę motywacyjną, które odnoszą się do treści pracy i zaspokojenia motywów osobistego rozwoju. Bez tych czynników (motywacyjnych) nie może istnieć prawdziwa satysfakcja (Steinemann, Schreyógg 1995, s. 330).

•

Wzrastający wpływ czynników dyskomfortu psychicznego („dissatisfiers")

-?

Niezadowolenie Zanikanie niezadowolenia

Wzrastający wpływ wyznaczników motywacyjnych

---?

Neutralna motywacja Wysoka motywacja

(= brak zadowolenia) (= zadowolenie)

Rys. 9. Czynniki satysfakcji i dyssatysfakcji jako niezależne wymiary według Herzberga

143

Steinemann i Schreyógg, odnosząc się do koncepcji Herzberga, piszą: „Czynniki dyskomfortu psychicznego odnoszą się do kontekstu pracy i ich oddziaływanie na zachowanie trzeba objaśnić na podstawie całkowicie innego kierunku, a mianowicie dążenia do uniknięcia niezadowolenia (przez pracę). Polepszenie zewnętrznych warunków pracy prowadzi tylko do usunięcia tego niezadowolenia (dyskomfortu), poważnie nie wpływając na wzrost satysfakcji. Nawet całkowite zapewnienie komfortu psychicznego, według Herzberga, nie może stworzyć stanu pełnej satysfakcji.

Zróżnicowanie czynników motywacyjnych ma daleko idące implikacje praktyczne.

Żeby osiągnąć wysoki poziom motywacji i wydajności potrzebne jest jednoczesne dbanie o czynniki motywacyjne i czynniki komfortu psychicznego. Właściwa dla wyznaczników motywacyjnych zdolność stymulowania powinna ujawniać się w pracy jako centralna siła, prowadząca do satysfakcji i do witalności. Może ona być spełniona tylko na podstawie czynników motywacyjnych. Silne niezadowolenie hamuje siłę działania czynników motywacyjnych.

Ten wzajemny związek pozwala uwidocznić powiązania z teorią motywacji Masłowa. Wedle tej koncepcji, najpierw muszą być zaspokajane potrzeby niższego rzędu, nim się zaktywizuje motyw samorealizacji, określający sposoby zachowania.

Oprócz podobieństw obserwujemy jednak i znaczącą różnicę, mianowicie według Masłowa każda potrzeba może mieć funkcję czynnika motywacyjnego, jeśli nie jest zaspokojona, gdy tymczasem Herzberg przypisuje taką funkcję wyłącznie najwyższym potrzebom.

Koncepcja Herzberga wielokrotnie była krytykowana (np. King 1970, s. 18-31 bez uszczerbku jednak dla jej popularności. Krytyka dotyczyła przede wszystkim met" badawczych. Badania kontrolne wykazały, że dwuczynnikowy profil poddaje się odtworzeniu tylko wówczas, gdy dokładnie zastosuje się tę samą metodę, którą zastosował Herzberg. Ludzie byli skłonni przypisywać pozytywne znaczenie własnym osiągnięciom, a obwiniali środowisko o powstawanie negatywnych przeżyć (mechani™ obronny ja). Krytycy uważają że dwuczynnikowa koncepcja bardziej odzwierciedl właśnie tę tendencję".

Zagadnienie satysfakcji z pracy, jako ważne, omawiają także autorzy włoscy: E. Tiz-zani, F. Bruno i A. Grassi (1996). Piszą oni, że „zwrócenie uwagi na subiektywny stan dobrego samopoczucia i potraktowania go jako wartości równoważnej z ekonomiczną pomyślnością zrewolucjonizowało postrzeganie świata pracy" (1996, s. 101). Ich zdaniem konstatacja ta powoduje, iż psychiczne dobre samopoczucie stało się cele do którego osiągnięcia dążą organizacje pracy. Osiągnąwszy, przez realizację oi wiązku - poświęcenia ekonomiczne bezpieczeństwo i stabilność pracowników, ży rozważać proces wykonywania pracy jako obszar ekspresji subiektywnego po cjału, gdzie istnieje zbieżność pomiędzy zainwestowaniem energii psychkr pragnieniami i indywidualnymi decyzjami oraz wykorzystaniem środków psyc'' nych. Temu punktowi widzenia towarzyszy potrzeba stworzenia obszaru dla zais nia takich wymiarów subiektywnych, jak:

- motywacja do pracy, to znaczy podstawowa potrzeba autoekspresji i samo nienia poprzez pracę;

- satysfakcja z pracy, a więc osobista ocena istniejących warunków pracy (s

144

pracy i nadzoru) oraz korzyści wypływających z faktu zatrudnienia (pensja, poczucie bezpieczeństwa). Satysfakcja odczuwana w pracy jest pokrewna pojęciu klimatu psychologicznego, ponieważ jest ona powiązana z uczuciami i postawami wobec organizacji. I Autorzy uważają, iż istotną rolę pełni tu określenie wyższego lub niższego stopnia satysfakcji z pracy przy pomocy krytycznych stanów psychologicznych. Idzie tu o czynniki o krytycznym znaczeniu dla reakcji danej osoby na przypisane jej zadania. Są trzy krytyczne stany psychologiczne:

- doniosłość

I - odpowiedzialność i - znajomość wyników.

Doniosłość oznacza, że jednostka (pracownik) musi dostrzegać, że jej praca ma jakąś wartość oraz ma znaczenie w świetle pewnego systemu wartości, który ona akceptuje. Na dostrzeganie doniosłości przez jednostkę mogą wpływać:

- różnorodność kwalifikacji: od pracownika wymaga się wykonywania różnych zadań

- tożsamość zadania: wykonana praca ma charakter skończony, bądź postrzegany jest jej efekt końcowy.

Ważne jest, by ten, kto wykonuje fragmenty podzielonej pracy, nie tracił z pola widzenia całości.

Odpowiedzialność oznacza, że pracownik powinien mieć poczucie osobistej odpowiedzialności za wyniki swoich starań, przy czym aby tak było, ważne jest, by posiadał on pewien stopień niezależności wykonywania powierzonych jemu obowiązków.

Znajomość wyników oznacza rodzaj sprzężenia zwrotnego, pozwalającego pracownikowi określić samodzielnie, czy wyniki jego pracy są zadowalające, i E. Tizzani, F. Bruno i A. Grassi, odwołując się do teorii zachowania organizacyjnego, uważają, iż satysfakcję z wykonywanej pracy oraz z faktu przynależności do organizacji wzmacnia perspektywa kariery zawodowej. Definiują ją jako ścisłą relację między rolą pracownika a jego osobistymi zdolnościami rozumianą jako „możliwość postępu na drodze dopełnienia ról i zadań zgodną z ekspresją osobistego potencjału" (1996, s. 103). Autorzy wiążą z omawianą problematyką pojecie dyscypliny, którą definiują jako „kontrolę zachowania i postępowania" realizowaną przy pomocy systemu kar i nagród. Celem systemu kar i nagród w tym kontekście jest stworzenie bodźców do uwolnienia samodzielności. Autorzy piszą, iż „z tego punktu widzenia kara spotyka każdego, kto powoduje stagnację i depresję, natomiast nagradzani są wszyscy, którzy usiłują wprowadzić zmiany na korzyść" (1996, s. 103).

W warunkach więziennych dostęp do satysfakcji z wykonywanej pracy jest zróżnicowany. Z pewnością personel ochronny, który musi z natury rzeczy realizować swoje obowiązki według ściśle określonego schematu, dysponuje małym stopniem samodzielności. Jego podstawową funkcją jest troska o utrzymanie wymaganego poziomu bezpieczeństwa, co zawęża tzw. spektrum zachowań organizacyjnych do ściśle określonych powinności. Odwołując się do koncepcji Herzberga, wobec tej kategorii personelu powinno się przede wszystkim działać na rzecz zmniejszenia czynników dys-satysfakcji, a także rozszerzać jego udział w oddziaływaniach penitencjarnych, a zwłaszcza resocjalizacyjnych. Idąc za kierunkiem myślenia prezentowanych tu au-

145 torów włoskich, personel ten musi także odczuwać wartość swojej pracy na tle całości modelu penitencjarnego i być zdolny do wyobrażenia sobie przydatności tego, co robi dla głównych celów realizowanego systemu.

Zdecydowanie więcej powodów do satysfakcji z pracy może mieć personel resocjalizacyjny. Ma on bowiem przed sobą zadania o wysokim stopniu trudności, bardzo (indywidualnie) zróżnicowane, których pomyślne wykonanie zależy w znacznym stopniu od niego samego. Jemu pozostawia się kwestię pozyskania zgody więźniów na oddziaływanie terapeutyczne lub programowane. Od niego zależy wybór metod. Personel ten ma istotny wpływ na realizację procedury resocjalizacyjnej. Ponosi też (przynajmniej powinien) odpowiedzialność za podejmowane decyzje i wyrażane opinie, które są znaczącą treścią ważnych życiowo decyzji podejmowanych wobec społeczności więźniów. Może on obserwować i rejestrować zmiany w zakresie postaw i zachowań więźniów pod wpływem zastosowanej procedury korekcyjnej.

Jego dyssatysfakcja może płynąć ze złej organizacji własnego warsztatu pra z przewagi obowiązków obsługowo-biurokratycznych nad korekcyjnymi, z przew przedmiotowego nad podmiotowym sposobem traktowania ich, ze zbyt dużej liczb podopiecznych oraz innych czynników wynikających zarówno z wad systemu, j i z usterek w zarządzaniu. W podobnej sytuacji znajduje się personel medyczny.

Najszersze możliwości odczuwania satysfakcji z wykonywanej pracy ma perso~ dyrektorski i kierowniczy zakładu penitencjarnego. Obszar, którym zarządza, jest ni wątpliwie trudny. Jakość zadań jest bardzo zróżnicowana. Występuje tu najwyżs stopień odpowiedzialności za realizację celów systemu penitencjarnego. Od person lu dyrektorsko-kierowniczego zależy stopień stymulacji personelu podległego, zawężanie lub rozszerzanie jego pól do samodzielnych decyzji, a także troska o zaistnienie wszystkich pozostałych czynników, które mają wpływ na odczuwanie satysfakcji zawodowej przez ten personel. Na personelu tym spoczywa też odpowiedzialność istnienie czynników niezadowolenia.

Czynniki dyssatysfakcji pochodzić mogą z usterek realizowanego systemu peni tencjarnego, z wadliwej polityki personalnej zwierzchników, z nieprawidłowej polityki fiskalnej władzy państwowej i złej polityki penitencjarnej kreowanej odgórnie oraz przez niemożność pozyskania na danym terenie odpowiedniej kadry.

Wszystkie te subkategorie zawodowe nie są zapoznawane ze skutkami swojej pracy. Nie wiedzą zatem, jaka liczba i jakich byłych pensjonariuszy ich zakładu karnego (ich wychowanków) powróciła do przestępstwa. Nie wiedzą, jaki uzyskują wsk"x resocjalizacji, a w jakim stopniu praca ich nie przyniosła oczekiwanych wyników, szczególnie często akcentuje opinia społeczna.

W efekcie personel ten zapewne nie zawsze wierzy w doniosłość swojej pracy, powiedzialność za jej niepowodzenie lub niski stopień powodzenia jest tylko teorety na, a realnie co najwyżej moralna. Znajomość wyników ma charakter ogólny, nie daj się przedłożyć na ocenę konkretnego modelu zakładowego lub konkretnych jego wy nawców. Przynależność do organizacji (służby więziennej), charakteryzującej się skim prestiżem społecznym, także według wielu badaczy nie jest czynnikiem komfi psychicznego (Harenstam 1989; Porowski 1987; Ciosek 1993,1996; Szczepański 1 Biorąc pod uwagę zasadniczą sprzeczność, jaka zachodzi między uwięzie a resocjalizacją (Katz, Kahn), interakcję konfliktu między społecznością perso

więziennego a społecznością więźniów oraz stresogenność społecznego środowiska więziennego i wynikające z paramilitarności bardziej przedmiotowe niż podmiotowe traktowanie personelu, na co (jak starałem się to pokazać) zwraca uwagę wielu autorów, w więzieniu trudno o osiągnięcie pełnej satysfakcji z pracy.

Niewystępowanie od zewnątrz w sposób wyraźny takiego krytycznego stanu psychologicznego, jak doniosłość pracy penitencjarnej, brak ponoszenia odpowiedzialności za finalny skutek tej pracy, jak również brak znajomości końcowych wyników pracy penitencjarnej nie sprzyjają uzyskaniu przez personel więzienny (szczególnie pierwszej subkategorii) należnej jemu satysfakcji zawodowej.

Ponieważ istotą służby penitencjarnej jest pierwsza subkategoria personelu, administracyjna nadbudowa tej służby w trosce o podniesienie efektywności pracy z przestępcami w więzieniu, musi zadbać o takie elementy powodujące satysfakcją, jak: wzrost prestiżu społecznego tej służby przez zwiększenie obecności w mediach (akcentującej ważność i celowość oraz stresogenność tej pracy) i uzyskanie płac na adekwatnym do warunków i treści pracy poziomie oraz poprawne realizowanie polityki awansowej (uwzględniającej profesjonalizm, zdolność do innowacji i fakt inwestowania pracowników w siebie, czyli samokształcenie), preferowanie nowych rozwiązań i zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, godności oraz pewności siebie w relacjach ze społecznością więźniów.

Kwestię satysfakcji zawodowej podjęła w swoich badaniach szwedzkiego personelu więziennego A. Harenstam (1989). Doszła ona do następujących wniosków:

1. Na poziom satysfakcji zawodowej wpływa status i pozycja personelu w stosunku do więźniów, które obniżyły się wraz ze wzrostem statusu więźniów, przy czym zaznacza się to szczególnie u pracowników ochronnych (z uwagi na poczucie zbyt małej władzy nad więźniami - Hepburn 1997).

2. Większą tendencję do uzyskiwania satysfakcji z pracy wykazywali pracownicy resocjalizacyjni, których praca była bardziej urozmaicona, zróżnicowana pod względem stopnia trudności i którzy posiadali większy zakres decydowania o treści pracy i sposobie jej wykonywania oraz pewną możliwość zachowań innowacyjnych.

3. Na satysfakcję zawodową personelu istotny wpływ ma styl zarządzania. Postrzeganie tego stylu jako poprawnego i korzystnego usposabiało pozytywnie. Ujemna ocena stylu zarządzania usposabiała negatywnie.

Ocena ta wiązała się także z preferencją określonego modelu wykonania kary. Preferencja modelu resocjalizacyjnego wzmacniała zadowolenie personelu korekcyjnego, a w mniejszym stopniu albo wcale personelu ochronnego.

4. W więzieniach, w których personel ochronny był w większym stopniu wykorzystywany do procedury korekcyjnej, gdzie bardziej liczono się z jego opiniami, tam zadowolenie z pracy tego personelu przedstawiało się lepiej.

5. Pracownicy łatwiej uzyskiwali zadowolenie z pracy wtedy, gdy zwierzchnicy zauważali ich wysiłek, wyrażali im swoje uznanie i kiedy starali się chronić ich przed agresywnym i lekceważącym zachowaniem więźniów wobec nich oraz stymulowali ich wysiłek zawodowy.

6. Satysfakcji z pracy sprzyjały takie czynniki, jak wsparcie społeczne i akcentowanie znaczącej roli instytucji więzienia w zwalczaniu przestępczości przez władze państwowe.

147

7. Czynnikiem mającym wpływ na satysfakcją z pracy było wynagrodzenie personelu.

W badaniach przeprowadzonych na początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce, M. Ciosek (1993, s. 170-172) ustalił, czym charakteryzowali się funkcjonariusze więzienni zadowoleni i niezadowoleni z pracy.

Zadowoleni z pracy cenią sobie bardziej ambicję i uznanie społeczne, niezadowoleni natomiast bardziej pogodę wewnętrzną i uzdolnienia. Niezadowoleni z pracy przypisują więźniom znacznie więcej cech negatywnych i akceptują ich w stopniu znacznie niższym niż funkcjonariusze zadowoleni ze swej pracy. Niezadowolę charakteryzowali się mniejszym stopniem akceptacji mniejszości dewiacyjnych. Fun cjonariusze zadowoleni prezentowali wyższe uznanie dla racji kary pozbawienia wolności. Są też bardziej niż niezadowoleni przekonani o korzystnych skutkach psychologicznych i społecznych uwięzienia. Funkcjonariusze niezadowoleni w obszarz uwarunkowań przestępczości w większym stopniu przypisują znaczenie takim czyn nikom, jak przeznaczenie, niska samokontrola, lekkomyślność, impulsywność, alk holizm i osamotnienie. Niezadowoleni wykazują jednocześnie większe przyzwolenie dla norm podkulturowych i uważają, że więźniowie stosują przede wszystkim opór jako metodę adaptacji do środowiska więziennego (Ciosek 1993, s. 171). Autor zaznacza, że negatywna ocena swojej pracy, która decyduje o odczuwaniu niezadowolenia, dotyczy nie tylko miejsca i charakteru pracy, ale także kolegów, sposobu realizacji zadań zawodowych i systemu penitencjarnego. Wśród badanej przez tego autora populacji personelu więziennego 69,3% pracowników działu penitencjarnego (resocjalizacyjnego) uznało, że lubi swoją pracę, a 30,6% stwierdziło, że jej nie lubi. Proporcja ta wypadła gorzej u pracowników działu ochrony: 44,4% uznało, że lubi wykonywaną pracę, 55,5%, że pracy tej nie lubi (Ciosek 1993, s. 167).

W końcu lat dziewięćdziesiątych kwestią satysfakcji zainteresował się również, w ramach szerszych badań personelu więziennego, D. Schmidt (1998, 1999). Autor zainspirowany został do zbadania tego zagadnienia stanowiskiem niektórych badaczy, niemieckich (Dolde 1990; Bóhma 1992; Gebert, Rosenstiel 1993) skłaniających siej do stwierdzenia, iż personel więzienny nie doznaje satysfakcji zawodowej (Schmidtj 1998, s. 246). Stwierdził on, że na niezadowolenie personelu (pierwszej subkategoriij - H.M) wpływa m.in. bardzo duża pojemność zakładów penitencjarnych. Nie sprzyja ona bowiem (w sytuacji pełnego zaludnienia) higienie pracy personelu, podejmowa-j niu sensownej działalności resocjalizacyjnej oraz wzmaga poczucie depersonalizacji i alienacji. Stąd autor postuluje reorganizacje dużych zakładów karnych w kierunki! wyodrębnienia z nich mniejszych organizmów penitencjarnych.

Rozmaite relacje w więzieniu jako miejscu pracy jego personelu przedstawia rys 10, na którym jego autor humorystycznie obrazuje „życie na co dzień", dające personelowi powody do satysfakcji. Napis dotyczący partii wskazuje, że rysunek dotyczy więzienia socjalistycznego.

Legenda

1. Kogut; 2. Kogutowy; 3. Skowyr; 4. Rympał; 5. Nawijanie; 6. Chabeta; 7. Wity; 8. Targać (np. chabetę); 9. Rakiety; 10. Lipo; 11. Szyna; 12. Kojo; 13. Platerka; 14. Kącik; 15. Szlug; 16. Bardacha; 17. Jaranie; 18. Julanie; 19. Betoniara; 20. Termosówa; 21. Patrzałki; 22. Zamuleniec; 23. Kichawa; 24. Zadyma; 25. Blinda; 26. Kajpus; (kalifaktor); 27. Wystawka; 28. Dołek; 29. Plater; 30. Kubań; 31. Gad; 32. Przypał; 33. Kipisz; 34. Atanda; 35. Obcinka; 36. Kukieł; 37. Wskaźniki; 38. Szkity; 39. Kanioła; 40. Żagiel; 41. Zajeżdżanie; 42. Wąs; 43. Buzała; 44. Smarkatka; 45. Kostka; 46. Pióra! 47. Klata; 48. Dziargi; 49. Mojka; 50. Sznyty; 51. Materka; 52. Smrodki; 53. Glan; 54. Karczycho; 55. Tryby; 56. Zgred; 57. Fikoł; 58. Szufladka; 59. Ziarnka; 60. Bajzelek; 61. Blat; 62. Kosa; 63. Wiosło; 64. Przegub; 65. Kant; 66. Szelest; 67. Czaj; 68. Gięta; 69. Marycha; 70. Szamanie; 71. Kiranie; 72. Skorupniak; 73. Baniak; 74. Zabaniak; 75. Twarde Loże; 76. Kabaryna; 77. Gajówa; 78. Gajowy

Rys. 10. Więzienie - miejsce pracy personelu więziennego (autor nieznany)

PERSONEL WIĘZIENNY W ŚWIETLE WAŻNIEJSZYCH KONWENCJI MIĘDZYNARODOWYCH

4.1. Uwagi wprowadzające

?

Sposób traktowania osób prawnie pozbawionych wolności, a więc odbywający karę pozbawienia wolności, karę aresztu lub tymczasowo aresztowanych, określa I ka międzynarodowych konwencji (Wierzbicki 1985). Niektóre, jak np. Reguły minimalne dotyczące postępowania z więźniami z 1955, będące dokumentem ONZ, mają charakter ogólnoświatowy (Wierzbicki 1985, s. 7-34). Inne, jak np. Europejskie reguły więzienne z 1987 roku, mają charakter lokalny i dotyczą kontynentu europejskiego (Gajdus, Gronowska 1998). Oprócz konwencji wyraźnie zalecających swoim sygnatariuszom, jak powinno się postępować z więźniami, niezwykłą wagę przykłada się także do konwencji innych, które albo stanowiły punkt wyjścia do konstruowania wymienionych reguł, albo są ich ulepszoną lokalną, np. europejską, wersją. Przykładem pierwszych jest Powszechna deklaracja praw człowieka, przyjęta i proklamowana przez ONZ w 1948 roku. Polska ratyfikowała tę konwencję w roku 1977 (Hofmań-ski 1997, s. 6). Przykładem drugiej może być Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 roku, którą Polska ratyfikowała w 1997 (Hofmański 1997, s. 6), a także Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1987 roku, którą kraj nasz ratyfikował w 1994 (Hofmański 1997, s. 7). Wymienione konwencje, których Polska jest sygnatariuszem, powinny być w naszym kraju przestrzegane, przy czym dotyczy to także traktowania osób pozbawionych wolności. Warto za Hofmańskim (1997, s. 7), zwrócić uwagą, iż Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu t poniżającemu traktowaniu albo karaniu przewiduje specjalną procedurę, w ramach której prowadzone są systematyczne wizytacje we wszystkich miejscach państw stron Konwencji, w których więzieni są ludzie. Europejska konwencja praw człowieka i podstawowych wolności i zbudowany na jej bazie europejski system ochrony pra«| człowieka uznawany jest powszechnie za najskuteczniejszy i jedyny naprawdę funk-j cjonujący system na świecie. Autor ten wyjaśnia, iż decyduje o tym głównie przewi^ dziana w dokumencie procedura kontroli poszanowania zagwarantowanych p Polska uznała procedurę skarg indywidualnych i obligatoryjną kompetencję Euro skiego Trybunału Praw Człowieka, począwszy od 1.05.1993 roku. Oznacza to m

150

wość składania skarg przeciwko naszemu państwu przez wszystkie osoby poddane jego jurysdykcji, jeśli uznają, że zagwarantowane Konwencją ich prawa i wolności zostały pogwałcone. Zdaniem Hofmańskiego (1997, s. 7) oznacza to, że kraj nasz w sposób realny włączył się w europejski system ochrony praw człowieka, co skutkuje określonymi konsekwencjami tak w sferze stanowienia, jak i w sferze stosowania prawa. Wszystkie te konwencje, niezależnie od tego, czy w tytule zawierają instytucję kary pozbawienia wolności czy nie, w rzeczywistości adresowane są do ludzi, najczęściej funkcjonariuszy państwowych, stosujących w swojej praktyce prawo, a zatem także do personelu więziennego, stosującego prawo wobec więźniów. Należy podkreślić, iż prawo do składania skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka mają także więźniowie. Są oni zatem postanowieniami tej konwencji także chronieni (Stań-do-Kawecka 1995; 1998.).

Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w art. 3 zawiera zakaz tortur, nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania. Zakaz ten znajduje się także w późniejszej, wymienionej wyżej konwencji na ten temat. Artykuł 3 stanowi: „Nikt nie będzie poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu bądź karaniu" (Gronowska, Jasudowicz, Mik 1993). Konwencja ta posługuje się pojęciem tortur zawartym w art. 1 Powszechnej deklaracji praw człowieka ONZ, która wcześniej ustanowiła taki zakaz. Przedstawiam ją za B. Stańdo-?Kawecką(1995, s. 10): „Dla celów niniejszej konwencji termin tortury oznacza wszelkie czyny, poprzez które dotkliwy ból lub cierpienie, fizyczne lub psychiczne, są świadomie zadawane osobie w takich celach jak uzyskanie od niej lub od osoby trzeciej informacji lub zeznania, ukaranie jej za czyn, który ona lub osoba trzecia popełniła lub o którego popełnienie jest podejrzana, albo zastraszenie lub zmuszenie jej lub osoby trzeciej, albo z jakiejkolwiek innej przyczyny opartej na jakiegokolwiek rodzaju dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie są zadawane przez albo za namową czy to za zgodą lub przyzwoleniem funkcjonariusza publicznego lub innej osoby działającej w oficjalnym charakterze. Nie obejmuje to bólu lub cierpienia wynikającego jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie z nimi związanego".

Autorka dodaje, iż zakaz ten, uzupełniony o egzemplifikację w postaci poddania doświadczeniom lekarskim lub naukowym bez swobodnie wyrażonej zgody, powtórzony został w art. 7 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (Stańdo-Kawecka 1995, s. 9)

Według orzecznictwa strasburskiego tortury są kwalifikowaną, zaostrzoną formą nieludzkiego traktowania lub karania. Traktowanie nieludzkie zawsze jest traktowaniem poniżającym, a traktowanie poniżające jest najmniej ostrą formą naruszenia art. 3 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Jak podaje B. Stańdo-Kawecka (1995, s. 12), wśród spraw wnoszonych do organów Konwencji Europejskiej w związku z domniemanym pogwałceniem art. 3 sporą grapę stanowią skargi dotyczące naruszenia tego przepisu w stosunku do osób pozbawionych wolności poprzez różne formy fizycznego i psychicznego znęcania się ze strony policji i służby więziennej albo niehumanitarne warunki panujące w więzieniach i aresztach śledczych. Stanowisko organów Konwencji w tych sprawach jest dość liberalne, oparte na założeniu, że zgodna z prawem detencja sama w sobie niesie pewną dolegliwość i uprawnia do podejmowania w stosunku do więźniów i aresztan-

151 tów pewnych kroków, które podjęte wobec osób pozostających na wolności zostałyby uznane za naruszenie art. 3.

4.2. Interakcja konfliktu

Analizując historię więziennictwa, nie można oprzeć się wrażeniu, iż w znanych nam systemach penitencjarnych społeczność więźniów zawsze pozostawała pod presją konieczności przystosowania się do zastanych warunków więziennych zaś personel więzienny, za ten proces odpowiedzialny, zawsze stał na straży tego przystosowania. Bardzo wyraźnie było to widoczne w systemie celkowym, niezwykle trudnym do zniesienia (Barnes, Teeters 1959) dla człowieka ze względu na swoją surowość. Zresztą każdy system penitencjarny, izolując człowieka, stawia go w nienaturalnej i trudnej sytuacji życiowej. Jest on bowiem ograniczony nie tylko w zakresie fizycznym, ale także psychicznym. Nie może zaspokajać wielu ważnych dla niego potrzeb, ponieważ napotyka w tym procesie na różne przeszkody. Znajduje się więc w sytuacji frustra-cyjnej. Próbuje ją jakoś rozwiązać, najczęściej atakując przeszkodę, albo ją obchodząc, albo rezygnując z realizacji potrzeby, co prowadzi nieuchronnie do różnego rodzaju deprywacji lub przystosowania się (Waligóra 1974, s. 52-57, 110-111; 1984, s. 56-63). Poprzez atak na porządek więzienny (lub jego obejście), który uniemożliwia lub ogranicza w znacznym stopniu realizację wspomnianych potrzeb, wchodzi on w konflikt z funkcjonariuszami więziennymi odpowiedzialnymi za jego utrzymanie i przestrzeganie. W konflikcie tym jednak stroną przeważającą z natury rzeczy jest zawsze personel, który w istocie ma władzę nad więźniami (Krzymińska 1998, s. 93-, 94). Taka relacja może usposabiać personel do zachowań nie zawsze zgodnych z zasadami moralnymi, zwykle godzących w jego autorytet, przy czym na ogół usiłuje on znaleźć usprawiedliwienie dla takich zachowań, odwołując się do konieczności egzekwowania obowiązujących przepisów, które więźniowie próbują naruszyć (Machel 1995b, s. 109-114). W konflikt taki może być uwikłany zarówno personel bezpośredniej styczności, jak i decydenci wydający stosowne polecenia. Nie ulega wątpliwości, iż zachowanie personelu w interakcji konfliktu, w znacznym stopniu zależy od jego nastawienia do więźniów oraz od kultury osobistej i innych cech osobowości, a także od poziomu profesjonalizmu. Podczas własnej praktyki penitencjarnej zauważyłem, iż personel więcej lub mniej świadomie stygmatyzuje więźniów, pamiętając, iż mado czynienia z przestępcami, którzy odbywają w więzieniu karę. Naturalnie, zachowanie więźniów w sytuacji konfliktu także zależy w znacznym stopniu od ich postaw wobec odbywanej kary, wobec członków personelu i samej instytucji karnej, od ich kultury osobistej i od stopnia zdesperowania. Płynie stąd wniosek, że im warunki więzienne, są łagodniejsze, im bardziej zbliżone do wolnościowych, tym więcej potrzeb mogą zaspokajać więźniowie. Mniej też wysiłku w kierunku utrzymania autorytetu obowi żującego porządku więziennego musi dać z siebie personel. Stąd także mniejsze pra dopodobieństwo występowania sytuacji konfliktowych. Konwencje międzynaro we, z których najważniejsze tu wymieniłem, chronią więźniów przed nadużywani władzy nad nimi przez personel w rozmaitych sytuacjach, w których obie strony p zentują odmienne lub wręcz przeciwne stanowiska. Zachowanie więźniów wobec

152

bie (np. ze względu na funkcjonującą podkulturę więzienną lub z innych powodów), wobec personelu, a także wobec osób z zewnątrz może i często ma charakter naganny. Wymaga to zwykle interwencji personelu. Zachowanie personelu również w\edy nie może naruszyć standardów zagwarantowanych tymi konwencjami. Zresztą traktowanie więźniów musi odpowiadać tym standardom. Gwarancja przestrzegania ich odnosi się także do relacji: personel - tymczasowo aresztowani, gdzie nade wszystko musi dominować zasada domniemania niewinności.

4.3. Spór o istotę kary

Istotą każdej kary jest dolegliwość. Zagadnienie istoty kary pozbawienia wolno-* ści, wielokrotnie będące przedmiotem dyskusji przede wszystkim prawników, zostało na nowo podjęte przez D. Gajdus i B. Gronowską (1998). Autorki, podejmując je, starały się w sposób racjonalny przekonać, iż treścią tej kary jest samo pozbawienie człowieka wolności i nic więcej. Samo pozbawienie wolności serwuje człowiekowi wystarczającą dolegliwość, ponieważ jest on z natury swej wolny. Standardy zawarte w konwencjach międzynarodowych są wyrazem tej tezy. Została ona zapisana już w art. I Powszechnej deklaracji praw człowieka z 1948 roku w postaci stwierdzenia, Jż wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i w prawach". Ich przestrzeganie przez instytucję karną, przez personel, chroni więźniów przed zadawaniem im dodatkowej dolegliwości, nie wpisanej w wyrok sądowy. Powoduje też zbliżenie warunków więziennych do warunków wolnościowych, do których powinno się człowieka pozbawionego wolności dostosować przynajmniej na tyle, żeby nie popełnił nowego przestępstwa. Autorki słusznie podkreślają iż więzienie nie może samo przez się dodawać więźniowi dolegliwości, albowiem nie jest od tego. „Samo pozbawienie wolności jest już karą, a więzienie jest miejscem jej realizacji i jako takie nie może w żaden sposób prowadzić do nadprogramowych efektów potęgujących dolegliwość. W tym sensie więzienie staje się miejscem urzeczywistniania się prawa a nie narzędziem sprawowania władzy. To automatycznie wyznacza miejsce i rolę personelu więziennego, który nie jest dodatkowym sędzią, a jedynie pełni funkcje wykonawcze w stosunku do decyzji organu sądowego" (Gajdus, Gronowska 1998, s. 20-21). Zdaniem wymienionych autorek w istotę kary pozbawienia wolności wpisana jest pewna specyficzna kontradykcja wewnętrzna: przygotowanie do życia na wolności poprzez odizolowanie od świata ludzi wolnych, co stało się inspiracją dla ogólnoświatowego mchu na rzecz normalizacji życia w więzieniach. Autorki podkreślają także, iż „prawdziwym credo współczesnej penitencj ary styki stało się stwierdzenie: do więzienia wchodzi zawsze człowiek, natomiast przestępca pozostaje za jego bramą". Z twierdzeniem tym, jak sądzę, należy polemizować. Zresztą przywoływane tu autorki same zaznaczają iż takie spojrzenie na istotę pozbawienia wolności stanowi znaczne uproszczenie, które można zrozumieć, analizując profesjonalnie skutki uwięzienia, do których należy np. deprywacja potrzeb oraz utrata autonomii osobowościowej (1998, s. 20 atakże Waligóra 1974; 1984; Goffman 1975). Otóż zawsze w całej historii rozwoju idei poprawy człowieka podczas odbywania przez niego kary pozbawienia wolności akcentowano myśl, by czas spędzony w więzieniu, na ile to jest możliwe, nie był zmar-

153

nowany, a służył jego poprawie. Przyjęcie tego stanowiska (Rabinowicz 1933, s. 15 in.) spowodowało ruch ogólnoświatowy na rzecz takiej organizacji kary pozbawienia wolności, aby cel ten mógł być realizowany, o czym napisałem już wcześniej. Celem naczelnym kary pozbawienia wolności zawsze była izolacja społeczna a w mniejszym stopniu odpłata. Przygotowanie więźnia do życia stanowiło dodatkowy, bardzo humanitarny cel, któremu starano się podporządkować kolejne systemy lub podsystemy penitencjarne, a zatem nawet nadać charakter priorytetowy (vide: polska kodyfikacja karna z 1969 roku), ale też nigdy nie chodziło o przygotowanie do życia na wolności poprzez odizolowanie od świata ludzi wolnych. Przecież nie robimy tego również teraz. Sądzę także, że humanitarne hasło o przestępcy, który zostaje za więzienną bramą, jest co prawda bardzo optymistyczne, ale niezgodne z rzeczywistością penitencjarną. Przestępca silnie związany z gangiem przestępczym, z mafią która go kontroluje również w więzieniu, nie zostawia swojej przestępczej osobowości za bramą wnosi ją do więzienia i tam ją często wykorzystuje. Rozumiemy jednak, iż hasło to nakazuje widzieć w więźniu bardziej człowieka niż przestępcę, co stanowi zaakcentowanie wiary w jego poprawę i skłania do bardziej zdecydowanego wysiłku resocjalizacyjnego. Ta wysoce humanitarna i społecznie uzasadniona tendencja została w istotny sposób ograniczona wolą więźnia, który (jak to stanowi polski KKW z 1997 roku) może sobie tego nie życzyć. Wówczas wszelkie próby korekcyjnego oddziaływania na niego, a zatem pozostające w sprzeczności z jego wolą być może będzie on traktował jako naruszenie swojej niezbywalnej wolności, tej mianowicie, jaką jemu na mocy prawa w więzieniu zagwarantowano. Postępowanie penitencjarne w takim wypadku będzie się koncentrowało na czynnościach obsługi a nie na czynnościach korekcyjnych. Samo zaś więzienie wobec tej kategorii sprawców będzie przede wszystkim pełniło rolę przechowalni przestępców skazanych przez sąd na karę pozbawienia wolności i niej więcej. Co zatem stanowi istotę kary pozbawienia wolności? Gajdus i Gronowska ; twierdzą podobnie jak niektórzy inni autorzy (Sliwowski 1981, s. 11-74; Bay 1970, s. 15), że istota ta widoczna jest wtedy, kiedy zdefiniuje się wolność. Najprostsza klasyfikacja wolności człowieka eksponuje jej kontekst wewnętrzny (wolność sfery my- j śli) i zewnętrzny (wolność uzewnętrzniania wybranego zachowania), przy czym wolność zewnętrzna będzie zawsze pochodną wolności wewnętrznej. Autorki piszą: i „Uznanie wolności za wartość centralną o uniwersalnym wymiarze powoduje, iż jen istota nie może być ograniczana jedynie do sfery możliwości poruszania się jednostki, j lecz musi być relatywizowana do sfery swobody myśli, mowy i czynu - jednostka myśli i mówi, co chce oraz czyni, to co chce. Paradoksem istoty wolności jest także to, j iż jej prawdziwy smak człowiek jest w stanie uświadomić sobie dopiero w momencie jej ograniczenia lub pozbawienia" (1998, s. 19). Społeczny wizerunek kary pozbawię-nia wolności łączy jej istotki wolrAokia^zewnelTzaa^czlo'wveka^o \e?,t.z memożwośc swobodnego poruszania się, dowolnego przemieszczania się. Tego rodzaju stano» sko zaznacza się także w orzecznictwie Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Eu pejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Jak podają wymienione autori „organy te analizując standardy wolności osobistej jednostki (art. 5 Europejskiej I

nie podkreślały, iż wolność, o której w tym przepisie mowa, odnosi się wyłączme fizycznej wolności człowieka, a więc do rzeczywistej swobody poruszania się (u

154

dus, Gronowska 1998, s. 19; Gronowska 1996, s. 35-36). Obie autorki stoją na stanowisku, podobnie jak wielu innych autorów oraz podobnie jak wymienione przeze mnie konwencje międzynarodowe, a zwłaszcza europejskie (reg. 64 Europejskich reguł więziennych), że istotą kary pozbawienia wolności jest dolegliwość wynikająca z samego faktu jej pozbawienia, co starałem się wyżej już zasygnalizować. Naturalnie zawsze można postawić pytanie, jak dalece można człowieka pozbawiać wolności, jaki ma być zakres tego, czego się go pozbawia i czy ta współczesna filozofia wyrażona tak czytelnie w standardach międzynarodowych, uznanych przez wiele państw, dobrze przystaje do stale zmieniającego się obrazu społeczności przestępczej w kierunku zwiększonej brutalności i bezwzględności, w kierunku lepszego zorganizowania się i umiędzynarodowienia, co obserwujemy obecnie w skali światowej.

D. Gajdus i B. Gronowska dla przekonania wątpiących, że dolegliwość ta jest absolutnie wystarczająca, wskazują na ucieczki z więzień i rozmaite samoagresje więźniów a nawet zamachy samobójcze, które ich zdaniem są desperackimi próbami uwolnienia się. Zachowania te mają miejsce w więzieniach całego świata i zdaniem autorek są dramatyczną reakcją więźniów na fakt pozbawienia wolności (1998, s. 21). Nie kwestionując dolegliwości wpisanej w karę pozbawienia wolności, bo jest ona nie do zakwestionowania, sądzę jednak, że profesjonalna analiza wymienionych tu desperackich czynów, nie zawsze zdoła potwierdzić prezentowany punkt widzenia. Na podstawie osobistej praktyki penitencjarnej czuję się upoważniony do zakwestionowania tak uogólnionego twierdzenia. Istotnie są więźniowie, których osadzenie w więzieniu skłania do wymienionych desperacji, ale nie są to reakcje powszechne ani też liczne. Najczęściej dochodzi do nich pod wpływem szerszego syndromu czynników działających na człowieka w chwili pozbawienia go wolności. Jest to z pewnością sprawa bardzo indywidualna. Doświadczenie moje wskazuje również na to, iż reakcje takie miały miejsce w określonym kontekście więziennym, a więc sytuacyjnym, kiedy więzień nie mógł, nie chciał albo nie widział możliwości załatwienia niezwykle ważnych dla niego spraw inaczej (Machel 1994a, s. 142; Szaszkiewicz 1997, s. 101-123).

4.4. Personel więzienny w świetle Reguł minimalnych ONZ

Reguły minimalne dotyczące postępowania z więźniami są rezolucją ONZ przyjętą dnia 30.08.1955 roku na Pierwszym Kongresie ONZ w sprawie Zapobiegania Przestępczości i Postępowania z Przestępcami.(Wierzbicki 1985, s. 7-34). Reguły są adresowane do instytucji więziennych i ich pracowników jako wykonawców uwięzienia. Personelowi więziennemu (zakładowemu) poświęcone są reguły od 46 do 55. Jednak standardy dotyczące personelu można znaleźć także w innych miejscach tekstu. Dotyczy to np. personelu lekarskiego, do którego odnoszą się reguły 22-26 umieszczone w rozdziale omawiającym opiekę lekarską. Nie oznacza to, że lekarzy nie dotyczą zupełnie pozostałe reguły, wszak wchodzą oni w skład personelu więziennego.

W pierwszej kolejności Reguły kładą nacisk na staranny dobór personelu więziennego. Zwracają uwagę na takie cechy, jak uczciwość, ludzkie podejście, kwalifikacje i doświadczenie zawodowe, od których zależy atmosfera więzienia. Zarządzający więziennictwem mają za zadanie wzbudzanie i utrzymywanie w świadomości personelu i opinii społecznej przekonanie o tym, że wykonywanie kary pozbawienia wolności (wykonywanie wyroku) jest zadaniem o ogromnym znaczeniu społecznym. Reguły wskazują, że zadania te mogą być osiągnięte wtedy, gdy personel będzie zatrudniony na stałe, gdy jego pozycja zawodowa będzie odpowiednio wysoka (urzędnicy państwowi), gdy funkcjonariusze więzienni będą wydajni w pracy i cechować ich będą odpowiednie kwalifikacje fizyczne (reg. 46) oraz wystarczający poziom wykształcenia umysłowego (reg. 47). Reguły, stawiając personelowi wysokie wymagania, stano: wią, że wysokość uposażenia powinna umożliwić rekrutację ludzi zdolnych i dzielnych, a także powodować utrzymanie ich w służbie. Reguły stanowią także, że warunki służby muszą uwzględnić szczególnie trudny rodzaj pracy (reg. 46). Reguła 47 stanowi, iż przed podjęciem obowiązków służbowych personel musi przejść odpowiednie przeszkolenie teoretyczne i praktyczne w zakresie ogólnym i szczegółowym oraz zdać egzamin teoretyczny i praktyczny Nakazuje się też stałe dokształcanie się personelu celem pogłębienia i podniesienia posiadanych kwalifikacji zawodowych. Demonstrowane przez personel postawy powinny wzbudzać szacunek wśród więźniów i powodować na nich korzystny wpływ (reg. 48). Reguły przewidują zatrudnienie w więzieniu rozmaitych specjalistów, takich jak psychiatrzy, psychologowie, nauczyciele zawodu, pracownicy socjalni, itp. w wystarczającej ilości (reg. 49). Szczególne kwalifikacje powinien posiadać dyrektor więzienia. Wyróżnia się tu trzy kategorie kwalifikacji: w zakresie cech charakteru, zarządzania oraz wiedzy merytorycznej, więziennej. Powinien też legitymować się stosownym doświadczeniem penitencjarnym (reg. 50). Reguły sugerują, by dyrektor zakładu mieszkał na jego terenie bądź w jego pobliżu. Dyrektor, podobnie jak reszta personelu, powinien władać językiem, jakim posługuje się większość znajdujących się w zakładzie więźniów. Podobnie jak dyrektora powinna być rozwiązana kwestia zamieszkania lekarza, by mógł on interweniować bezzwłocznie w nagłych wypadkach (reg. 52). Reguła ta zawiera w swej treści, podobnie jak w odniesieniu do dyrektora, zwiększoną dyspozycyjność. Reguły zdecydowanie określają, iż z pensjonariuszkami może tylko pracować personel kobiecy. Funkcjonariusze płci męskiej mogą wejść na oddział żeński wyłącznie w asyście funkcjonariuszki (reg. 53). Intencja tej reguły jest, jak sądzę, oczywista. Reguły określają również, kiedy personel może stosować wobec więźniów przemoc (reg. 54). Można ją stosować tylko w przypadku obrony koniecznej, w przypadku próby ucieczki albo czynnego lub biernego oporu przeciwko rozkazowi opartemu na ustawie lub zarządzeniu władz więziennych. Stosowanie przemocy przez personel może być tylko w granicach niezbędnie koniecznych, przy czym funkcjonariusz ją stosujący jest zobowiązany niezwłocznie zameldować o takim przypadku kierownikowi zakładu. Reguła 54 zawiera dyrektywę przeszkolenia fizycznego personelu więziennego, „które umożliwi jemu pohamowanie więźniów gwałtownych" oraz zabrania występowania z bronią, z wyjątkiem sytuacji szczególnych, tym funkcjonariuszom, których obowiązki służbowe powodują ich bezpośredni kontakt z więźniami, wszystkim zaś gdy nie są; w tym zakresie przeszkoleni. O takim rozstrzygnięciu decyduje zapewne troska o pieczeństwo zarówno więźniów, jak i personelu. Reguła 55, kończąca ustęp doty cy personelu, stanowi o kontroli zakładów penitencjarnych, która powinna być zowana regularnie przez kwalifikowanych i doświadczonych inspekto mianowanych przez władze zwierzchnie. Ich zadaniem jest czuwanie nad tym,

więzienia „były zarządzane zgodnie z ustawami i obowiązującymi regulaminami, jak również w takim duchu, który odpowiada celom wykonania kary". Należy na koniec zwrócić uwagę na reg. 25, dotyczącą lekarza. Stanowi ona: „Jeżeli lekarz jest przekonany o tym, że psychiczne lub fizyczne zdrowie więźnia ucierpiało na skutek trwania pozbawienia wolności, lub sposobu, w jaki kara ta jest wykonywana, albo też, że można oczekiwać tego rodzaju szkody dla zdrowia więźnia, powinien on donieść o tym kierownikowi zakładu. Dalsze decyzje dotyczące zgłoszonej sprawy leżą w gestii kierownika zakładu, który z pewnością powinien sprawę tę z lekarzem skonsultować. Lekarz wobec tego nie może takiej informacji zatrzymać dla siebie ze względu na dobro więźnia, będącego jego pacjentem".

Reasumując, Reguły minimalne ONZ w sposób ogólny, ale jednoznaczny, określają podstawowe standardy, jakim powinien odpowiadać personel więzienny.

4.5. Personel więzienny w ujęciu Europejskich reguł więziennych

Europejskie reguły więzienne stanowią poprawioną wersję Reguł minimalnych ONZ i ustanowione zostały w 1987 roku. Są one dokumentem Rady Europy i mają osobliwy charakter. „Należą one do sfery tzw. międzynarodowego soft-law. Oznacza to, że nie posiadają one mocy prawnie wiążącej dla państw, do których są adresowane, a państwa te nie muszą ich ratyfikować. Mimo to odgrywają one znaczącą rolę w kształtowaniu europejskich systemów penitencjarnych i wywierają istotny wpływ na europejską praktykę penitencjarną" (Gajdus, Gronowska 1998, s. 35). Stanowią rzeczywisty kodeks postępowania z więźniami i są tak traktowane w procedurze rozpatrywania skarg przez Europejską Komisję Praw Człowieka, gdy skargi są pisane przez więźniów albo dotyczą odbywania kary pozbawienia wolności, a jednocześnie wskazują na naruszenie standardów Europejskiej konwencji praw człowieka. Według D. Gajdus i B. Gronowskiej (1998, s. 36), „statystyki organów strasburskich wskazują iż »klienci« krajowych systemów penitencjarnych stosunkowo często korzystają z mechanizmu kontrolnego Komisji Europejskiej Praw Człowieka. Klasyczne dylematy życia w więzieniu oceniane mogą być bowiem przez pryzmat spraw ogólnie chronionych tym traktatem, a więc zakazu tortur (art. 3), poszanowania życia prywatnego (art. 8), swobody myśli sumienia i religii (art. 9), prawa własności i prawa do nauki, itp." Europejskie reguły więzienne charakteryzują się pewną „filozofią", z której wynika, iż kara powinna być stosowana, jeżeli nie mogą mieć zastosowania środki alternatywne. Dokument składa się z preambuły i 100 reguł. Treść preambuły nadaje ton całemu dokumentowi. W preambule czytelnie się formułuje wskazanie, iż chodzi o ustanowienie ludzkich warunków wykonania kary pozbawienia wolności i spowodowanie pozytywnego oddziaływania na więźniów, w nowoczesnych i postępowych systemach penitencjarnych. Wskazuje się na konieczność wspierania postaw zawodowych personelu na rzecz poprawy więźniów a także uzyskania własnej satysfakcji zawodowej oraz na stworzenie warunków do oceny i pomiaru postępów zmierzających do osiągnięcia wyższych standardów.

Wśród 100 reguł można wyodrębnić pięć części: 1) zasady podstawowe, 2) zarządzanie systemami więziennymi, 3) personel więzienny, 4) cele oraz rygory oddziaływania penitencjarnego oraz 5) reguły dodatkowe dotyczące szczególnych kategorii

157 więźniów. Z punktu widzenia tematu tej pracy interesujące są przede wszystkim dwie części, które łączą się w sposób logiczny. Idzie o personel więzienny i o zarządzanie systemami więziennymi, co oznacza także zarządzanie personelem. W pierwszej kolejności scharakteryzuję część poświęconą personelowi, ograniczając własne refleksje do minimum albo nie czyniąc ich wcale.

Personelowi poświęcono reguły od 51 do 64. Zwrócę szczególną uwagę na sześć głównych zagadnień; 1) znaczenie personelu i kryteria doboru, 2) profesjonalizm i warunki pracy, 3) szkolenie i dokształcanie, 4) postawy personelu i problem specjalistów, 5) zarządzanie, 6) używanie środków przymusu wobec więźniów.

1. Znaczenie personelu i kryteria doboru

Reguły stanowią, iż personel ma fundamentalne znaczenie dla prawidłowego prowadzenia zakładów penitencjarnych i realizacji ich celów (reg. 51). Przesłanka ta jest bardzo oczywista, ale jej eksponowanie dowodzi wagi, jaką twórcy reguł przywiązują do jakości personelu. Z tego względu istotne znaczenie ma jego dobór. Tutaj kryterium jakości ma charakter priorytetowy. Zaznacza się, iż personel zatrudniony w zakładach penitencjarnych stale musi prezentować dobrą jakość.

Aby personel stale zachowywał dobrą jakość, to znaczy wysoką sprawność zawodową, winien być ciągle szkolony, powinien mieć dostęp do potrzebnych konsultacji, a nadto winien być dobrze zarządzany. Bardzo akcentuje się humanitaryzm, poczucie obowiązku, a nawet skłonność do poświęcenia się w wypełnianiu zadań służbowych (reg. 52). Reguły kładą duży nacisk na postawę moralną pracowników (prawość, ludzkie podejście) oraz na ich profesjonalizm. Właściwości te stanowić powinny ważne kryterium doboru kadry więziennej. Personel powinien znajdować moralne wzmocnienie dla swojego działania w społeczeństwie. Aby to uzyskać, należy stale informować opinię publiczną o roli systemu penitencjarnego w zwalczaniu przestępczości oraz o sposobie i warunkach pracy personelu więziennego (reg. 53). Zaznacza się, że awanse pracownicze i przesunięcia na wyższe stanowiska powinny być realizowane bardzo starannie (reg. 54). Reguły wymagają od funkcjonariuszy więziennych dobrego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego oraz odpowiedniego poziomu wykształcenia. Wskazująjednocześnie na konieczność zagwarantowania wysokich płac (to zapewne znaczy w widocznym stopniu konkurencyjnych) „by przyciągnąć i utrzymać w służbie odpowiednich mężczyzn i kobiety: świadczenia pracownicze oraz warunki służby są korzystne ze względu na wymagający charakter pracy" (reg. 54). Przewiduje się także, o ile to konieczne, zatrudnienie pracowników niepełnoetatowych. Na tle warunków polskich (i nie tylko) interesujące jest stwierdzenie, iż służba więzienna powinna mieć status państwowej służby cywilnej, przy czym nie ma znaczenia to, w jakim resorcie jest ona usytuowana, np. w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych lub w Ministerstwie Sprawiedliwości.

2. Profesjonalizm i warunki pracy

Profesjonalizm jako właściwość dominująca u członków personelu wyklucza z p cy zawodowej działania amatorskie i przypadkowe. Profesjonalizm preferuje bowi

158

działania racjonalne i jest ich gwarancją. W zderzeniu z zadaniami, jakie stoją przed więziennictwem, pomijanie tego wymogu z pewnością niekorzystnie wpłynie na realizację celów kary pozbawienia wolności, szczególnie tych, które określone są jako przygotowanie więźnia do wolności (poprawcze). W pojęciu profesjonalizm mieści się, jak sądzę, znaczny stopień identyfikacji zobowiązującą filozofią penitencjarną i nadzieja na zwiększoną efektywność. Profesjonalizm jest dla niej wsparciem. Z reguł wynika określony obowiązek państwa w kierunku działań na rzecz dobrego wizerunku służby więziennej w społeczeństwie oraz dobrego, to jest wysokiego, usytuowania tej służby w hierarchii służb państwowych. Z reguł wynika także wysiłek w kierunku uwzględnienia trudnych warunków pracy personelu więziennego, którą uważa się za wyczerpującą, co powinno skutkować stosownymi świadczeniami pracowniczymi oraz troską o poprawę tych warunków (reg. 54).

3. Szkolenie i dokształcanie

Reguły akcentują ważność szkolenia funkcjonariuszy więziennych (reg. 55). Może ono mieć postać wstępną, bez czego żaden pracownik nie może zostać dopuszczony dopełnienia obowiązków służbowych. Następnie przewiduje się szkolenia ustawiczne. Pracownik penitencjarny winien być stale szkolony, a cały cykl szkolenia powinien mieć charakter etapowy. Szkolenie powinno kończyć się sprawdzianami teoretycznymi i praktycznymi. Należy tworzyć personelowi warunki do zdobywania większego doświadczenia zawodowego, a szczególnie pracownikom, „których zdolność zawodowa uległaby w ten sposób zwiększeniu." Szkolenie całego personelu powinno uwzględniać instruktaż dotyczący wymagań i zastosowania Europejskich reguł więziennych oraz Europejskiej konwencji praw człowieka.

Według D. Gajdus i B. Gronowskiej (1998, s. 59) tradycyjnymi elementami programów szkoleń dla europejskiego personelu więziennego dzisiaj najczęściej są:

- wiedza z zakresu prawa konstytucyjnego, prawa karnego materialnego, procesowego i wykonawczego,

- problematyka międzynarodowych standardów penitencjarnych,

- wiedza kryminologiczna, w tym dotycząca zwłaszcza obszaru zachowań przestępczych,

- wiedza dotycząca zakładu karnego i jego celów,

- znajomość organizacji ministerstwa, któremu podlega dany system więziennictwa,

- nauka języków obcych, w pierwszym rzędzie tych, którymi posługuje się największa liczba więźniów,

wiedza dotycząca kultury i wyznań osób, które regularnie przebywają w danym zakładzie,

- uświadomienie istoty chorób zakaźnych,

- umiejętność rozpoznawania potencjalnych tendencji samobójczych więźniów,

- szkolenie praktyczne dotyczące radzenia sobie z sytuacjami konfliktowymi (w tym postępowanie z więźniami agresywnymi),

- doskonalenie zdolności fizycznych, włączając w to opanowanie technik samoobrony,

- szkolenie w zakresie dokonywania przeszukań i rewizji osobistych oraz

159

- szkolenie praktyczne dotyczące posługiwania się bronią palną (tam gdzie system przewiduje dopuszczalność jej stosowania).

Autorki słusznie podkreślają, iż niezależnie od ostatecznego zasobu zdobytej wiedzy oraz posiadanych umiejętności praktycznych niezwykle ważne jest osiągnięcie przez funkcjonariuszy więziennych mentalności pozwalającej na bezwarunkowe postrzeganie więźnia jako człowieka, czego konsekwencją jest jego sprawiedliwe traktowanie i szanowanie jego godności osobistej. Jak wskazałem w jednym z rozdziałów wcześniejszych, warunkiem skuteczności jakiegokolwiek działania resocjalizacyjnego jest prezentowanie takiej właśnie postawy przez wychowawców więziennych. Warunek ten, tak bardzo obecnie podkreślany i istotnie niezwykle ważny, jest często wymieniany przez pedagogikę jako naukę o wychowaniu oraz, co zrozumiałe, przez pedagogikę resocjalizacyjną, w obszarze zasad wychowania (Machel 1994a, s. 113). Zagadnienie to wiąże się w oczywisty sposób z zagadnieniami etyki postępowania z więźniami. Wymienione autorki donoszą, iż w 1997 roku Europejski Komitet ds. Problemów Przestępczości przedstawił propozycję w postaci projektu zalecenia dotyczącego personelu wykonującego sankcje i środki karne wraz z europejskimi wytycznymi dla krajowych założeń etycz: nych adresowanych do tego personelu. Znajdują się tam minimalne założenia etyki zawodowej dla personelu penitencjarnego, wśród których sąm.in.:

- zasada powstrzymywania się od przymusu fizycznego i psychicznego,

- zakaz jakiejkolwiek formy dyskryminacji osób, wobec których wykonywane są środki karne,

- zakaz takiego zachowania się, które mogłoby prowokować osoby pozbawione wolności,

- obowiązek personelu pozostającego w bezpośrednim kontakcie z takimi osobami zapewnienia im należytej informacji prawnej w zakresie ich praw i obowiązków,

- obowiązek poszczególnych członków personelu nawiązania i utrzymywania stosunków zawodowych z osobami podejrzanymi lub skazanymi oraz członka' mi ich rodzin.

Autorki dodają, iż treścią takich, wyłącznie zawodowych, kontaktów powinna b głównie troska o readaptację społeczną osób pozbawionych wolności (Gajdus, G nowska 1998, s. 60)

Zarysowany tu duży fragment wzorca moralnego personelu więziennego powinien mieć swoje odzwierciedlenie w przeznaczonych dla niego programach szkoleniowych. Warto przypomnieć, co zasygnalizowałem we wcześniejszej części książki, iż polski system szkolenia funkcjonariuszy więziennych realizuje przedmiot o nazwie etyka zawodowa penitencjarysty. Na ten temat ukazało się także w naszym kraju kilka opracowań, w tym dwa moje (Machel 1990-1991; 1995a) oraz opracowanie pokazujące pewne negatywne zjawiska w służbie więziennej w kategoriach patologii instytucji, dotykające również zagadnień etycznych (Lenczewska, Machel 1995).

Reasumując część dotyczącą szkolenia personelu więziennego należy bezwzględnie podkreślić, że właściwości etyczne personelu można zaliczyć do elementów składają-^ cych się na jego specyficzny profesjonalizm. Bez tych właściwości bowiem zupełnie nie można spodziewać się jakiegokolwiek skutecznego oddziaływania penitencjarnego, jeśli ma ono mieć charakter resocjalizacyjny.

160

4. Postawy personelu i problem specjalistów

Kwestię postaw przedstawiono częściowo w podpunkcie 3 na tle zasygnalizowanych wymagań etycznych. Reguły wysuwają pod adresem personelu pewne szersze oczekiwania. Ponieważ pracownicy penitencjarni powinni prospołecznie oddziaływać na więźniów, muszą dawać im swoją osobą, swoim postępowaniem, dobry przykład. Dotyczy to, jak należy sądzić, wszystkich pracowników mających jakąkolwiek styczność osobistą z więźniami. Zwraca się tu uwagę na konieczność spełnienia przez personel określonych wymagań, ocenianych w kategoriach autorytetu. Jak bowiem wiadomo, osoby nie mające autorytetu, na ogół nie mają większego wpływu (lub nie mają go wcale) na zmianę postaw innych ludzi. Oczywiście ludzie bez autorytetu nie wzbudzają w innych szacunku, o czym stanowią reguły (reg. 56). Reguły (57) akcentują konieczność zatrudnienia specjalistów. Wymieniają wśród nich m.in. psychiatrów, psychologów, nauczycieli, instruktorów zawodu, wychowania fizycznego i sportu oraz pracowników socjalnych. Profesja tych osób wskazuje na zakres i treść oddziaływania na więźniów. Warto jednak zwrócić uwagę, że reguły nie wymieniają tu pedagogów resocjalizacyjnych, którzy z racji swojego specjalistycznego przygotowania powinni pełnić role wychowawców, których reguły także nie wymieniają. Należy przypuszczać, iż twórcy reguł z pewnością przypisali tę rolę odpowiednio przygotowanym psychologom. Wyróżniają natomiast pracowników socjalnych, których praca ma nieco inny charakter, ale składa się na szeroko rozumiane postępowanie resocjalizacyjne. W tym miejscu zaznaczyć także trzeba, że reguły te, podobnie jak Reguły minimalne ONZ, nigdzie nie posługują się pojęciem „resocjalizacja". Jednak analizując cele oddziaływania penitencjarnego (reg. 65, c i d), czytelne jest, że celem oddziaływania penitencjarnego realizowanego głównie przez personel jest ostatecznie stworzenie więźniom możliwości rozwoju umiejętności i zdolności, które zwiększają szansę na readaptację społeczną po zwolnieniu. Jasne zatem jest, że oddziaływanie to polega na psychokorekcji, czyli zmianie przede wszystkim postaw przynajmniej w zakresie respektu wobec obowiązujących norm prawnych, co jest warunkiem uniknięcia recydywy przestępczej i stanowi w moim rozumieniu cel minimum resocjalizacji.

Zatrudnienie wymienionych tu specjalistów winno zależeć od istniejących potrzeb. Niewątpliwie na szczególną uwagę zasługuje służbowa pozycja lekarza, który odpowiada za stan zdrowia więźniów. Obecnie, w nowych warunkach społecznych jawią się trzy różne funkcje (dwie ostanie z niżej wymienionych nie są nowe i były realizowane w Polsce od wielu lat), które mogą sprawować lekarze (Gajdus, Gronowska 1998, s. 64):

- lekarz jako prywatny lekarz więźnia,

- lekarz jako doradca dyrektora w sprawach dotyczących traktowania więźniów w różnych okolicznościach więziennej rzeczywistości (zdolność do pracy, zdolność do odbycia kary, zdolność do odbycia kary dyscyplinarnej izolacji, sensowność skierowania na określone leczenie, itp.),

' - lekarz jako osoba ogólnie odpowiedzialna za stan zdrowotno-higieniczny na terenie zakładu.

161

5. Zarządzanie

Zarządzanie służbą więzienna, zarządzanie więzieniem, wiąże się z osobą dyrektora. Europejskie reguły więzienne wskazują na najważniejsze cechy, jakie osoba dyrektora powinna posiadać, żeby poprawnie zarządzać (reg. 58). Wymienia się tu jako niezwykle ważne odpowiednie właściwości osobowości, którym powinny towarzyszyć zdolności administracyjne, kwalifikacje zawodowe, stosowne doświadczenie, itp. Z tego płynie wniosek, iż w kwestiach doboru kadry kierowniczej szczególnie ważne jest funkcjonowanie zasady: stanowisko przez kompetencje, a nie kompetencje przez stanowisko. Uwzględnienie jej pozwala na obsadę stanowisk kierowniczych osobami kompetentnymi, dysponującymi wymaganym profesjonalizmem. Powszechnie uważa się, że właściwości te stanowią gwarancję dobrej roboty, zatem także dobrej roboty na stanowisku dyrektorskim.

Dyrektor powinien być zawsze osiągalny dla osadzonych - nie może unikać kontaktów z nimi. Oznacza to, że w organizacji swojej pracy dyrektor musi wyznaczyć czas na przyjmowanie więźniów na rozmowy, na wizytacje cel oraz miejsc pracy i' nych zajęć realizowanych dla i przez więźniów. Reguły stanowią, że o ile dyrektoro podlega kilka zakładów karnych, powinien w nich bywać równie często.

Organizacja zarządzania, według Europejskich reguł więziennych, powinna gwa rantować dobrą komunikację między poszczególnymi służbami. Jest to bowiem warunek poprawnego funkcjonowania całej instytucji penitencjarnej. Organizacja pracy zakładu penitencjarnego powinna dać priorytet pozytywnemu oddziaływaniu na więźniów.

6. Używanie środków przymusu wobec więźniów

Zagadnienie to jest treścią reg. 63. Z jej treści wynika, że zasadą jest niestoso nie siły wobec więźniów przez personel. Są jednak od tej zasady wyjątki: w przyp ku samoobrony, w przypadku usiłowania dokonania ucieczki przez więźnia, w p padku czynnego łub biernego oporu fizycznego wobec polecenia zgodnego z us' bądź z regulaminem. „Personel, który został zmuszony do użycia siły, musi jej w zakresie nie przekraczającym granic niezbędnej konieczności oraz musi naty miast zgłosić ten fakt dyrektorowi zakładu". Personel, o ile jest to wskazane, jest cjalnie szkolony w kierunku nabycia umiejętności obezwładniania więźniów agres nych. Reguła ta stanowi także, iż personel bezpośrednio pracujący z więźni powinien występować bez broni, zaś personel, który zostanie wyposażony w b musi najpierw przejść odpowiednie przeszkolenie w zakresie jej użycia.

Europejskie reguły więzienne w pewnym stopniu powielają standardy zaw w Regułach minimalnych ONZ, jednak częściowo je rozbudowują i uzupełniają uszczegóławiają. Niewątpliwie zaznaczają one niezwykle istotną rolę personelu ziennego w całej procedurze penitencjarnej.

5.1. W kierunku więzienia prospołecznego

?

R o z d z i a ł 5

ZMIANY W WIĘZIENNICTWIE POLSKIM JAKO EFEKT TRANSFORMACJI USTROJOWEJ

Zmiana społeczna (Turner 1998, s. 193-206) w Polsce miała charakter globalny, nagły i szybki. Dokonująca się transformacja ustrojowa siłą rzeczy spowodowała zmiany | w polityce karnej oraz w polityce penitencjarnej (Szymanowski 1996; Malec 1998a), które ostatecznie doprowadziły do zmiany systemu penitencjarnego (KKW z 1997). Należy podkreślić, iż wymienione cechy polskiej transformacji ustrojowej odnoszą się w całości do polskiego więziennictwa. Zmianom tym towarzyszyły rozmaite opinie co I do stanu zastanego. Na przykład według P. Moczydłowskiego kara pozbawienia wolności była „narzędziem utrwalania komunizmu w Polsce", zaś więzienie służyło „korekcji świadomości politycznej przestępców" (Moczydłowski 1994, s. 3-6). Takie funk-«je więzienie realizowało istotnie w okresie tzw. umacniania władzy ludowej, to jest w latach 1944-1956. Jednak z biegiem czasu, po 1956 roku, po historycznym Polskim [Październiku, a zwłaszcza po 1969 roku, kiedy wprowadzono nową kodyfikację kar-[iią, względy polityczne były mniej akcentowane, a zdecydowanie bardziej względy poprawcze i wręcz resocjalizacyjne (por. Księga ... 1990). Stąd polska penitencjary-styka w chwili zmiany ustrojowej posiadała już znaczący dorobek, który jednak nie był odpowiednio ani nagłaśniany, ani upowszechniany. Nie oznacza to, że więziennictwo uniknęło roli politycznej, jaką wyznaczało jemu państwo totalitarne. W warunkach takiego państwa było to po prostu niemożliwe. Stąd w zakładach karnych tamtego okresu osadzano tzw. więźniów sumienia, to jest ludzi czynnie demonstrujących swoją opozycję polityczną wobec systemu peerelowskiego. Przebywali oni zwykle z więźniami kryminalnymi, jednak traktowani często byli znacznie gorzej (Kostewicz 1996a; 1996b; Niesiołowski 1989). Więziennictwo zostało także wykorzystane do internowania opozycji solidarnościowej w okresie stanu wojennego w Polsce. Niezależnie od tych przykrych faktów, zwłaszcza w latach 1969-1981 i po stanie wojennym, często w niekorzystnych warunkach, jakie kreowała ówczesna polityka kama, rozwijano kształcenie więźniów, realizowano różne warianty leczenia antyalkoholowego, realizowano doświadczenia z systemem przepustkowym oraz poszukiwano sposobów współpracy ze społeczeństwem, a także w wielu zakładach karnych rozszerza-współpracę z rodzinami więźniów. Podjęto też problem podkultury więziennej jako

163

czynnika destrukcyjnego w procesie resocjalizacji. Więźniowie powszechnie pracowali zarobkowo i niezarobkowo. Jednak prawdą jest, iż przez szereg lat cele ekonomiczne zakładów karnych w praktyce traktowano jako naczelne, zaś więźniowie zdolni do pracy a odmawiający jej bezzasadnie podlegali odpowiedzialności dyscyplinarnej. Rozwijano też diagnostykę pedagogiczno-psychologiczną i doskonalono klasyfikacją więźniów. Stale narastające przeludnienie i przedmiotowe traktowanie więźniów, jak również preferencja funkcji izolacyjnej powodowały szereg progów i trudności w kreowaniu postępu penitencjarnego. Więzienia nie były także dostępne dla badaczy ze środowisk naukowych. Przez długi okres dla tzw. władzy ludowej więziennictwo stanowiło problem wstydliwy.

Jest jasne, że stara baza, przeludnienie i totalne wykorzystywanie więźniów do często bardzo ciężkiej pracy, jak również i surowe kary dyscyplinarne powodowały, iż] polski system penitencjarny był odczuwany przez więźniów jako dolegliwy. Jego prospołeczny charakter był więc ograniczony. Jeżeli chodzi o głębię i ostrość tych ogra- j niczeń, to jak w każdym przypadku wiązało się to z osobami decydentów penitencjarnych, z ich pomysłowością, energią, inwencją, zdolnością do innowacji i siłą przebici; pozwalającą na uzyskanie akceptacji lub tolerancji ze strony władz okręgowych lu centralnych, które nie zawsze innowacyjność skłonne były aprobować.

Po zmianie systemu politycznego, którą poprzedzał znaczny chaos w zarządzaniu więziennictwem wynikający z niepewności politycznej ówczesnego kierownictwa i je-j go indolencji kierowniczej (Moczydłowski 1994), rozpoczęto jego reformę. Reformaj ta, zwłaszcza w pierwszych latach, nie była zupełnie jasna, gdy chodzi o cele, której miano przy jej pomocy osiągnąć, a także w odniesieniu do reguł, według których jąj realizowano (Zagórski 1995). Reforma, którą kierował P. Moczydłowski, realizowana była pod hasłem: „od systemu totalitarnego do demokratycznego" lub bardziej jasno: „od więzienia antyspołecznego do prospołecznego" (Moczydłowski 1994, s. 3j 14). Reformie sprzyjała złagodzona polityka karna, która rozluźniła przeludniort więzienia. Zmiany polegały na wprowadzeniu podmiotowego traktowania więźnió przez personel, zrezygnowaniu z elementów dyscypliny formalnej wśród nich, zv szonej liberalizacji w postępowaniu z więźniami („relaksacja zamiast konfrontacji" 1994, s. 13), zlikwidowaniu tzw. pracy operacyjnej (której funkcja panowania: bezpieczeństwem więźniów, personelu i więzienia została poddana totalnej jako wysoce niemoralna - Bolewska 1997, s. 272-282), szerokiemu otwarciu siei kontakty z rodzinami w postaci stosowania (niekontrolowanej - przyp. H.M.) intt sywnej i rozległej polityki przepustkowej i sposobu realizacji widzeń z możliwość: niemal dowolnego dostarczania przez osoby najbliższe wiktuałów, herbaty, papiei sów, itp. Jednocześnie do więzień wprowadzono znacznie szerzej niż dotychczas pn tykę posiadania przez więźniów w celach prywatnego sprzętu RTV, wideo, itp., ] czym ich eksploatacja obciążała budżet więzienia, tj. podatnika. Więźniowie niej ciii także abonamentu. Skala tych zmian była ogromna.

W ten sposób zostały rozładowane napięcia wśród więźniów, narastające w ok sie buntów do 1989 roku (Musidłowski 1997, s. 248-271), a także, kiedy po; systemu politycznego w Polsce nie ogłoszono oczekiwanej amnestii. Było to1 zdaniem P. Moczydłowskiego, wówczas dyrektora Centralnego Zarządu Zakła Karnych, „dostosowanie systemu wykonania kary pozbawienia wolności do |

164

gów ustroju demokratycznego. Przestrzegania prawa pilnują obecnie wszyscy: Prezydent, Sejm, Senat, Rzecznik Praw Obywatelskich, Komitet Helsiński, a także różne organizacje społeczne, niezawisły sąd, wolna prasa, radio i telewizja. Zadaniem podstawowym było więc odzyskanie kontroli (po wspomnianym chaosie i poprzedzającym go okresie buntów) nad więziennictwem i zaadaptowanie go za pomocą praworządnych metod do społeczeństwa otwartego" (Moczydłowski 1994, s. 11). W modelu prospołecznym „administracja penitencjarna reprezentuje interesy więźniów (choć w gruncie rzeczy najlepiej pojęte interesy społeczeństwa) i broni ich przed agresją społeczną. Nośnikiem agresji do więźniów jest samo społeczeństwo (...) w tym modelu (odrzucającym realizację społecznego zapotrzebowania na wrogość wobec więźniów - przyp. H.M.), element konfrontacji między Służbą Więzienną a więźniem jest nieobecny" (Moczydłowski 1994, s. 13). Zdaniem tego autora zaczęto w Polsce realizować „model, w którym im więcej krytyki opinii społecznej za liberalne traktowanie ęźniów, tym większy stan bezpieczeństwa w więzieniach. Oceniam (pisze Moczydłowski - przyp. H.M.), że model ten dobrze się sprawdził" (1994, s. 13), bo ustrzegł od niepokojów w zakładach karnych. Został on nazwany modelem „ucieleśniającym filozofię relaksacji". Model ten polegający na „manipulacji sytuacją społeczną w więzieniach napięciem między wolnością a zamknięciem" oparty został na drodze do wolności przez zwolnienia i system przepustkowy (Moczydłowski 1994, s. 14). Naturalnie dążono do uzyskania zaludnienia według zasady Reguł minimum (rozdz. 4) m2 na jednego mężczyznę i 4 m2 na kobietę. Według tej miary w 1993 roku polskie więzienia dysponowały 63 450 miejscami (Zieliński 1994, s. 11).

Ideą tych zmian było wyeliminowanie wrogości między personelem a więźniami i doprowadzanie do stanu, by na wychowawcę więziennego przypadało 3-4 więźniów albowiem, jak słusznie twierdził P. Moczydłowski, jeśli przypadać będzie 40 albo więcej, np. 100 albo ponad 100, do likwidacji interakcji konfliktu nie dojdzie. Cel ten nie został osiągnięty do dziś.

Niestety ogromne bezrobocie w Polsce dotknęło także więziennictwo, co nie powinno być zaskoczeniem, ponieważ inne kraje kapitalistyczne mają podobne kłopoty (Radzikowska 1992; Jacobs 1997).

Oceniając powyższe zmiany, należy uznać, że niewątpliwie uchroniły one więziennictwo od poważniejszych niepokojów, co przy braku możliwości zarobkowania ogło mieć miejsce. Jednak preferowanie polityki masowych wręcz przepustek (idzie o nagrody i widzenia bez dozoru poza zakładem karnym do 24 godzin), których zba, począwszy od roku 1990, szybko wzrastała oraz możliwości znacznych zaku-w w kantynach więziennych, pozwalają postawić pytanie: kto właściwie odbywa ę- więzień czyjego rodzina, skazana bądź zmuszana (przez więźniów) do finan-- ania tego stanu rzeczy Według oficjalnych danych (Atlasprzestępczości w Polsce 1999) najwięcej przepustek udzielono: w 1991 roku - 103 018 (przy liczbie uwię-łionych - 58 619), w 1992 - 247 448 (przy liczbie uwięzionych - 61 409), w 1993 -J251 092 (przy liczbie uwięzionych - 61 552), w 1994 - 222 347 (przy liczbie uwięzionych - 62 719), w 1995 - 187 947 (przy liczbie uwięzionych - 61 136). W 1996 roku przepustek takich udzielono 108 052 (przy liczbie uwięzionych - 55 487) i w 1997 -97 913 (przy liczbie uwięzionych - 57 382). W tym samym okresie zatrudnienie więźniów pozostawało na poziomie między 20% a 25%, co potwierdza hipotezę o ob-

165 ciążeniach rodzin, które z pewnością pozostawały w bardzo trudnych sytuacjach materialnych. Sami przepustkowicze często wykorzystywali otrzymane niekontrolowane przepustki nieprawidłowo, a nawet tworzyli zagrożenie społeczne i nie zawsze z nich wracali (Biereg 1993; Birna 1994; Skowroński 1994; Siemiński 1995; Machel 1996).

Politykę przepustkową realizowaną po 1989 roku obrazuje wykres 1, a zatrudnienie więźniów wykres 2.

"dl

W TYSIĄCACH

300

250 200 150 100 -50 -

0

I—

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 H widzenia bez dozoru do 24 godz. ? losowe ? nagrodowe

Wykres 1. Udzielanie przepustek więźniom w latach 1989-1997 Źródło: Atlas przestępczości w Polsce 2 (1999).

PROCENT OGÓŁU UWIĘZIONYCH

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 19

Wykres 2. Zatrudnienie więźniów w Polsce w latach 1989-1997 Źródło: Atlas przestępczości w Polsce 2 (1999).

Założono, że polepszenie warunków bytowych i zwiększenie liczby kontaktów z najbliższymi i ze światem zewnętrznym, a także zwiększenie wewnątrzwięziennych swobód więźniów znacznie zneutralizuje oddziaływanie podkultury więziennej i zmniejszy w ten sposób totalność więzienia. Zdaje się jednak, że to słuszne założenie, w warunkach zdecydowanego wzrostu pozycji społeczności więziennej przy jednoczesnym kurczeniu się władzy nad nią personelu więziennego, zachwiało stan równowagi między tymi społecznościami i nie wpłynęło w spodziewany sposób na tę podkulturę (Malec 1998, s. 142-173; Dziedzic, Kiejnich 1998 - „(...) jak długo nie ulegnie zmianie jedna z głównych zasad grypsujących, polegająca na braku współdziałania osadzonych z administracją więzienną, tak długo będzie to zjawisko groźne i nie może być lekceważone", s. 86). Współdziałanie, o którym piszą autorzy, to także kontrakt na resocjalizację.

Można przyjąć, że wraz z odejściem P. Moczydłowskiego (1994) z więziennictwa, wraz z wprowadzeniem nowej typologii zakładów karnych (zamknięte, półotwarte, otwarte), zmian w klasyfikacji skazanych (bardziej akcentujących względy osobowościowe) oraz zmian w strukturze organizacyjnej więziennictwa (likwidacja okręgowych zarządów zakładów karnych, przywrócenie średniego szczebla zarządzania przez powołanie rejonowych zakładów karnych i rejonowych aresztów śledczych a następnie ich likwidacja i powołanie okręgowych inspektoratów SW) i uchwaleniem nowej tawy o służbie więziennej (1996r.) skończył się pierwszy okres (etap) reformy pol-ego więziennictwa.

Drugi etap to okres do 1.09.1998, kiedy to wprowadzono w życie nowy w znacznym stopniu system penitencjarny, zawarty w KKW z 1997 roku. Fakt ten zapoczątkował trzeci okres reformy.

Uogólniając, można dwa pierwsze okresy scharakteryzować następującymi zdaniami:

- wprowadzenie podmiotowości w traktowaniu więźniów i wzrost humanitarnego sposobu postępowania z nimi

- rezygnacja z wielu istniejących wcześniej elementów dyscypliny formalnej o cechach dolegliwościowych wymaganych poprzednio od więźniów

- rezygnacja z surowej, niehumanitarnej odpowiedzialności dyscyplinarnej, szczególnie kary umieszczenia na czas do 6 miesięcy w oddziale izolacyjnym i zamienienie jej na dyscyplinarną izolację na czas do 1 miesiąca (Szymanowski 1996)

- zwiększenie możliwości odbywania kary we własnej odzieży

- wprowadzenie jako normy możliwości korzystania z większej liczby własnych przedmiotów w celi w skali znacznie szerszej niż poprzednio (sprzęt RTV, wideo, instrumenty muzyczne, itp.)

- zdecydowane zwiększenie możliwości korzystania z różnego typu przepustek, mających utrzymać więź więźniów z ich rodzinami, zbliżyć do wolności i zneutralizować podkulturę więzienną

.— wprowadzenie korzystniejszych zasad zatrudniania więźniów i lepszego wynagrodzenia (Radzikowska 1992; Pyrcak 1997), szczególnie wprowadzenie zasady zaliczania okresów odpłatnego zatrudnienia więźniów do okresów pracy zaliczających się do emerytury, a w przypadku choroby zawodowej lub wypadku przy pracy uprawnień do renty (Szymanowski 1996)

167

- zwiększenie liczby informacji medialnej na temat celów, sposobów i warunków wykonywania kary pozbawienia wolności (TV, radio, prasa), inicjowanych i realizowanych przez (lub z udziałem) przedstawicieli służby więziennej, a także więźniów

- zlikwidowanie tzw. pracy operacyjnej wśród więźniów (Szymanowski 1996)

- zwiększenie rozmaitych innych uprawnień więźniów, wynikających z przyjętych przez Polskę konwencji międzynarodowych, szczególnie określających standardy praw człowieka (rozdz. 4), co zwiększyło możliwości składania przez nich próśb, skarg i wniosków, a stosowne władze do poważnego ich traktowania (Szymanowski 1996)

- rezygnacja z posługiwania się koncepcją rygorów, co miało być wyrazem zaakcentowania nierepresyjności kary pozbawienia wolności (Szymanowski 1996, s. 25)

- wprowadzenie na szeroką skalę duszpasterstwa więziennego (Sikorski 1996)

- udoskonalenie leczenia osób uzależnionych od narkotyków i alkoholu oraz pod jęcie problemu HIWAIDS wśród więźniów

- zwiększenie możliwości badań naukowych, środowiska więziennego (Hołyst 1996). Wymienione wyżej najistotniejsze zmiany oparte na nowych przepisach prawnych

spowodowały, iż polskie więzienia stały się zdecydowanie bardziej prospołeczne (Szy manowski 1996), a zatem bardziej sprzyjające resocjalizacji (Malec 1998) i racjonali zacji procedury penitencjarnej.

Dwa pierwsze okresy, podobnie jak wprowadzenie nowej kodyfikacji karnej, czątkującej okres trzeci reformy, spowodowały wzrost aktywności naukowej środowisk uniwersyteckich i wzrost znaczenia roli tych badań dla racjonalizacji praktyki penitencjarnej (Markiewicz 1998, s. 22).

Realizowana polityka karna państwa, ukierunkowana na kary alternatywne i unii nie zbędnej penalizacji sprawców przestępstw, mimo wysokiego stanu przestępczo1 (Atlas przestępczości w Polsce 2 1999, s. 11), sprzyja nieprzeludnieniu polskich wi zień i stanowi korzystny warunek do wzrostu efektywności pracy penitencjarnej.

Wykres 3. Przestępczość w Polsce w latach 1970-1997 Źródło: Atlas przestępczości w Polsce 2 (1999).

168

Tab. 1. Przestępstwa w Polsce w latach 1970-1997

Przestępstwa w Polsce w latach 1970-1997

W latach 1990-1997 średnia liczba przestępstw wynosiła 906 781: o ponad 90% więcej niż w latach osiemdziesiątych i o blisko 150% więcej niż w latach siedemdziesiątych. W roku 1997 na jednego mieszkańca przypadało średnio blisko dwa razy więcej przestępstw niż w 1989.

Spadek przestępczości w roku 1996 był m.in. skutkiem działania ustawy z 12 lip-1995, która dziesięciokrotnie podniosła wartość skradzionego mienia lub wyrządzonej szkody dotychczas kwalifikującą czyny jako przestępstwa, w wyniku czego część z nich znalazła się w kategorii wykroczeń.

T. Szymanowski tak pisze o tych etapach i okresie bezpośrednio je poprzedzającym: „organizacyjne i kadrowe, a także szeroka liberalizacja dokonana w więzieniach wywołały pewne - miejmy nadzieję, że przejściowe - symptomy braku zdecydowania w postępowaniu funkcjonariuszy czy niekiedy nawet chaosu w funkcjonowaniu więziennictwa.

Szczególnie nasilenie tych zjawisk dało się zauważyć w roku buntów więziennych - 1989. Nie bez znaczenia w ich genezie było też stanowisko części elit politycznych w tym czasie, a zwłaszcza informacje środków masowego przekazu, oraz nagłe otworzenie się więziennictwa wobec społeczeństwa.

W ocenie transformacji więziennictwa pojawia się niezwykle złożony problem wskaźników stanowiących jej podstawę, sprowadzający się do odpowiedzi na pytanie, co właściwie ma stanowić o efektywności, czy też jeszcze szerzej, właściwej działalności więziennictwa?" (Szymanowski 1996, s. 18).

. Autor wskazuje też na pewien nieporządek terminologiczny. Polega on na stosowaniu takich pojęć, jak skazany, osadzony, więzień, uwięzieni; zakład kamy, zakład penitencjarny, więzienie; system penitencjarny oraz więziennictwo, ponieważ są one powszechnie używane w języku polskim, choć obowiązujące prawo stosuje ściśle określone terminologie (Szymanowski 1996, s. 19).

169

Wcześniej wspominałem już o zmianach w populacji więźniów (obcokrajowcy, przestępcy zawodowi, przestępcy z grup zorganizowanych, przestępcy z gangów o charakterze międzynarodowym, płatni mordercy, itp.), którzy stawiają więziennictwo przed nowymi jakościowo zadaniami i przed nowymi zagadnieniami.

Na koniec dodać jednak trzeba, że łagodniejący system penitecjamy nie uwzględnił faktu pojawienia się coraz bardziej brutalnych i bezwzględnych, coraz bardziej niebezpiecznych dla społeczeństwa wiezienia, współwięźniów i personelu przestępców. Nip tworzył zatem systemowych warunków postępowania z nimi, co stało się szczególnie dokuczliwe, zwłaszcza po 2000 roku. Świat przestępczy zawesze rządzi się swoimi prawami a życzeniowe podejście do niego jest nieprofesjonalne i szkodliwe.

5.2. Wzmożona wymiana kadry, jej przyczyny i skutki

Opisany (z konieczności skrótowo) proces zmian w polskim więziennictwie dotyczył także personelu. Personel znalazł się w bardzo trudnej sytuacji. Z jednej strony obarczano go częściową odpowiedzialnością za falę tragicznych w skutkach buntów w 1989 roku i wcześniej, z drugiej zaś nowe kierownictwo głosiło tezę o jego demoralizacji, bo tylko taki wniosek można wyprowadzić ze stwierdzenia P. Moczydłowskiego (1994, s. 15), który usprawiedliwiał eksodus 7 tys. funkcjonariuszy służby więziennej w ciągu 2,5 roku na emeryturę i zwolnienia normalne, pisząc, „że czysty moralnie nowy funkcjonariusz przyczyniał się więcej do spokoju w więzieniach niż zdemoralizowany fachowiec, pozwalał praworządnie realizować karę pozbawienia wolności i eliminował legitymację więźniów do protestów". Moim zdaniem tego rodzaju ocena jest nie do przyjęcia, a odwołując się do względów etycznych, naruszyła ona godność osobistą wielu osób. Naiwne wręcz jest przyjęcie jako pewnik, że nowy funkcjonariusz jest czysty moralnie. Pierwsze lata transformacji to zatem także zmiana ludzi, zmiana personelu na niespotykaną dotąd skalę.

Zdaniem badaczy amerykańskich najtrudniejsze są zawsze zmiany dotyczące ludzi, tj. personelu (Cartwright 1983, s. 208-217). Dotyczą one zarówno postaw (nastawień), mentalności, jak i umiejętności profesjonalnych i zdolności do podjęcia nowych zadań. Dotyczą także akceptacji i afirmacji dokonujących się zmian. W takiej sytuacji personel więzienny stał się jednocześnie podmiotem i przedmiotem zmian. Pomyślny przebieg tych zmian warunkuje uzyskanie efektu zamierzonego i końcowego w postaci doprowadzenia do nowego modelu wykonywania kary pozbawienia wolności w Polsce. Według W. Bennisa zmiana w organizacji wiąże się z reguły z ryzykiem i lękiem. Każda znacząca zmiana obejmuje przemianę zarówno władzy, współpracy, pozycji służbowych i społecznych, umiejętności i wartości. Niektórzy mogą na tym skorzystać, inni stracić. Dlatego też zmiana z reguły niesie ze sobą obok pewnych nadziei, także niepewność" i lęk (Bermis 1983, s. 337-360). Autor ten podkreśla, że do chwili obecnej wysiłki w celu dokonania zmiany często są realizowane tak, jak gdyby nie było potrzeby dyskuto nia i „przedzierania" się przez te lęki i troski: „Jak się zdaje, zjawisko to nie od zmian związanych z omawianą tu reformą, zwłaszcza w pierwszych trzech latać' trwania. W okresie tym, charakteryzującym się, jak już wskazałem, niesłychanie ką fluktuacją, wymieniono ponad 40% personelu" (Moczydłowski 1994, s. 15; N 1995, s. 48). Tak duża wymiana kadry w tak krótkim czasie nie jest korzystna i spo

170

? dowala szereg skutków negatywnych. Zagrożona została w ten sposób ciągłość warsztatu penitencjarnego, ponieważ nowi funkcjonariusze, zupełnie nieprzygotowani do służby, nie mieli od kogo tego warsztatu przejmować. W tym bowiem okresie odeszli ze \ służby również bardzo wartościowi i dobrzy profesjonalnie funkcjonariusze, od których „uczono się alfabetu pracy ze skazanymi" (Mitoraj 1990, s. 90).

Wskazana przeze mnie, towarzysząca tej zmianie, wytworzona przez najwyższe kierownictwo opinia, iż fluktuacja ta miała charakter selekcji negatywnej, miała jedynie, jak myślę, usprawiedliwić dopuszczenie do takiego stanu. Jak się wydaje, na eliminację legitymacji więźniów do protestów wpłynęły inne czynniki, takie jak nadzie-[ ja na jeszcze bardziej łagodną politykę kamą, złagodzenie polityki penitencjarnej, niespotykana w okresie minionym liberalizacja traktowania więźniów oraz znaczna poprawa warunków bytowych. Ocena taka nie jest odosobniona (Mitoraj 1995, s. 90). W okresie tym odeszło z więziennictwa 90% funkcjonariuszy legitymujących się nie tylko dużym doświadczeniem, ale także stopniem naukowym i dorobkiem naukowym z zakresu penitencjarystyki. Nie można ich żadną miarą zakwalifikować do kategorii osób niemoralnych, wsteczników lub zaślepieńców politycznych. Przeciwnie, należeli oni do wąskiego grona osób kreujących postęp penitencjarny

Każda transformacja rodzi pewien chaos. Nie uniknęła go transformacja więziennictwa. Jednakże według W. Bennisa, „nie ma gwarancji, że mądra jednostka, która dochodzi do władzy, będzie działać rozsądnie. Może się zdarzyć korupcja roli - zarówno roli sprawującego władzę, jak i roli skazanego na bezsilność" (Bennis 1983, Is. 217 in.). Uczestnicząc bardzo krótko jako naczelnik zakładu karnego (H.M.) w dokonującej się reformie, a później obserwując ją z płaszczyzny naukowej, byłem przekonany, że tak wysoka fluktuacja kadry była niepotrzebna, bardzo kosztowna i szkodliwa. Wynikała ona, podobnie jak pewne nieracjonalne decyzje personalne, z bardzo specyficznego sposobu zarządzania więziennictwem. Zarządzający nie legitymowali się żadnym doświadczeniem praktycznym, zaś pewne działania nie uwzględniały jednocześnie koniecznych reguł teoretycznych. W rzeczywistości ówczesne najwyższe kierownictwo więziennictwa „uczyło się jego, kierując nim" (Machel 1998, s. 120).

W zarządzaniu więziennictwem, w okresie do 1994 roku włącznie, można było zauważyć znaczny autokratyzm. Spowodował on, iż wyżsi oficerowie z odpowiednim wykształceniem i doświadczeniem penitencjarnym, nie pozbawieni refleksji krytycznych, nie zgłaszali ich w obawie o swój własny służbowy byt. W tym układzie dobrze czuli się ci, którzy zawsze swoje służbowe powodzenie opierali na demonstrowaniu zachwytu dla zmieniających się szefów.

Tymczasem personel odchodzący czynił to, ponieważ nie godził się z tą polityką, często nie mógł realizować wymaganej kontroli nad więźniami, a także dlatego, że nie był pewien swojej służbowej przyszłości.

W okresie drugim obserwujemy tendencję do stabilizacji kadrowej. Jednak jeszcze w 1995 roku wśród odchodzących ze służby było 47,1% osób, które nie osiągnęły jeszcze uprawnień emerytalnych. Byli to więc funkcjonariusze o stażu służbowym poniżej 15 lat. Służba zainwestowała w nich na przykład w postaci kosztownych szkoleń stacjonarnych, a przy zwolnieniu zmuszona była im wypłacić stosowne odprawy. Można więc uważać te inwestycje za stracone. Należy żałować, że nie zbadano przyczyn tego niekorzystnego zjawiska.

171

W TYSIĄCACH

25 -i-

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

Wykres 4. Zatrudnienie personelu więziennego w latach 1989-1997 Źródło: Atlas przestępczości w Polsce 2 (1999).

Tab. 2. Personel więzienny w Polsce w latach 1989-1997

stępczości w Polsce 2 (1999).

Stan zatrudnienia w służbie więziennej w latach 1989-1997 obrazują wykres 4 i tab 2.

Analizując dane zawarte w wykresie 4 oraz w tab. 2 nie można dostrzec żadnych poważnych zmian w liczbie osób zatrudnionych w służbie więziennej. Oznacza to, iż dokonywał się w pierwszych latach pierwszego etapu reformy znaczny ruch kadrowy powodujący wyrównanie liczby zwolnień ze służby z liczbą przyjęć. Wzmożone parcie na uzupełnienie wakującej, znacznej liczby stanowisk zwykle rodzi niebezpieczeństwo przyjęcia kandydatów przypadkowych. Procent ruchu kadrowego obrazuje wykres 5.

172

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

Wykres 5. Procent ruchu kadrowego (przyjęć i zwolnień) w latach 1989-1998 Źródło: Wydz. Kadr CZSW.

Analiza wykresu 5 wskazuje na osiągnięcie przez więziennictwo, począwszy od roku 1995, pewnej stabilizacji w ruchu kadrowym. Stabilizacja ta została zakłócona zapowiedzią (i zrealizowaniem) w 1998 niekorzystnych zmian w systemie emerytalnym służb mundurowych. Zmiany te spowodowały odejście ze służby kolejnej znacznej liczby przeszkolonych i doświadczonych funkcjonariuszy. Fakt ten należy oceniać niekorzystnie.

Zjawisko to przedstawiają w liczbach tab. 3 i 4.

Tab. 3. Zwolnienia ze służby więziennej w latach 1995-1998

Tab. 4. Procent przyjęć i zwolnień funkcjonariuszy służby więziennej w latach 1995-1998

173

Obie tabele wskazują na wzrost ruchu kadrowego w latach 1997-1998. Jego przyczyną była zapewne obawa wielu funkcjonariuszy przed utratą nabytych uprawnień emerytalnych. Obawy te okazały się słuszne, z dniem 1.09.1999 roku bowiem niektóre uprawnienia już nabyte odebrano emerytom służb mundurowych, zaś same zasady przejścia na emeryturę zrównano ze służbami cywilnymi. Po roku częściowo uprawnienia te zwrócono.

Jedną więc z głównych przyczyn dużej fluktuacji kadrowej w więziennictwie w la-, tach 1989-1998 była niepewność socjalna funkcjonariuszy, obawa przed utratą nabytych już uprawnień i brak akceptacji skokowej liberalizacji w traktowaniu więźniów przy jednoczesnym wzroście przedmiotowego traktowania personelu.

Utrata praw nabytych jest wyraźnym falstartem prawnym, ponieważ prawo zadziałało wstecz, co jest niezgodne z powszechnie uznanymi standardami prawnymi.

5.3. Ku stabilizacji kadrowej i profesjonalnej

Zmiany kadrowe w służbie więziennej polegają także na zwiększonym dopuszczeniu kobiet oraz pracowników cywilnych do bezpośredniej pracy z więźniami. Idzie tu o pracowników cywilnych, którzy nie byli lekarzami, pielęgniarkami i innymi pracownikami służby zdrowia, ponieważ ci byli już zatrudniani na etatach cywilnyc1 choć częściowo na etatach funkcjonariuszy.

Przed 1989 rokiem więziennictwo zatrudniało kobiety w pionach administracyjnych (działy finansowe, gospodarcze, organizacyjno-prawne, kadr, itp.) oraz w bezpośrednim kontakcie z więźniami (lekarze, pielęgniarki, fizykoterapeutki, psychologowie). Kobiety pracowały również na etatach wychowawców i oddziałowych dla więźniów kobiet. Do pojedynczych przypadków należały przypadki pracy kobiet wychowawców na oddziałach męskich.

Obecnie polityka kadrowa, kierując się uspołeczniającymi względami (zasada normalności), o których wspominałem wcześniej, skłania się do zatrudniania kobiet -funkcjonariuszek na etatach wychowawców w oddziałach męskich. Wielu pracowników cywilnych pracuje już także w więziennictwie bezpośrednio z więźniami, np. na etatach terapeutów.

Biorąc pod uwagę resocjalizacyjne cele kary, należałoby zwolnić wychowawców z zadań mieszczących się w obszarze pracy socjalnej, bardzo absorbujących czasowo. Wtedy mogliby oni więcej czasu poświęcić pracy indywidualnej z więźniami, a praca ta miałaby charakter bardziej powszechny niż ma dotąd. Jeżeli uwzględnić szerokie spektrum obowiązków, które spoczywają na wychowawcach (Malec 1997, s. 368-370) i fakt opiekowania się grupami więźniów o liczebności powyżej 40 osób lub więcej, zadania te mogą być wykonywane albo powierzchownie, albo niektóre z nich wcale, a z całą pewnością nieefektywnie. Stąd zachodzi pilna konieczność zarówno zwiększenia profesjonalizmu wychowawców, jak i zmniejszenia liczbowego podlegających im grup więźniów.

Różne są wskaźniki oceny nasycenia personelem rzeczywistości więziennej. Zwykle dwa z nich bierze się najczęściej pod uwagę: 1) liczbę więźniów przypadających na jednego funkcjonariusza zatrudnionego w pionie penitencjarnym (wychowawczym)

174

i 2) liczbą więźniów przypadających na jednego wychowawcę. Do niektórych analiz stosuje się również wskaźnik trzeci: liczba więźniów przypadająca na jednego członka personelu więziennego.

Ze względu na temat niniejszej pracy posłużę się dwoma wskaźnikami pierwszymi. One bowiem wskazują, ilu pracowników zaangażowanych jest oficjalnie w organizację i realizację procesu resocjalizacyjnego. Dział penitencjarny, skupiający psychologów, wychowawców i terapeutów, jest odpowiedzialny za organizację i realizację tego procesu. W dziale tym znajdują się pracownicy, których praca jedynie w części pozostaje w bezpośredniej styczności z więźniami. Są to np. kierownik działu, wychowawca ds. postpenitencjarnych, itp. Pracownicy ci, podobnie jak wychowawca ds. biblioteki lub spraw socjalnych, nie opiekują się konkretnymi grupami więźniów i nie pracują tak ściśle z funkcjonariuszami ochrony, jak wychowawcy i psychologowie. Liczba więźniów przypadających na jednego pracownika działu penitencjarnego stanowi wskaźnik „mocy" oddziaływania resocjalizacyjnego. Im mniejsza liczba więźniów przypada na jednego wychowawcę, na jednego psychologa, tym większe możliwości oddziaływania korekcyjnego z ich strony. Stąd jeśli zmiany w więziennictwie polegają na zmniejszaniu tych proporcji, należy je ocenić pozytywnie. Zmiany w zakresie ilości więźniów przypadających na jednego funkcjonariusza działu (pionu) penitencjarnego na przestrzeni lat 1989-1998 ilustruje wykres 6. Wykres 7 ilustruje zmiany w liczbach więźniów przypadających na jednego wychowawcę na przestrzeni lat 1989-1998.

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

Wykres 6. Ilość osadzonych przypadająca na jednego funkcjonariusza zatrudnionego w pionie penitencjarnym w latach 1989-1998 Źródło: Wydz. Kadr CZSW.

Na obu wykresach zauważalny jest proces zmniejszania się liczby więźniów przypadających na jednego funkcjonariusza działu penitencjarnego, a także na jednego wychowawcę. Jednak mimo statystycznego optymizmu należy zauważyć, że grupy bliskie liczby 40 podopiecznych (38, 39, 36) są nadal zbyt duże i wychowawcy praktycznie nie są zdolni do ich resocjalizacyjnej obsługi, niezależnie od tego, czy chodzi o młodocianych, czy o recydywistów, czy o dorosłych pierwszy raz karanych. Należy zgodzić się z J. Malcem, że liczba więźniów rzeczywiście przypadających na jednego

175

........

44

43

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995

1996 1997 1998

Wykres 7. Ilość osadzonych przypadająca na jednego wychowawcę w latach 1989-1998 Źródło: Wydział Kadr CZSW.

wychowawcę jest jeszcze większa (np. 50 i więcej), jeśli weźmie się pod uwagę, iż w dziale penitencjarnym zawsze jakaś osoba korzysta z urlopu wypoczynkowego, może się zdarzyć, że choruje, itp. Zresztą przytoczone dane J. Malca różnią się na niekorzyść zaprezentowanej przez Wydz. Kadr CZSW statystyki. Wynika to z pewnością ; z faktu, iż J. Malec uwzględniał w swoich obliczeniach dla roku 1995 tylko tych wychowawców, którzy opiekują się konkretnymi grupami więźniów. Statystyka CZSW | natomiast uwzględniła wszystkich wychowawców.

Jeszcze bardziej korzystne zmiany nastąpiły w odniesieniu do nasycenia więzień psychologami. Jednak niezależnie od pozytywnej tendencji nadal na jednego psychologa przypada zbyt wielu więźniów. Ilustruje to wykres 8.

600

500

: -

Wykres 8. Ilość osadzonych przypadająca na jednego psychologa w latach 1989-1998 Źródło: Wydz. Kadr CZSW.

176

Do 1992 roku w działach penitencjarnych na etatach wychowawców i psychologów zatrudniano wyłącznie funkcjonariuszy. Dopiero w 1992 roku rozpoczęto angażowanie na tych etatach pracowników cywilnych. Proces przyrostu tych pracowników ilustruje wykres 9.

50 40 30 20 ?

------

FI FI H u

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998

Wykres 9. Liczba pracowników cywilnych zatrudnionych w działach penitencjarnych w latach 1989-1998 Źródło: Wydz. Kadr CZSW.

Proces zatrudniania osób cywilnych w działach penitencjarnych miał tendencję rozrastającą aż do roku 1997. W roku 1998 nastąpił skokowy spadek, albowiem praca w służbie więziennej stała się mniej opłacalna, a biorąc pod uwagę jej stresogenność (podrozdz. 3.4), mniej atrakcyjna.

Wysiłki więziennictwa na rzecz pozyskania kadry specjalistycznej, bez której cel poprawczy kary pozbawienia wolności nie może być osiągnięty nawet wobec części społeczności więźniów, przyniosły, mimo nie zawsze sprzyjających okoliczności, widoczne rezultaty pozytywne. Dowodzą tego liczby przedstawione w tabelach 5, 6 i 7 ilustrujących stan zatrudnienia w służbie więziennej pedagogów, psychologów, socjologów i magistrów wychowania fizycznego w 1999 roku, liczbę wychowawców i liczbę psychologów (według stanu na dzień 1.06.1999).

Tab. 5. Liczba funkcjonariuszy i pracowników służby więziennej w roku 1999

Funkcjonariusze i pracownicy zatrudnieni w SW - według stanu na dzień 1.06.1999 roku

rocnfiiliTarinnAi lllh

177

Zauważalna jest znaczna liczba wychowawców z wykształceniem pedagogicznym, ale jednocześnie stosunkowo mała liczba wychowawców, specjalistów z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej, którzy powinni tu dominować.

Od pewnego czasu do więzienia trafiają socjologowie mogący z powodzeniem realizować pracę socjalną oraz diagnozować społeczność więzienną (grupy formalne i nieformalne, podkulturę, itp.).

Pozytywnym zjawiskiem jest zatrudnianie magistrów wychowania fizycznego, przede wszystkim w zakładach karnych dla młodocianych, gdzie sport, zajęcia wychowania fizycznego obok nauczania w szkołach przywięziennych odgrywa istotną rolę w oddziaływaniu resocjalizacyjnym.

Tab. 6. Wychowawcy pracujący bezpośrednio z więźniami według stanu na 1.06.1999

Wychowawcy

Tab. 7. Psychologowie pracujący bezpośrednio z więźniami według stanu na 1.06.1999

Psychologowie

Zatrudnieni w oddziałach

Ilość - ogółem (3+4)

Mężczyzn

Kobiet

W tym kobiet zatrudnionych z osadzonymi -mężczyznami

5

dla młodocianych (M)

34

29

28

dla pierwszy raz karanych (P)

64

11

53

49

dla recydywistów (R)

98

22

76

68

dla tymcz. areszt.

27

20

20

terapeutycznych

10

mieszanych M, P, R

OGÓŁEM

239

48

191

178

Źródło: Wydz. Kadr CZSW.

178

Analizując obie tabele, należy zwrócić uwagę na niewielką liczbę kobiet - wychowawczyń pracujących z mężczyznami i na znaczną feminizację stanowisk psychologów więziennych. Zauważa się też pewną niekonsekwencję w postaci generalnej akceptacji kobiet na stanowiskach psychologów i widocznej wstrzemięźliwości, gdy odzi o zatrudnianie kobiet na stanowiskach wychowawców. Sądzę, że zagadnienie naga odrębnego zbadania.

ices stabilizacji kadrowej zaburzany jest karalnością dyscyplinarną funkcjona-y, naruszających reguły służby bądź dopuszczających się naruszania zasad etyki odowej rzutujących ujemnie na prestiż służby. Karalność dyscyplinarną funkcjo-zy więziennych w latach 1989-1998 przedstawia tab. 8.

8. Karalność dyscyplinarna funkcjonariuszy służby więziennej w latach 1989-1998

z tego za:

5 *

c S3

1> .~

CL

-T3 O O.

u

ES c c

9 -i

e s •= 2

>> es

! e

1 I s

o. a.

Kara

w tym za:

?a s

Ba

N

II

i ! r s

p

»4

78

9,7

20

240

31,3

45

5,5

17,8

b.d b.d

1990 1991 1993 1994 1995

1003

b.d

21

21

243

27,3

112

11,2

b.d

10

66

58,9

1144

b.d

39

298

29,4

142

12,4

b.d.

21

100

70,4

1050

51

4,9

15

216

20,6

95

9,0

9,5

51

53,7

948

35

3,7

22

183

19,3

117

12,3

10

8,5

16

60

51,3

696

32

4,6

147

21,1

11,6

2,5

26

32,1

1996

525

40

7,6

168

32,0

30

5,7

26,7

13

43,3

1997

558

37

418

30

6,6

7,2

75

157

28,1

26

4,7

7,7

26,9

111

26,6

23

5.5

13,0

13

56,5

Źródło: Wydz. Kadr CZSW.

I Analiza danych tab. 8 wyraźnie wskazuje na wzrost skokowy przewinień dyscyplinarnych funkcjonariuszy w latach 1990-1993. Sądzę, że jest to skutek wzmożonej wymiany personelu, jaka dokonała się w latach 1990-1992. Wymiana ta ze względu na jej wysokie tempo zaniżyła selekcję naboru do służby więziennej i spowodowała dostanie się do niej osób przypadkowych lub wręcz niewłaściwych.

Niepokoić musi udział wśród ogólnej liczby ukaranych, osób ukaranych za naruszenie godności i honoru funkcjonariusza służby więziennej oraz etyki zawodowej.

Nie zauważa się też tendencji do zmniejszania się przewinień popełnionych pod wpływem alkoholu. Zjawisko to może być zależne: 1) od istniejącego stanu stosunków międzyludzkich, 2) od stresów w miejscu pracy lub poza pracą albo 3) od pewnych skłonności lub uzależnień niektórych funkcjonariuszy. Problem karalności dyscyplinarnej funkcjonariuszy więziennych jest odrębnym problemem badawczym. Na uwagę zasługuje dość surowa reakcja przełożonych, w postaci dyscyplinarnego wy-

179 dalenia ze służby sprawców wykroczeń popełnionych pod wpływem alkoholu, co uważam za właściwe.

Z całą pewnością w odniesieniu do osób popełniających wykroczenie pod wpływem alkoholu, naruszających godność funkcjonariusza służby więziennej lub naruszających w inny sposób zasady etyki zawodowej można stwierdzić, iż stracili oni autorytet w społeczności więźniów, a co za tym idzie, stracili przydatność do pracy w więzieniu, a ich zachowanie negatywnie wpłynęło na prestiż służby.

Na rekrutację właściwych ludzi do służby więziennej mają znaczący wpływ zarobki, jakie ona oferuje kandydatom do pracy, oraz perspektywy w tym zakresie. Zarobki te należy rozpatrywać na tle innych służb mundurowych. Określa je współczynnik uposażenia, który jest niższy od współczynnika określonego dla UOP, policji i straży granicznej. Niższy współczynnik ma straż pożarna.

Współczynnik uposażenia funkcjonariuszy służby więziennej i innych służb mun- j durowych publikowany jest w Dziennikach Ustaw jako rozporządzenia Rady Mini- f strów w sprawie określenia wielokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia w państwowej sferze budżetowej, stanowiącej przeciętne uposażenie; funkcjonariuszy tych służb. W 1999 roku wynosiło ono w:

- Służbie Więziennej - 1,69 (Dz.U. z 1998 roku. Nr 165, poz. 1201)

- UOP - 2,03 (Dz.U. z 1998 roku. Nr 162, poz. 1143)

- Policji - 1,75 (Dz.U. z 1999 roku. Nr 8, poz. 70)

- Straży Granicznej - 1,79 (Dz.U. z 1999 roku. Nr 8, poz. 70)

- Państwowej Straży Pożarnej - 1,43 (Dz.U. z 1999 roku. Nr 8, poz. 70).

W 1998 roku A. Surma i B. Basińska opublikowały wyniki swoich badań porównawczych nad profdem osobowościowym kandydatów do służby więziennej i do policji. Stwierdziły one, że profd testu MMPI pozytywnie zakwalifikowanych w badaniu psychologicznym kandydatów do tych służb nie różnił się istotnie poza skalaj depresji (więziennicy x = 19,7, policjanci x = 18,4) oraz introwersji społecznej (v ziennicy x = 22,6, policjanci x = 20,4, p = 0,03). Wyniki poszczególnych skal; odbiegały w obu grupach od przeciętnych wyników populacji polskiej (Surma, Basii ska 1998, s. 44). Według autorek przeciętny kandydat do służby więziennej przed wiał się jako dobrze przystosowany społecznie, wierzący we własne możliwości, z i spokojonymi potrzebami bezpieczeństwa, wytrwały w dążeniu do realizac zaplanowanych celów, odpowiedzialny, efektywny, o realnym stosunku do rzecz stości, zwykle sumienny, rozważny. Cechowała go skłonność do podporządkowa się, akceptował autorytety, był ostrożny i konwencjonalny w działaniu, kontrolują swoje zachowanie. Jednocześnie określał siebie jako rywalizującego, impulsywneg umiejącego zachować niezależność, ale unikał otwartego współzawodnictwa.! ko wyrażał swoje uczucia, był trudny do zmotywowania. Jego tendencje przysti wawcze dążyły do submisyjności i uległości.

Natomiast przeciętny kandydat do policji jawił się jako bardziej aktywny, optymizmu, wiary w siebie, ze skłonnościami do nadmiernej autoprezentacji. Bylbar-j dziej ekstrawertywny i towarzyski. Sam aktywnie poszukiwał sytuacji, w której mógłby I współzawodniczyć z innymi. Jego zachowanie może wzbudzać pewną wrogość ze i strony otoczenia ze względu na możliwe problemy z kontrolą do działań nie uwzglę niających konsekwencji swoich zachowań.

180

Sprawność intelektualna kandydatów do obu służb była na tym samym poziomie i kształtowała się w górnej granicy przeciętnej (x = 73,3 centyli) u kandydatów na wię-ziennika oraz wyższej niż przeciętna (x = 75,6 centyli) u kandydatów na policjantów.

Kandydaci do służby więziennej byli starsi wiekiem, lepiej wykształceni, w większości pozostawali w związkach małżeńskich i w większości mieszkali w małych miastach (Sunna, Basińska 1998, s. 42-50).

5.4. Zmiany w szkoleniu funkcjonariuszy więziennych

Szkolenie funkcjonariuszy więziennych zawsze jest dostosowane do realizowanego w danym okresie modelu penitencjarnego. Stąd w latach 1944-1956, gdy realizowano w Polsce model represyjny, programy szkolenia zdominowane były przez treści polityczne i ideologiczne, a także nasączone były treściami wojskowymi. Treści wychowawcze pozostawały na dalszym planie (Bedyński 1988; Kaczmarek 1998). W latach 1956-1989, gdy realizowano represyjno-reformujący się model wykonywania kary pozbawienia wolności, zaczęto odchodzić od dominacji treści polityczno-ideolo-gicznych i wojskowych na rzecz umacniania się w programach treści psychospołecznych oraz dyscyplin prawnych (Lelental, Wierzbicki 1975; Bedyński 1989).

Od 1989 roku w polskim modelu penitencjarnym akcentuje się zdecydowanie cele resocjalizacyjne, zaś więziennictwo otworzyło się dla kontroli społecznej i badań naukowych, szukając również społecznego wsparcia dla swych działań, o czym pisałem wcześniej.

Do takiego modelu dostosowano system szkolenia. W programach zdecydowanie dominują treści psychospołeczne, prawne oraz wynikające z obowiązujących nas standardów międzynarodowych.

Obowiązuje zasada, że żaden funkcjonariusz nie może podjąć pracy z więźniami bez uprzedniego przeszkolenia. Wzmożony ruch kadrowy w latach 1989-1994 i później spowodował, iż „tylko w latach 1992-1995 w różnych formach kształcenia zawodowego uczestniczyło w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej od 3000 do 3400 pracowników więziennictwa rocznie" (Kaczmarek 1998, s. 334). Można przypuszczać, że niezależnie od wielkiego wysiłku, jaki włożyła w ten proces kadra tego ośrodka, i jego wysokiej sprawności organizacyjnej, ilość i szybkość, musiały odbić się na jakości.

Wprowadzono jednak nowy system szkolenia zawodowego personelu więziennego, na który składają się poniższe rodzaje szkoleń:

1. Przeszkolenie wstępne.

2. Szkolenie podstawowe w szkołach (podoficerskiej, oficerskiej i chorążych) służby więziennej.

3. Szkolenie w formach pozaszkolnych:

a) szkolenie specjalistyczne w ramach kursów doskonalących i dokształcających, kursokonferencji i narad instruktażowo-szkoleniowych

b) szkolenie wewnątrzzakładowe (ogólnopenitencjarne, działowe i ogniowe). System ten, jeśli chodzi o rodzaje, nie jest nowy. Nowe są jego programy oraz

niektóre formy organizacyjne (np. stacjonarny kurs przeszkolenia wstępnego). Prze-

181

szkolenie wstępne przechodzą wszyscy funkcjonariusze. Przeszkolenie w szkole oficerskiej przechodzą funkcjonariusze pracujący na stanowiskach oficerskich, a więc legitymujący się wykształceniem wyższym.

Przeszkolenie w szkole podoficerskiej przeznaczone jest dla funkcjonariuszy pracujących na stanowiskach podoficerskich (a więc z wykształceniem średnim). Należy zaznaczyć, iż w szkoleniu funkcjonariuszy zwraca się uwagę na umiejętność samoobrony, przy czym dotyczą one zarówno umiejętności fizycznych, jak i stosownych zachowań komunikacyjnych. Aktualny model szkolenia funkcjonariuszy i pracowników służby więziennej opisany został przez A. Kaczmarka (1988, s. 330-346).

Głównym miejscem szkolenia i kształcenia personelu więziennego jest Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu, który również uległ bardzo poważnym i niezwykle korzystnym zmianom po 1989 roku. Stał się on nie tylko ośrodkiem szkolenia i kształcenia, ale również instytucją o aspiracjach naukowych. Współpracuje on z wieloma ośrodkami akademickimi w kraju i korzysta również z ich kadry naukowej. Współpracuje również z kilkoma zagranicznymi szkołami służb więziennych.

Centralny Ośrodek Szkolenia Służby Więziennej wykazuje się wieloma inicjatywami, zarówno w zakresie doskonalenia programów szkolenia, jak i organizowania konferencji naukowych i kongresów penitencjarnych. W murach ośrodka znajduje się siedziba Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego. Począwszy od 1998 roku, realizuje tu swoje zajęcia Podyplomowe Studium Penitencjarystyki prowadzone na zlecenie Centralnego Zarządu Służby Więziennej przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, którego ukończenie stwarza możliwość awansu na stanowisko kierownicze.

5.5. Ważniejsze aspekty nowej ustawy o służbie więziennej

Zmiana ustrojowa w Polsce i zmiany w zakresie systemu wykonywania kary pozbawienia wolności w kierunku prospołecznym spowodowały konieczność uchwalenia nowej pragmatyki służbowej dla służby więziennej. Jest nią ustawa z dnia 26.04.1996 roku (Dz.U. Nr 61, poz. 283).

„Podstawowym założeniem i celem nowej ustawy jest umocnienie służby więziennej jako profesjonalnej, apolitycznej formacji gwarantującej właściwe realizowanie tych funkcji państwa, które wiążą się z wykonywaniem kary pozbawienia wolności i postanowień o tymczasowym aresztowaniu. Chodzi tu o służbę profesjonalną apolityczną, dobrze zorganizowaną, wyposażoną w odpowiednie instrumenty prawne i dostosowaną do standardów międzynarodowych" (Pyrcak 1996, s. 51-52).

Ustawa stanowi, że służba więzienna jest umundurowana i uzbrojona, apolityczna i podlega ministrowi sprawiedliwości (art. 1, ust. 2). Realizuje ona zadania, według zasad określonych w KKW, w zakresie wykonywania tymczasowego aresztowania i kary pozbawienia wolności (art. 1, ust. 2). Wśród zadań szczegółowych o istotnym znaczeniu ustawa wymienia działalność resocjalizacyjną wobec osób skazanych na karę. pozbawienia wolności, zapewnienie osobom skazanym na kary pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowanym przestrzegania ich praw, a zwłaszcza humanitarnych warunków poszanowania godności, opieki zdrowotnej i religijnej.

182

Ustawa wymienia m.in. dwa inne zadania: ochronę społeczeństwa przed sprawcami przestępstw osadzonymi w zakładach karnych i aresztach śledczych i zapewnienie w zakładach karnych i aresztach śledczych porządku i bezpieczeństwa (art. 1, ust. 3, pkt. 1,4, 5, 6). Służba więzienna jest także zobligowana do współdziałania z organami państwowymi i samorządowymi, stowarzyszeniami, organizacjami oraz instytucjami, których celem jest współudział w wykonywaniu kary, jak również z Kościołami i związkami wyznaniowymi, szkołami wyższymi i placówkami naukowymi oraz osobami godnymi zaufania (art. 1, ust. 3, pkt. 4).

Artykuł 3 określa strukturę więziennictwa. Stanowi on, że jednostkami organizacyjnymi służby więziennej są:

1. Centralny Zarząd Służby Więziennej

2. okręgowe inspektoraty służby więziennej

3. zakłady kame i areszty śledcze

4. ośrodki szkolenia i ośrodki doskonalenia kadr służby więziennej.

Służbą więzienną kieruje dyrektor generalny, podległy ministrowi sprawiedliwości, powoływany i odwoływany przez prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra sprawiedliwości.

Okręgowymi inspektoratami kierują dyrektorzy okręgowi. Zakładami karnymi i aresztami kierują dyrektorzy tych zakładów. Dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego jest odpowiednikiem dawnego naczelnika.

Ośrodkami szkolenia i ośrodkami doskonalenia kadr kierują komendanci tych ośrodków.

Służba więzienna jest formacją paramilitarną, liczącą ok. 22 000 funkcjonariuszy. Jak podaje J. Pyrcak (1996, s. 55), jest to trzecia po wojsku i policji formacja zmilitaryzowana, większa od UOP i straży granicznej, stanowiąca ważny element systemu bezpieczeństwa.

Ustawa, w trosce o realizację stojących przed więziennictwem zadań, określa w art. 5) stosunkowo szeroko kompetencje dyrektora generalnego. Ustawodawca rzyjął, że kierowanie służbą więzienną to nie tylko administrowanie, ale i dowodze-'e. Więziennictwo pracuje w warunkach, w których muszą istnieć możliwości szyb-ego podejmowania decyzji i działań. Niezbędna jest wyraźna jednoosobowa odpo-iedzialność i jedność kierowania służbą. Ustawa zabezpiecza te możliwości. W zakresie kierowania mieści się nie tylko powodowanie tworzenia warunków dla prawidłowego wykonywania kary i tymczasowego aresztowania, ale również, poza innymi oczywistymi zadaniami, jak np. określanie polityki kadrowej, kierunków szko-'enia kadry, określanie kierunków pracy resocjalizacyjnej, a także inicjowanie badań ukowych rzeczywistości więziennej.

Nowa ustawa zmniejsza zakres kompetencji średniego szczebla zarządzania, tj. dyrektorów okręgowych inspektoratów służby więziennej. Dyrektorzy ci (i okręgowe inspektoraty) formalnie pełnią głównie funkcje nadzorczo-kontrolne i koordynujące, jednak mimo ustawowej samodzielności dyrektorów zakładów penitencjarnych, co poprzednio praktycznie nie istniało, sprawują nad nimi w rzeczywistości władzę.

Obdarzenie dyrektorów zakładów penitencjarnych daleko idącą autonomią w zakresie sprawowanej władzy, w tym personalnej, miało zlikwidować tzw. ręczne sterowanie tymi zakładami przez szczeble średnie i szczebel centralny. Sterowanie to bo-

183 wiem w praktyce ubezwłasnowolniało tych dyrektorów, ale nie zdejmowało z nich odpowiedzialności za często nieracjonalne decyzje podejmowane wyżej. Był to tzw. paradoks odpowiedzialności (Machel 1998b, s. 306) rzutujący negatywnie nie tylko na efektywność tych zakładów, ale także na autorytet ich dyrektorów i stosunki międzyludzkie personelu. Zdarzało się, że dyrektor okręgowy, o mniejszych kwalifikacjach i doświadczeniu niż dyrektor zakładu, hamował skutecznie jego racjonalizm i innowacyjność, akcentując przede wszystkim elementy formalne. Ustawa z 1996 roku wprowadziła zmianę w znacznym stopniu umożliwiającą odejście od poprzedniego, wyraźnie autorytarnego, modelu zarządzania (art. 6, art. 7).

Ustawa (art. 4) przewiduje cztery korpusy funkcjonariuszy: szeregowych służby więziennej, podoficerów służby więziennej, chorążych służby więziennej i oficerów służby więziennej.

Ustala, że podoficer musi posiadać minimum wykształcenie średnie, a oficer wykształcenie wyższe. Stopnie służbowe ułożone są w zasadzie na podobieństwo wojskowych, i takie jest ich nazewnictwo. Najwyższym stopniem jest generał S.W.

Funkcjonariuszem może zostać obywatel polski o nieposzlakowanej opinii, ni karany, korzystający w pełni z praw publicznych i cywilnych, posiadający co najmniej średnie wykształcenie, odpowiednie kwalifikacje zawodowe oraz zdolność fizyczną i psychiczną do służby w formacjach uzbrojonych (art. 24, ust. 1).

Ustawa zwraca także uwagę (w art. 12) na odpowiednie doświadczenie oraz wysoki poziom moralny. Wymaga od funkcjonariuszy (i pracowników) stałego dokształcania się i podnoszenia swoich kwalifikacji. Określa, że w postępowaniu z więźniami zobowiązani są (art. 12, ust. 1, 2, 3, 4):

1. kierować się zasadami praworządności, bezstronności i humanizmu

2. szanować ich prawa i godność

3. dokładać starań, by wykonanie kary przyczyniało się do przygotowania skazanych do życia w społeczeństwie

4. pomagać w poszukiwaniu rozwiązywania ich problemów

5. oddziaływać pozytywnie swoim własnym przykładem. Apolityczność funkcjonariuszy polega na tym, że nie mogą oni należeć do żad

nych partii i ugrupowań politycznych. Mogą natomiast należeć do własnych związków zawodowych (prawo zrzeszania się), podobnie jak policjanci.

Stosunek służbowy funkcjonariusza powstaje przez mianowanie, przy czym okres służby przygotowawczej (próbny) trwa 2 lata.

Ustawa pozwala na szersze zatrudnianie w służbie więziennej - obok funkcjonariuszy - także personelu cywilnego. Stosunek pracy tych pracowników opiera się na przepisach prawa pracy. Jak wspomniałem już, pracownikom cywilnym stawia się podobne wymagania co do wykształcenia, kwalifikacji, demonstrowanych postaw, moralności, itp., jak funkcjonariuszom. Zarówno funkcjonariuszom, jak i pracownikom ustawowo zabrania się utrzymywania kontaktów z osobami pozbawionymi wolności, jeżeli stanowić to może zagrożenie dla właściwego przebiegu służby lub dobrego jej imienia, czy też udzielania osobom nieuprawnionym informacji dotyczących osób pozbawionych wolności i to także po ich zwolnieniu. Naturalnie ze względu na specyfikę więziennictwa możliwości zatrudnienia pracowników cywilnych są ograniczone (Pyrcak 1996, s. 60-61).

184

Ustawa przewiduje katalog nagród (art. 84) dla funkcjonariuszy wyróżniających się. Najniższą nagrodą jest pochwała, a najwyższą przedstawienie do odznaczenia państwowego. Wśród kryteriów uprawniających do nagrody są takie, jak przejawianie inicjatywy w służbie i doskonalenie kwalifikacji zawodowych. Należy mieć nadzieję, że w praktyce stosowni decydenci częściej będą honorować innowacyjność penitencjarną i samodoskonalenie się, które jest najtańszym rodzajem doskonalenia zawodowego.

Ustawa przewiduje jednocześnie odpowiedzialność dyscyplinarną funkcjonariuszy za namszenie dyscypliny służbowej, nieprzestrzegania etyki zawodowej a zwłaszcza godności honoru i dobrego imienia służby oraz w innych przypadkach określonych w ustawie (art. 125). Warto podkreślić, że popełnienie przestępstwa również powoduje ukaranie dyscyplinarne, ale nie zwalnia od odpowiedzialności karnej. Najłagodniejszą karą jest upomnienie, a najsurowszą wydalenie ze służby.

W art. 19 ustawy wymienia się dwanaście różnych środków przymusu osobistego, które mogą być zastosowane przez funkcjonariuszy wobec więźniów w szczególnych okolicznościach. Okoliczności te to m.in. konieczność przeciwdziałania: usiłowaniu zamachu na życie lub zdrowie własne albo innej osoby, nawoływaniu do buntu, rażącemu nieposłuszeństwu, groźnemu zakłócaniu spokoju i porządku, niszczeniu mienia i ucieczce.

Zasady użycia tych środków określane są szczegółowymi, odrębnymi przepisami wykonawczymi. Nie można ich używać dowolnie, są one ściśle kontrolowane także przez nadzór sądowy, a ich stosowanie trwa przez okres do ustania przyczyn, dla których zostały użyte.

Jednocześnie ograniczono prawo użycia broni palnej i psa służbowego tylko do takich sytuacji, gdy użycie środków przymusu bezpośredniego jest niewystarczające lub niemożliwe. Ustawa określa okoliczności uprawniające do użycia broni palnej lub psa służbowego, dopuszczając taką możliwość tylko w sytuacji konieczności udaremnienia ucieczki osoby konwojowanej lub dozorowanej, ale jedynie w odniesieniu do wybitnie groźnych i niebezpiecznych przestępców (art.. 20 i 21). Rozwiązanie takie jest spójne z przepisami obowiązującymi w policji, gdzie użycie broni jest także środkiem ostatecznym i dopuszczalnym tylko wobec osób szczególnie zagrażających bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu (Pyrcak 1996, s. 63).

Ustawa wprowadza ponadto (Pyrcak 1996, s. 65):

- zwiększenie ochrony prawnej funkcjonariuszy, w przypadku gdy stają się ofiarami przestępstw uwięzionych

- wypłatę zasiłku na zagospodarowanie dla funkcjonariuszy mianowanych na stałe

- określa prawo funkcjonariuszy do nagród jubileuszowych

- możliwość odwołania się od decyzji o ukaraniu do (wybieralnego) sądu dyscyplinarnego, którego orzeczenia mogą być jedynie uchylone przez ministra sprawiedliwości.

" W okresie od 2002 roku ustawa ta uległa niewielkiej nowelizacji, o czym pisał obszernie E. Wasilewski (2001, 2002 i inne).

. . 185

5.6. Resocjalizacyjny system penitencjarny w ujęciu KKW z 1997 roku

Analizując rządowe uzasadnienie KKW z 1997 roku dotyczące wykonywania kary pozbawienie wolności, łatwo zauważa się, że ustawodawca unika używania pojęcia resocjalizacja. To samo zauważa się w tej części KKW z 1997, której treściąjest nowy model wykonywania tej kary.

Jak już zaznaczyłem (w podrozdz. 2.1.), cele kary zostały określone inaczej niż w kodyfikacji karnej z 1969 roku. Jednak z ducha ustawy wynika, że ustawodawca dąży do takiego sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności, aby odbywający ją przestępca po jej ukończeniu mógł readaptować się w społeczeństwie i nie ponowił działalności przestępczej. Ustawodawca zatem chce, aby pod wpływem więzienia nastąpiła w osadzonym pozytywna (prospołeczna) zmiana. Idzie tu o zmianę w jego osobowości. Zmiana ta może nastąpić samoczynnie (na skutek osobistych przemyśleń i doznań, także w więzieniu) albo pod wpływem zindywidualizowanego oddziaływania korekcyjnego, co tradycyjnie nazywamy resocjalizacją albo też na skutek starzenia się, czemu towarzyszy ogólny spadek witalności, co K. Kowaluk (1999) nazywa „resocjalizacją przez uwiąd starczy". Mamy więc do czynienia z modelem zorientowanym na poprawę, na zmianę resocjalizacyjną (art. 67 § 1).

Ze względu na szczupłe ramy podrozdziału przedstawię jedynie zasadnicze rozwiązania penitencjarne zawarte w KKW z 1997 roku.

Cele poprawcze kary należy osiągnąć przez „zindywidualizowane oddziaływani na skazanych w ramach określonych w ustawie systemów wykonywania kary w róż nych rodzajach i typach zakładów karnych" (art. 67 § 1). Jako środki do osiągnięcia celów wymienia się „przede wszystkim pracę, zwłaszcza sprzyjającą zdobywaniu odpowiednich kwalifikacji zawodowych, nauczanie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne" (art. 67 § 1).

Ustawodawca wymienił tu środki, o których wspominał KKW z 1969 roku, dodając nowe, wypracowane w praktyce poprzedniego systemu penitencjarnego (kontakty z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne). Ustawodawca, mimo że środki te mają charakter wychowawczo-korekcyjny nie nazywa ich tak; podobnie nie nazywa się tak oddziaływania, które w istocie rzeczy, biorąc pod uwagę względy pedagogiczne, ma charakter wychowawczo-korekcyjny.

W art. 69 wymienia się poniższe rodzaje zakładów karnych:

1. zakład karny dla młodocianych

2. zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy

3. zakład karny dla recydywistów penitencjarnych

4. zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego. Należy tu podkreślić bardzo pożyteczne rozwiązanie w postaci wyodrębnienia

kładów karnych dla recydywistów penitencjarnych. Recydywista penitencjarny to k»-przestępca wtórny, który przebywał już w więzieniu, a który niekoniecznie mieści choć może, w definicji kodeksowej pojęcia recydywista. W ten sposób odizolow wszystkich recydywistów od osób pierwszy raz karanych. Zabieg ten ma na celu pobieżenie dalszej demoralizacji tych ostatnich. Ułatwia też programowanie od bywania korekcyjnego.

186

Przedstawione rodzaje zakładów karnych, które nie są zjawiskiem nowym w polskiej penitencjarystyce, pozwalają na wstępne rozwarstwienie więźniów, wymuszają ich klasyfikację, stanowiącą aspekt indywidualizacji.

W myśl art. 70 § 1 wymienione zakłady karne „mogą być organizowane jako:

1. zakłady karne typu zamkniętego

2. zakłady karne typu półotwartego

3. zakłady karne typu otwartego".

Zakłady te różnią się stopniem zabezpieczenia, izolacji skazanych oraz ich obowiązkami i uprawnieniami.

W zakładzie zamkniętym jest więcej obowiązków, mniej uprawnień i pełna, albo niemal pełna, izolacja. Warunki te są najłagodniejsze w zakładzie otwartym, gdzie izolacja jest minimalna, a uprawnienia największe. Można przyjąć, że powyższa typologia zakładów karnych pozwala na manipulowanie więźniami, na ich przesuwanie z jednego typu do innego, w obie strony, co jest niczym innym, jak dozowaniem wolności. Zakład otwarty bowiem charakteryzuje się dużą swobodą poruszania się również poza jego obrębem i bardziej przypomina hotel niż więzienie.

Typologia ta pozwala na dalszą indywidualizację pracy penitencjarnej z więźniami i wymusza bardziej precyzyjną ich klasyfikację. Stworzone zostały więc warunki do stosowania trzech zasad akcentowanych w filozofii penitencjarnej W. Rentzman-na: normalności, otwartości i odpowiedzialności. Takich możliwości domagali się światli i innowacyjni praktycy penitencjarni poprzedniego okresu. Rozumie się, że przestępcy niebezpieczni, groźni dla społeczeństwa, nieodpowiedzialni, nie poddają-' cy się pozytywnej korekcie będą bardziej izolowani (cel: zabezpieczenie społeczeństwa przed nimi), a inni, zwłaszcza zmieniający się na korzyść, będą mniej izolowani albo niemal wcale.

Na przykład skazanego na dożywocie można przenieść z zakładu zamkniętego półotwartego po odbyciu przez niego co najmniej 15 lat, a do otwartego - co najmniej 20 lat.

Artykuł 73 stanowi jednocześnie, że „w zakładzie karnym utrzymuje się dyscyplinę i porządek w celu zapewnienia bezpieczeństwa i realizacji zadań kary pozbawienia wolności, w tym ochrony społeczeństwa przed przestępczością".

Klasyfikacji więźniów, tj. określenia stosownego rodzaju zakładu karnego i typu zakładu karnego a nawet systemu oddziaływania, może dokonać sąd orzekający karę w wyroku. Zmianę takiego postanowienia może jedynie orzec sąd penitencjarny. Jednak, o ile w sytuacji więźnia nastąpią dalsze zmiany, decyzje w tym przedmiocie może podjąć komisja penitencjarna danego zakładu karnego (art. 74 § 1 i 2). Sąd bardzo rzadko korzysta z takich uprawnień, dlatego w praktyce głównym organem klasyfikacyjnym jest komisja penitencjarna. To kolegialne ciało działa w każdym zakładzie penitencjarnym (tj. także w areszcie śledczym).

Komisję penitencjarną (art. 78 § 1) powołuje dyrektor zakładu penitencjarnego. W jej skład wchodzi on jako przewodniczący oraz merytorycznie dobrani funkcjonariusze i pracownicy zakładu. Do udziału w pracach komisji dyrektor ma prawo zapraszać inne osoby z głosem doradczym, mogące swoją wiedzą i usytuowaniem społecznym (np. w organizacji, instytucji, fundacji, w Kościele i innych związkach wyznaniowych, itp.) tej komisji pomóc.

187

Komisja penitencjarna ma następujące zadania:

1. podejmowanie decyzji o skierowaniu skazanego do właściwego zakładu karnego

2. kierowanie skazanego do określonego systemu odbywania kary - jeżeli nie określił tego sąd w wyroku

3. ustalanie indywidualnych programów oddziaływań na skazanego i dokonywania ocen ich wykonywania

4. dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji

5. wykorzystanie innych zadań przewidzianych w ustawie i w przepisach wydanych na jej podstawie.

Decyzję komisji penitencjarnej w przedmiocie klasyfikacji, o ile jest sprzeczna z prawem, zmienia lub uchyla sąd penitencjarny.

KKW z 1997 roku ustanawia trzy systemy wykonywania kary pozbawienia wolności (art. 81):

1. programowanego oddziaływania

2. terapeutyczny

3. zwykły.

Dobór rodzaju i typu zakładu karnego oraz systemu oddziaływania (który dzieli więźniów na różne kategorie i oddziela je od siebie), czyli klasyfikacja więźniów, dokonuje się na podstawie poniższych kryteriów (art. 82 § 2):

1. płeć

2. wiek

3. uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności

4. umyślność lub nieumyślność czynu

5. wysokość pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności

6. stan zdrowia fizycznego i psychicznego

7. stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego.

Podstawą klasyfikacji są badania osobopoznawcze (art. 82 § 3). Celem ich jest postawienie diagnozy penitencjarnej.

Zgodnie z art. 95 w systemie programowanego oddziaływania odbywają karę skazani młodociani a także skazani dorośli, którzy po przedstawieniu im projektu oddziaływania wyrażają zgodę na współudział w jego opracowaniu i realizacji. Programy te zawierają wskazania dotyczące pracy, nauczania, udziału w pracy kulturalno-oświatowej, kontaktów z osobami najbliższymi, itp. oraz zadania dla więźniów na określony czas. Realizacja programów podlega okresowym ocenom.

W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani z zaburzeniami psychicznymi, upośledzeni umysłowo, uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz niepełnosprawni fizycznie - wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej (art. 96).

W systemie zwykłym więźniowie mogą korzystać z wszystkiego, co im zakład kamy oferuje, tj. mogą także pracować, uczyć się, uczestniczyć w zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych (art. 98). Nie podlegają żadnemu zaprogramowanemu oddziaływaniu. W związku z tym, że nie można programować oddziaływania terapeutycznego bez stosownej diagnozy psychologiczno-lekarskiej, jeśli więzień odmó-

188

wi poddania się badaniu diagnostycznemu, może wyrazić zgodę na takie badanie sąd penitencjarny (art. 83 § 1).

Zasadąjest, by w miarę możliwości więzień pozostawał najbliżej swojego miejsca zamieszkania, a także mógł kontaktować się z placówką konsularną jeśli jest obcokrajowcem. Więźniowie mają prawo do kontaktów ze swoimi obrońcami. Wśród wielu innych praw (art. 102) zwraca uwagę prawo do utrzymywania więzi z rodziną i najbliższymi, do wynagrodzenia za pracę i ubezpieczenia społecznego, wolności religijnej, zapoznawania się z opiniami o sobie sporządzonymi przez administrację, składania skarg i wniosków w nieobecności personelu więziennego sędziemu penitencjarnemu, prokuratorowi i Rzecznikowi Praw Obywatelskich, a także prowadzenia korespondencji z organami państwowymi, samorządowymi i wspomnianym rzecznikiem, bez cenzurowania.

Osobno odbywają karę kobiety - w wyodrębnionych oddziałach zakładów karnych lub w odrębnych zakładach karnych. Najogólniej należy stwierdzić, iż kobiety są traktowane nieco inaczej niż mężczyźni, łagodniej. Wynika to z odmienności kobiecej osobo-' wości. Jest to rozwiązanie stosowane od dawna, o czym dalszej części książki.

KKW z 1997 roku stanowi, iż w zakładach karnych dla młodocianych odbywających karę skazani, którzy nie ukończyli 24 roku życia, przy czym jeśli to konieczne, nawet po ukończeniu tego roku życia, mogą tam pozostawać nadal. Taką przyczyną mogą być względy resocjalizacyjne, np. konieczność ukończenia szkoły albo też bardzo bliski koniec kary lub zbliżająca się szansa na warunkowe przedterminowe zwolnienie. Zmiana środowiska więziennego w takiej sytuacji zwykle nie jest pożyteczna, a często wręcz szkodliwa.

Mamy tu do czynienia z rozszerzeniem zakresu pojęcia młodociany, albowiem poprzednia kodyfikacja kama (z 1969) określała tym mianem osobę, która nie ukończyła lat 21.

Zasadniczym novum jest ujęcie zadań wykonywania kary, poza eliminacją elementów odwetowych, stanowiące, iż oddziaływanie resocjalizacyjne stosowane wobec skazanego jest jego uprawnieniem lub ofertą ze strony personelu więziennego, z której nie musi on skorzystać.

Kwestia ta, według stanowiska rządowego (Uzasadnienie rządowe ... 1997, s. 545) nie ma zastosowania do młodocianych oraz tych skazanych, do których może mieć zastosowanie przymus leczenia na podstawie stosownych przepisów prawnych, np. do alkoholików, narkomanów. „Względem skazanych, którzy nie chcieli zostać objęci programem indywidualnego oddziaływania, administracja ma obowiązek tak wykonywać karę, aby ułatwić im drogę do społeczeństwa (w drodze odpowiedniego zatrudnienia, poszerzenia kontraktów ze światem zewnętrznym, itp.)" (Uzasadnienie rządowe ... 1997, s. 546). Zdaje się, że ten obowiązek administracji w obecnej rzeczywistości więziennej jest nierealny. Jak się wydaje przy totalnym bezrobociu więźniów i bardzo słabej perspektywie na poprawę tego stanu rzeczy pracę będzie się zapewniać (i słusznie) głównie tym więźniom, którzy wyrażają wolę współdziałania w przekształcaniu ich postaw w ramach zaprogramowanego oddziaływania.

Odrzucenie przymusu resocjalizacji wywodzi się z koncepcji poszanowania praw człowieka do decydowania o sobie oraz z faktu, że deakceptacja tego skazuje ten proces na niepowodzenie.

189

Artykuł 112 stanowi, że skazany korzysta z niezbędnego dla jego zdrowia wypoczynku, z prawa do co najmniej godzinnego spaceru i minimum 8-godzinnego czasu przeznaczonego na sen.

Nowym rozwiązaniem jest możliwość otrzymania zapomogi pieniężnej przez więźnia w wysokości 1/lOprzeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników, jeżeli nie ma on możliwości zarobkowania oraz nie posiada niezbędnych środków materialnych.

Ustawa (art. 116) nakłada na więźnia pewne obowiązki:

1. poprawnego zachowania

2. przestrzegania higieny osobistej i czystości pomieszczeń, w których przebywa

3. poddania się — niezależnie od obowiązków określonych w przepisach o zwalczaniu chorób zakaźnych i gruźlicy, alkoholizmu i narkomanii - przewidzianym przepisami badaniom, leczeniu, zabiegom lekarskim, sanitarnym oraz rehabilitacji

4. wykonywania pracy, jeżeli przepisy szczególne, także wynikające z prawa międzynarodowego, nie przewidują zwolnienia od tego obowiązku, oraz wykonywania prac porządkowych w obrębie zakładu karnego

5. dbałości o mienie zakładu, w którym jest zatrudniony

6. poddania się, w wypadkach i na zasadach określonych przepisami, kontroli osobistej dokonywanej przez osobę tej samej płci i pod nieobecność osób płci odmiennej oraz sfotografowaniu dla celów identyfikacyjnych.

Jeżeli komisja lekarska stwierdzi, że życiu skazanego grozi poważne niebezpieczeństwo, może on zostać poddany koniecznemu (także chirurgicznemu) zabiegowi lekarskiemu. W chwilach nagłych o konieczności takiego zabiegu decyduje lekarz (art. 11

Skazany wymuszający pewne decyzje przez dokonywanie samouszkodzeń mo; odpowiadać dyscyplinarnie, a nawet zapłacić koszty leczenia (art. 119). Podobnie mi on być obciążony kosztami zniszczonego przez siebie mienia więziennego (art. 12'

KKW z 1997 roku bardzo akcentuje możliwość kontaktów więźniów z rodzin; Powielił takie znane formy, jak widzenia, korespondencje, paczki i przekazy pienii ne. Nowością ustawową są rozmowy telefoniczne oraz bardzo duża liczba przepu stek, z jakich może skazany skorzystać, zwłaszcza przebywając w zakładzie półotwartym (art. 91 § 7) i otwartym (art. 92 § 9), w których udzielanie ich ma charakter fakultatywny, ale nie nagrodowy. Obok nich może on korzystać także z przepustek nagrodowych (do 14 dni) (art. 138 § 1 pkt. 8). W rzeczywistości formą przepustki jest „widzenie bez dozoru poza obrębem zakładu karnego z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający 30 godzin" (art. 138 § 1 pkt 7).

Należy zaznaczyć, że osobie odbywającej karę 25 lat pozbawienia wolności nd gród w postaci widzeń poza zakładem lub przepustki do 14 dni można udzielić po odbyciu 5 lat kary, a skazanej na dożywocie, po 15 latach kary. Udzielenie takiej nagrody tym osobom, jeśli przebywają w zakładzie zamkniętym, wymaga zgody sędziego penitencjarnego.

Jeżeli chodzi o udzielanie tzw. widzeń miękkich, w specjalnie urządzonych pokojach na terenie zakładu karnego, przeznaczonych głównie dla małżeństw w celach intymnych, to nie jest to osiągnięcie obecnej reformy więziennictwa. Osobiście wi-działem tego rodzaju rozwiązanie już w 1961 roku, kiedy odbywałem praktykęwni| istniejącym dziś ośrodku pracy więźniów w Łęgowie na terenie Bydgoszczy.

190

KKW z 1997 roku reguluje także kwestię zatrudniania więźniów. Zdolny do pracy więzień (określa to lekarz) może podjąć zatrudnienie na podstawie umowy o pracę lub na innej podstawie prawnej albo na własny rachunek (art. 121). Ustawa stanowi, Jjw stosunku do skazanych pracujących stosuje się przepisy prawa pracy w zakresie czasu pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy. Okresy pracy zarobkowej są okresami składkowymi na zasadach określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (art. 127). Więźniowi pracującemu odpłatnie przysługuje po roku nieprzerwanej pracy 14 dni urlopu płatnego, a pracującemu nieodpłatnie - 14 dni urlopu niepłatnego. Skazanemu pracującemu na podstawie umowy o pracę przysługuje 18 dni urlopu.

Pierwszeństwo w zatrudnieniu mają więźniowie zobowiązani do świadczeń alimentacyjnych.

Więźniowi pracującemu odpłatnie przypada 50% jego zarobku w charakterze wynagrodzenia po uprzednim potrąceniu 10% na pomoc postpenitencjarną. Do budżetu państwa odprowadza się 50% wynagrodzenia. Osobie zobowiązanej do alimentacji można podwyższyć wynagrodzenie do 75%, o ile osoba alimentowana znajduje się w trudnej sytuacji materialnej.

Ustawa stanowi (art. 123 § 7), że więzień może pracować nieodpłatnie przy pracach publicznych wyłącznie za jego pisemną zgodą.

Zagadnienie zatrudnienia więźniów według nowego KKW zostało szerzej omó-| wionę przez G.B. Szczygieł (1997, s. 28-38).

W zakresie nauczania KKW przyjął stare zasady, według których obowiązek realizacji nauczania w szkołach (podstawowych i ponadpodstawowych) mają zakłady karne \ dla młodocianych. Obowiązek szkolny mają więźniowie bez wykształcenia. Pierwszeństwo w dostaniu się do szkół ponadpodstawowych i na kursy zawodowe mają I więźniowie bez zawodu i ci, którzy ze względu na zdrowie lub przestępstwo nie będą \ mogli wykonywać zawodu posiadanego. Nauczanie, jak już to zaakcentowałem, jest ? istotnym elementem resocjalizacyjnym. O ile więzień spełnia określone warunki, może uczyć się poza więzieniem.

Ustawa akcentuje rolę pracy kulturalno-oświatowej i społecznej oraz zajęć wycho-| wania fizycznego i sportu, zwłaszcza w postępowaniu z młodocianymi (art. 135 i 136).

Wreszcie przewiduje się osiem różnych nagród wzmacniających pozytywne postawy | więźniów (art. 138) i określa warunki ich przyznawania (Art. 139). Najniższą nagrodą jest zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie, a najwyższą przepustką do 14 dni.

Zgodnie z art. 142 naruszenie porządku więziennego, obowiązujących zakazów lub nakazów, powoduje odpowiedzialność dyscyplinarną. Najłagodniejszą karą dyscyplinarną jest nagana, a najsurowszą (ósmą) jest umieszczenie w celi izolacyjnej na okres do 29 dni (art. 143). Niektórych kar nie stosuje się wobec kobiet ciężarnych, i karmiących lub sprawujących opiekę nad własnymi dziećmi w domach matki i dziecka. Z katalogu kar dyscyplinarnych wykreślono definitywne „twarde łoże" do 14 dni i - o czym już wspomniałem - osadzenie w oddziale izolacyjnym do 6 miesięcy.

Zgodnie z art. 301 § 1 więźniów odbywających karę za przestępstwo z motywacji politycznej lub religijnej lub przekonań ideowych oddziela się od więźniów kryminalnych. Mają oni prawo do przebywania we własnej bieliźnie i odzieży, na co zresztą można również zezwolić pozostałym więźniom.

191

Naturalnie KKW określa minimalną powierzchnię na 3 m2 na jednego więźnia.

Ustawa określa także nowe (surowsze) zasady udzielania warunkowych przedterminowych zwolnień (art. 78). Warunkiem formalnym jest odbycie połowy kary, ale nie mniej niż 6 miesięcy. Warunkiem zwolnienia w tym trybie recydywisty kodeksowego, określonego w art. 64 § 1 KK, jest odbycie 2/3 kary, a określonego w art. 64 § 2 KK (wielokrotnego) po odbyciu 3/4 kary.

Skazanego na 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, a skazanego na dożywocie, po odbyciu 25 lat kary.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie orzeka sąd penitencjarny na wniosek skazanego, dyrektora zakładu karnego lub kuratora zawodowego.

Wobec skazanego recydywisty (określonego w art. 64 KK) i wobec młodocianego, który popełnił przestępstwo umyślne, a także wobec skazanego na dożywocie oddanie pod dozór kuratora sądowego jest obowiązkowe (art. 159).

Oceniając KKW z 1997 roku i zawarty w nim model penitencjarny, należy uznać, że służy on w sposób oczywisty celom poprawczym. Kładzie bowiem nacisk na czynniki fakultatywne, tj. osobowościowe, i pozostawia więźniom prawo wyboru, gdy chodzi o zmiany resocjalizacyjne. Kodeks uznał istnienie kategorii więźniów, którzy nie chcą współdziałać z personelem w procesie korekcyjnym. Stworzył wiele nowych rozwiązań. Uelastycznił proces resocjalizacji i wprowadził podmiotowe traktowanie więźniów. Zmusza też jednoznacznie służbę więzienną do dysponowania personelem o najwyższym profesjonalizmie, o najwyższych kompetencjach resocjalizacyjnych. O ile do tego nie dojdzie, będzie on kolejnym dokumentem prawnym o małej efektywności. Niekompetentne jego wykonywanie spowoduje kolejną fazę zawodu, tych I którzy go skonstruowali, i wzmocni ich niewiarę w resocjalizację.

Odwołując się do osobistych doświadczeń penitencjarnych, mogę mieć także obawy, że troska o równomierne zaludnienie zakładów karnych spowoduje presję na nie- j adekwatne klasyfikowanie więźniów. Taki stan rzeczy zniekształci sensowne intencje ] ustawodawcy. Jeżeli na przykład więzienia zamknięte nie mieszczą wszytskich, którzy tam powinni się znajdować, zwykle następuje szybsze, co nie oznacza uzasadnione, awansowanie starszych stażem osób do zakładu półotwartego w ten sposób zaW»d \ półotwarty staje się bardziej niebezpieczny ale żeby zwolnić miejsca przybyszom, w podobny sposób awansuje „co lepszych" więźniów do zakładu otwartego. Proces ten ma charakter łańcuchowy i trudno go uniknąć szczególnie przy znacznym przeludnieniu. Jest on jednak negatywnym zjawiskiem z punktu widzenia istniejącego systemu penitencjarnego. Konieczna progresja nie ma tu bowiem charakteru naturalneg (wde: efekty resocjalizacji) a wymuszony.

PENITENCJARNE ASPEKTY WYKONYWANIA DŁUGOTERMINOWYCH KAR POZBAWIENIA WOLNOŚCI

6.1. Istota i charakterystyka kar długoterminowych

Jakjuż wcześniej wspomniałem, literatura nie podaje jednoznacznej definicji kary długoterminowej. Są natomiast różne stanowiska w tej sprawie. Przypomnę, iż wcze-Itfllej przytoczyłem już pogląd J. Wąsika (1981, s. 29-32), według którego kara długoterminowa to kara powyżej 3 lat pozbawienia wolności. Wobec tego także kara 25 lat pozbawienia wolności. Zbliżona do niej kara dożywotniego pozbawienia wolności z istoty swej jest karą bezterminową, albowiem jej koniec nie jest określony, bo być nie może, jeśli się zważy, iż następuje on wraz ze śmiercią skazanego. Jednak mechanizmy rządzące realizacją kar długoterminowych są podobne do tych, które występują w realizacji dożywotniego pozbawienia wolności.

Jak podaje J. Kriźnik (1999) definicje kar długoterminowych stosowane w praktyce poszczególnych państw różnią się. Na przykład w Holandii uważa się za nią karę powyżej 6 miesięcy, w Norwegii powyżej 18 miesięcy, zaś większość państw zachodniej i południowej Europy uważa za długoterminową karę od 3 do 5 lat wzwyż. Dla większości państw wschodnioeuropejskich za długoterminową uważa się karę powyżej 10 lat. Żeby jednak móc dyskutować na forum międzynarodowym, np. europejskim, konieczne było przyjęcie jakiegoś jednolitego określenia kary długoterminowej. Powołany z inicjatywy Rady Europy specjalny podkomitet (nr XXV) zdecydował, aby jako wyroki długoterminowe traktować wyroki od pięciu lat wzwyż. Przy okazji tej inicjatywy stanowiącej próbęjędnolitego podejścia do długoterminowych kar pozbawienia wolności, powstała Rezolucja (76) 2 dotycząca postępowania penitencjarnego z więźniami odbywającymi te kary. Ma ona formę dokumentu przyjętego przez Komitet Ministrów Rady Europy w dniu 17 lutego 1976 roku (On the treatment of long — term prisoners). Dokument ten zawiera piętnaście zaleceń. Można więc mówić o standardach traktowania więźniów długoterminowych zalecanych państwom — członkom Rady Europy. Należy podkreślić, iż wyroki długoterminowe są zwykle wynikiem bardzo poważnych przestępstw kryminalnych, przemocy, agresji i niezwykle poważnego zagrożenia, co powoduje reakcję społeczną, której treścią jest dążenie do odizolowania przestępcy jako sposobu zabezpieczenia się przed nim. Jak się wydaje w reakcji tej zawiera się też znaczna doza odpłaty, a mniejsza w postaci troski o jego poprawę. Ma to zapewne miejsce wtedy, gdy

193 na karę długoterminową zostaje skazany okrutny, brutalny, bestialski lub perfidny zabójca. Jak wiadomo, o czym pisze się mniej, skutki zabójstw są zwykle daleko szersze, aniżeli unicestwienie człowieka, ponieważ w bliższej i dalszej perspektywie, powodują ujemne konsekwencje dla rodzin ofiar.

Jak zgodnie podkreślają niektórzy autorzy (Korecki 1988, s. 57-91,1996, s. 401-410; de Frising 1999) długoterminowa kara pozbawienia wolności stawia w trudnej sytuacji zarówno odbywających ją więźniów, jak i personel więzienny. Jak pisze J. Kriź.-nik (1999), w ostatnich latach systemy więzienne stają przed wieloma wyzwaniami i zmianami. Nie tylko bowiem mamy do czynienia ze zmianami w strukturze przestępczości, ale niektóre rodzaje przestępstw występują częściej i są bardziej dokuczliwe. Równolegle do tego „zaszły zmiany w populacji więziennej, takie jak: dłuższe wyroki, co oznacza dłuższy pobyt sprawców w więzieniu, agresywni i stosujący przemoc przestępcy, członkowie zorganizowanych grup przestępczych, więźniowie zażywający narkotyków (narkomani), co często wiąże się z HIV/AIDS i innymi chorobami, także zakaźnymi, alkoholicy, więcej więźniów z problemami psychologicznymi oraz przestępcy seksualni. Dodatkowo istnieje kategoria więźniów mało odpornych. psychicznie, wymagających specjalnej opieki i troski". Dotyczy to także więźniów długoterminowych. Są oni dla więzienia problemem nie tylko z powodu konieczności wieloletniego pobytu w izolacji, co rodzi dla nich określone konsekwencje społeczne i psychiczne, ale także z tego tytułu, że charakteryzują się wieloma, wymienionymi właściwościami, ale i ze względu na to, że właściwie pozbawieni są oni jakiejś wyraźnej życiowej perspektywy. Jednak, uwzględniając Reguły Minimum ONZ, Europejskie Reguły Więzienne oraz inne konwencje międzynarodowe, również wobec nich skutki odosobnienia powinny być minimalizowane, a ich życie więzienne powinno być zbliżone do „normalnego" życia w społeczeństwie. Choć wiele standardów i zasad dziś stosowanych wobec więźniów, stosuje się również wobec więźniów długoterminowych, to jednak są oni bardziej złożonym problemem. Stanowią bowiem wieloaspektową kategorię, na którą ma wpływ wiele czynników będących przyczyną powstawania specyficznych potrzeb, które muszą być w jakiś sposób zaspokajane. Naturalnie długi okres, zwłaszcza bezwzględnej izolacji, stawia więźniów długoterminowych w sytuacji frustracyjnej z różnymi niekorzystnymi konsekwencjami, np. w postaci zachowań agresywnych lub wycofujących się. Z tego samego powodu wiele istotnych potrzeb ulega deprywacji.

Fakt istnienia więźniów długoterminowych powoduje określone skutki dla więzienia i dla samych więźniów. Po pierwsze, mimo że długoterminowe kary pozbawienia wolności orzeka się tylko wtedy, kiedy to jest konieczne, to ich narastająca liczba doprowadza niekiedy do przeludnienia więzień.

Życie więźniów długoterminowych różni się zasadniczo od życia pozostałych więźniów. Warto choćby zwrócić uwagę, że przez wiele lat mieszkają oni w tych samych celach, oglądają te sam ściany, te same schody, ten sam plac spacerowy i ten sam personel więzienny, który ich obsługuje i, który z nimi pracuje psychokorekcyjnie. Wymieniona tu już J. Kriźnik (1999) zwraca uwagę, iż w życiu więźniów długoterminowych można wyróżnić trzy fazy: bezczynne spędzanie czasu; zapominanie przeszłości i traktowanie więzienia jako całe swoje życie, co powoduje przystosowanie się do niego (pri-zonizację). Następuje zmiana zachowań po to, aby uzyskać wcześniejsze zwolnienie

194

i wrócić do poprzedniego stylu życia lub rozpocząć nowe życie w zmienionym środowisku społecznym, co wymaga nowego i trudnego przystosowania.

Wieloletnia izolacja penitencjarna stawia więźniów w osobliwej sytuacji wobec wielu ich potrzeb, dążeń i aspiracji. Zwrócę tu uwagę na problem niezwykle trudny do rozwiązania w skali ponadpaństwowej. Chodzi o problem seksualny. Jak wiadomo gros więźniów pozostaje w przedziale wiekowym od 17-18 lat do 40-45 lat. Więźniowie starsi, tj. po 50., a nawet po 60., to kategoria raczej nieliczna. Zjawisko to jest, jak już w innym miejscu tej książki wspomniałem, zupełnie naturalne, jeśli brać pod uwagę wzrost i spadek tzw. „krzywej witalności" będącej jednocześnie krzywą ak-j tywności życiowej. Skłonność do zachowań przestępczych, szczególnie groźnych i ryzykownych, podobnie jak skłonność do takich zachowań w ogóle, spada wraz ze spadkiem witalności. Wysoki poziom witalności to także odpowiadający jemu potencjał seksualny. Jest on odczuwany przez więźniów i musi być jakoś zaspokajany. Niestety badań na ten temat jest mało, a zagadnienie jako problem badawczy jest delikatne, intymne, wstydliwe, a przez to trudne do zbadania. Z osobistej praktyki penitencjarnej wiadomo mi (Machel 2001, s. 55-61), że problem ten jest rozwiązywany przez więźniów substytucyjnie (onanizm, stosunki homoseksualne, homoseksualna prostytucja, homoseksualne zgwałcenia). Proceder ten trwa tym dłużej, im dłuższy jest wyrok i mniejszy dostęp więźniów do wolności. W przypadku więźniów długoterminowych, których izolacja penitencjarna jest dokładniej realizowana, kwestia ta niewątpliwie nabiera istotnego znaczenia, mogącego doprowadzić w konsekwencji do pewnej deformacji zachowań seksualnych. Jak się zdaje nie rozwiązują tego problemu tzw. „miękkie widzenia" (małżeńskie) ani też system przepustkowy. System ten w odniesieniu do więźniów odbywających karę 25 lat pozbawienia wolności, a zwłaszcza dożywotniego pozbawienia wolności, jest ze zrozumiałych względów oszczędny i raczej mało dla więźniów dostępny. Często również kłopotliwy ze względu na postępujący rozkład ich więzi małżeńskiej lub z innymi byłymi partnerami seksualnymi wraz z upływem kolejnych lat przebywania w więzieniu.

Warto dodać, że problem seksualny więźniów długoterminowych i więźniów w ogóle, jest w rozważaniach na temat sytuacji więziennej osób odbywających karę pozbawienia wolności bardzo często przemilczany Nie można go jednak pominąć, albowiem nie da się na czas pobytu w więzieniu wyeliminować z organizmu człowieka potrzeby seksualnej ani też faktu jej często wzmożonego odczuwania (Ciosek 1996, s. 173-179).

Mimo, że problem seksualny w więzieniu nie doczekał się idealnego rozwiązania, mimo, że w rozmaitych badaniach nie uważano go za naczelny, był on jednak dostrzegany zarówno przez praktyków jak i przez różnych badaczy. W Polsce można zwrócić uwagę m.in. na prace np. K. Imielińskiego (1961), A. Rzeplińskiego (1976, 1980), J. Koreckiego (1988) i M. Cioska (1993). Zwłaszcza trzej pierwsi podkreślali, iż niemożność kontaktów seksualnych więźniów-mężczyzn z ich żonami, szczególnie przedłużająca się czasowo, łatwo prowadzić może do trwałego rozkładu małżeństwa i w konsekwencji do jego rozbicia.

Jak podaje J. Korecki (1988, s.76) (za L.V. Verborgenem — 1963 i C.B. Hopperem — 1969), pierwsze próby udzielania tzw. „widzeń małżeńskich" stosowano już w 1918 r. w więzieniu w Parchman w amerykańskim stanie Missisipi, a obecnie instytucja ta jest stosowana w wielu krajach, w tym europejskich, np. w Szwecji. Widzenia takie

195

stosowałem kilkakrotnie wiatach 1980 -1983 w kierowanym przez siebie zakładzie karnym w Gdańsku-Przeróbce, wykorzystując do tego celu pokoje gościnne. Tu pragnę zwrócić uwagę, iż zdarzało się to także na życzenie żon więźniów.

Skazani na kary powyżej 5 lat pozbawienia wolności mają, choć odległą to jednak, biorąc pod uwagę warunkowe przedterminowe zwolnienie, jakąś konkretną perspektywę życiową. Skazani na karę 25 lat pozbawienia wolności widzą tę perspektywę jeszcze bardziej odlegle. Dla więźniów odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności perspektywa ta jest zwykle nie tylko bardzo odległa, ale także zupełnie niekonkretna i niepewna. Ponieważ jednak są to żywi ludzie, którzy któregoś dnia mogą odzyskać wolność, systemy więzienne muszą zatroszczyć się o to, by umieli się oni po wielu latach izolacji, w tej wolności poruszać.

Myślę, że skoro sprawców niesłychanie groźnych przestępstw, np. przeciwko zdrowiu i życiu, nie skazuje się dziś w Europie na karę śmierci, tym bardziej nie można skazywać ich na „śmierć społeczną".

Żeby lepiej uzmysłowić sobie jakich przestępców skazuje się na karę 25 lat pozbawienia wolności, a zwłaszcza na karę dożywotniego pozbawienia wolności warto pa-, miętać, iż w wielu państwach europejskich, podobnie jak w Polsce, pod rządami starych kodeksów karnych, niektórzy z nich zostaliby skazani na karę śmierci. Stąd obie te kary zasługują w praktyce penitencjarnej na szczególną uwagę.

6.2. Postępowanie z więźniami długoterminowymi w świetle aktualnych standardów europejskich

Głównym dokumentem, z którego można wywieść zasady postępowania ze skazanymi odbywającymi długoterminowe kary pozbawienia wolności są Europejskie Reguły | Więzienne (ulepszone Reguły Minimum ONZ), inne konwencje międzynarodowe wymienione już w rozdziale czwartym, a także m.in. Rezolucja (76) 2 Rady Europy z dnia 17 lutego 1976 roku, stanowicą pewien „drogowskaz" postępowania penitencjarnego w postaci 15. zasad.

Według zasady 1. karanie sprawców przestępstw karami długoterminowymi może mieć miejsce tylko wtedy, gdy jest to niezbędne ze względu na bezpieczeństwo spo- j łeczne, tym bardziej karą dożywotniego pozbawienia wolności.

Zasada 2 zaleca podejmowanie stosownych kroków legislacyjnych i adminis? cyjnych promujących oddziaływanie resocjalizacyjne (treatment) wobec więźnió długoterminowych. Oddziaływanie penitencjarne powinno mieć na celu redukcje n gatywnych skutków wieloletniej izolacji więziennej. Zasada ta zaleca tworzenie ind widualnych programów oddziaływania penitencjarnego, w tym resocjalizacyjnego, c wynika z reguły 68. Europejskich Reguł Więziennych. Proces resocjalizacji win być stale kontrolowany, by przewidywać przyszłe zachowania więźniów.

Zasada 3 stanowi, aby nadzwyczajne środki ostrożności wobec więźniów i terminowych były stosowane tylko w takich miejscach, w których przebywają rze wiście niebezpieczni więźniowie.

Zakłada się, że na kary długoterminowe skazuje się jedynie bardzo niebezpii przestępców za bardzo groźne czyny. Jednak, mimo, iż zakłada się znaczne zagroź

196

z ich strony (dla personelu, dla innych więźniów, dla instytucji więzienia) wynikające z samego faktu skazania na tak poważną karę, nie wszyscy muszą być nośnikami takiego zagrożenia. Nie wszyscy bowiem więźniowie istotnie noszą się np. z zamiarem dokonania ucieczki, wywołania buntu czy też z zamiarem ustawicznego kwestionowania dyscypliny i porządku więziennego. Są jednak tacy więźniowie (agresywni, zdesperowani, zawsze stawiający na przemoc), którzy mogą tworzyć zagrożenie w więzieniu i wobec nich powinny być stosowane nadzwyczajne środki ostrożności. Do tej kategorii zalicza się tzw. więźniów niebezpiecznych, o czym w dalszej części książki. Według de Firsinga (1999) im więcej liczbowo w danym zakładzie (oddziale) więźniów długoterminowych, tym potencjalnie większe zagrożenie. Według tego autora w Anglii i Walii łącznie w 1999 roku było około 4 000 więźniów dożywotnich a do 2007 roku ich liczba, jego zdaniem, powiększy się do ok. 6 000 osób. De Firsing podał, że w Anglii i Walii liczba więźniów dożywotnich jest większa niż w całej Europie Zachodniej. Dowodzi to liczbowego wzrostu tej kategorii skazanych na Wyspach Brytyjskich, a być może jest symptomem jakiejś bardziej ogólnej tendencji? (vide: rozdz. 1.2.3.)

Zasada 4 zaleca stworzenie więźniom długoterminowym możliwości pracy odpłatnej, sprawiedliwie wynagradzanej. Nie ulega wątpliwości, że kary długoterminowe mają wpływ na osobowość więźniów. Niektórzy wskazują na tendencję do obniżenia swojej samooceny, zobojętnienia na upływ czasu, wzrost wrogości wobec samego siebie. Dalej: utrata zainteresowania pracą (przy jej długim braku), wrogie zachowywanie się, zanik zewnętrznych kontaktów, wzrost tendencji do zaangażowania się w podkulturę więzienną (Kriźnik 1999). Istotnym antidotum na te ujemne zmiany jest stała odpłatna praca. Zdecydowanie skraca ona ogrom wolnego czasu, z którym w więzieniu nie wiadomo co robić, zapobiega nudzie i wyuczonej bezradności. Pozwala też na pewien zarobek, który umożliwia więźniowi zakupy w kantynie więziennej i odłożenie pieniędzy na wyjście. Należy pamiętać, iż ma to szczególne znaczenie w dalszych latach przebywania w więzieniu, kiedy to kurczą się bardzo lub zupełnie ustają środki finansowe przysyłane z zewnątrz. Naturalnie praca więźniów ma także inne walory, takie jak zaspokajanie potrzeby pracy i zachowanie umiejętności jej wykonywania. Stanowi więc istotny element przygotowywania skazanego do życia w społeczeństwie (Machel 1994, 139-140).

Do zachęcania w edukowaniu się (uczestnictwa w programach edukacyjnych) skłania zasada 5. Podniesienie wykształcenia, wyposażenie w zawód przydatny, zwłaszcza po wyjściu z więzienia lub przekwalifikowanie się, to działania pozwalające na dalsze skrócenie czasu wolnego, na dowartościowanie się, na snucie planów życiowych i bardziej optymistyczne postrzeganie perspektywy życiowej. Jest to element przygotowujący do wolności nie tylko więźniów długoterminowych, ale i pozostałych. Uczestnictwo w programach edukacyjnych i odpłatna praca mają za zadanie kształcenie także poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie. Trudność pracy i płynąca z niej satysfakcja powinny wzrastać progresywnie. Zasadę tę wspiera reguła 68.1 Europejskich Reguł Więziennych.

Zasady 7 i 8 wymagają od administracji więzienia umożliwienia skazanym długoterminowym utrzymywania osobistego kontaktu ze światem zewnętrznym. Sugeruje się tu, że nagradzanie przepustką powinno być integralną częścią programu oddziaływania penitencjarnego. Idzie tu o wzmacnianie i stałe utrzymywanie kontaktów

197 z pozawięzienną rzeczywistością społeczną. Zaleca się m.in. pracę poza więzieniem, a także inne formy kontaktu, w tym z rodzinami i osobami najbliższymi. Zasady te akcentują ważność listów, widzeń, rozmów telefonicznych oraz wizyt w kontaktach z rodzinami i z przyjaciółmi. Jest to antidotum na rozpad więzi rodzinnych i przyjacielskich zauważalnych w trakcie wieloletniego wydłużania się kary. Z zasady tej wynika zalecenie, aby istniała możliwość przeniesienia więźnia długoterminowego po pewnym okresie czasu lub przed zwolnieniem, do zakładu półotwartego lub otwartego, celem stopniowej adaptacji do wolności.

Zasady 9 i 10 stanowią o warunkowym zwolnieniu więźniów długoterminowych. Sugeruje się, że bardzo ważnym zabiegiem jest postawienie więźniowi prognozy społecznej, która, jak należy sądzić, powinna stanowić podstawę decyzji o ewentualnym warunkowym zwolnieniu. Jej podstawą w takiej sytuacji powinna być końcowa ocena efektywności oddziaływania resocjalizacyjnego. Przy okazji dodać należy, iż z innej Rezolucji [Rezolucji nr R(70)], wynika konieczność sprawowania nadzoru kuratorskiego nad osobami zwolnionymi przy czym, jak to zaznaczaj. Kriźnik (1999) nadzór ten powinien brać pod uwagę ochronę społeczeństwa przed negatywną działalność" zwolnionych. Reguła 88. Europejskich Reguł Więziennych domaga się stopniowego przygotowania więźniów długoterminowych do powrotu do społeczeństwa. Zaleca nawet opracowanie specjalnych programów przedzwolnieniowych dla nich. Z reguły tej wynika konieczność zorganizowania efektywnej pomocy socjalnej, która ułal im readaptację społeczną po wyjściu z więzienia.

Zasady 11 i 12 dotyczą przede wszystkim kary dożywocia. Domagają się one st sowania zasad odnoszących się do więźniów długoterminowych (które m.in. tu przedstawiam) również do osób odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności. Z zasad tych wynika (zasada 12), że wnioski o warunkowe zwolnienie więźniów dożywotnich powinny być uwzględnione po ośmiu do czternastu lat pobytu w instytucji karnej „i powinno to być powtarzane w regularnych odstępach". Płynie stąd wniosek, że należy dać tym więźniom równe szanse z pozostałymi, takie same szanse zrobienia czegoś pożytecznego, ale jednocześnie powinna się u nich dokonać oczekiwana zmiana resocjalizacyjna (Kriźnik 1999).

Zasada 13 dotyczy doskonalenia programów szkoleń dla personelu pracującego z więźniami długoterminowymi dożywotnimi. Zasada ta domaga się zatrudnienia personelu z odpowiednimi kwalifikacjami, który mógłby lepiej tych więźniów zrozumieć, miał z nimi lepsze kontakty bezpośrednie oraz zapewnił im niezbędną korekcję osobowości. Zdaniem J. Kriźnik (1999) i Koreckiego (1988) stan kontaktów interpersonalnych między personelem a ich długoterminowymi i dożywotnimi podopiecznymi jest niezwykle ważny dla powodzenia podjętej pracy z nimi. Czynnik ten zdaniem wymienionych autorów tworzy tzw. „klimat instytucji karnej" (Rejman 2000, s. 59-115). Trudno się z tym nie zgodzić, co zresztą zaakcentowałem wcześniej w rozdziale trzecim. Sprawa jest o tyle istotna, o ile personel dzień po dniu spędza wiele lat z tymi samymi więźniami. Należy zgodzić się z poglądem, że może to przynieść wiele rozmaitych skutków nie tylko dla więźniów, ale także dla personelu (vide: rozdz. 3).

J. Kriźnik (1999), podobnie jak niektórzy polscy autorzy (D. Schmidt 2001; Ma-chel 2001, Zagórski 1998, Ambrozik, Stępniak 1999, i inni) zwracają uwagę na organizację i zarządzanie instytucją kamą i personelem, co przekłada się na sposób postę-

198

powania z więźniami i funkcjonowanie instytucji. Może to np. mieć wpływ na powstanie buntów, na podejmowanie decyzji o ucieczce, o użyciu przemocy, o samo-agresjach oraz o innych zachowaniach ekstremalnych lub o pogarszaniu się ich stanu zdrowia. Zdaniem tej autorki dyrektorzy więzień mogą mieć własną hierarchię ważności wymienionych zagrożeń, co może je neutralizować lub nie. Pogląd ten należy bezwzględnie wesprzeć. Często, jak już wskazałem w tej książce, sposób organizacji i zarządzania więzieniem i jego personelem, przekłada się na sprawność resocjaliza-jną instytucji karnej (Rejman 2000, s. 74-115; Machel 2001, s. 259 i n.). Zasada 14 sygnalizuje konieczność podjęcia i kontynuowania interdyscyplinar-ch badań naukowych procesu wykonywania kary pozbawienia wolności wobec więzów długoterminowych, a także samych więźniów długoterminowych. Miałyby one -starczać stale nowej wiedzy o warunkach skuteczności tego procesu, o dostosowy-:u procedury penitencjarnej do zmieniającej się jakościowo i liczebnie populacji 'ęźniów długoterminowych i dożywotnich oraz o możliwościach readaptacyjnych yłych więźniów długoterminowych i dożywotnich. Przykładem badań readaptacji takich więźniów jest praca J. Koreckiego (1998). Sądzę, że bardzo interesującym przedmiotem takich badań byłyby reakcje osób skazanych na wieloletnie kary pozbawienia wolności, na warunki więzienne, wynikające także ze stosowanego wobec nich systemu penitencjarnego, czynniki i symptomy zagrożenia z ich strony wobec instytucji karnej, personelu i współwięźniów oraz poszukiwanie sposobów neutralizacji tych zagrożeń. Z pewnością badania powinny dotyczyć zmieniającej się, to jest słabnącej z upływem lat więzi skazanych długoterminowych z ich rodzinami, z partnerami życiowymi i przyjaciółmi. Zapewne badaniom powinna być poddana sfera zachowań seksualnych oraz zmieniający się stosunek do personelu więziennego, uczenie się bezradności i zapobieganie jej, sposób zagospodarowania wolnego czasu i czynniki budzące nadzieje, mobilizujące do życia w przyszłości. Wobec powyższego idzie tu o dokładne i cykliczne badania psychologiczne, psychiatryczne i pedagogiczne. Jak się wydaje, badania takie wzbogacone o warsztat socjologiczny powinny dotyczyć relacji z podkulturą więzienną sposobu neutralizowania czynników prisonizacyjnych oraz wszelkich działań usposabiających więźniów długoterminowych do prawidłowego zagospodarowania oczekiwanej wolności. Przedmiotem badań powinny być, jak sądzę, procesy readaptacyjne osób zwolnionych.

Badania wynikające z zasady 14. powinny być przeprowadzane ze szczególną dokładnością wobec osób skazanych na karę 25 lat pozbawienia wolności oraz na dożywotnie pozbawienie wolności. Ich rezultaty powinny służyć doskonaleniu i modernizacji pracy penitencjarnej z tymi kategoriami więźniów.

Jak napisała J. Kriźnik (1999) badania naukowe powinny dotyczyć relacji między: faktem uwięzienia, bezpieczeństwem w więzieniu, działaniem resocjalizacyjnym i przestrzeganiem praw człowieka. Jest bowiem ważne, szczególnie w odniesieniu do więźniów długoterminowych, by zachowana była rozsądna równowaga między tymi czynnikami.

Zgodnie z zasadą 15. należy „podjąć wszelkie kroki, aby umożliwić opinii publicznej zapoznanie i zrozumienie problemu więźniów długoterminowych, i tym samym stworzyć korzystną atmosferę dla programu resocjalizacji" (1976).

Idzie tu zapewne o cykliczne akcje medialne, gdzie profesjonaliści więzienni spełnialiby rolę ekspertów wyjaśniających społeczeństwu sens podejmowanej pracy

199 penitencjarnej z więźniami długoterminowymi i dożywotnimi. Chodzi tu także o wszelkie inne formy wspomagania wysiłków penitencjarnych przez społeczeństwo (vide: rozdz. 2.6.) i wykazywanie zrozumienia dla nich. Myślę, że chodzi tu również o pozytywny wpływ na kształtowanie się tzw. „zdolności readaptacyjnej społeczeństwa" mającej istotne znaczenie dla powodzenia pracy penitencjarnej z więźniami długoterminowymi i dożywotnimi.

W postępowaniu z tymi więźniami istotne znaczenie odgrywa ich klasyfikacja, czyli podział na grupy i podgrupy klasyfikacyjne. Ten rodzaj indywidualizacji ma z jednej strony zabezpieczyć więźniów przed wzajemną demoralizacją, zaś z drugiej umożliwić uformowanie grup w miarę jednorodnych pozwalających na jednakowe na nie oddziaływanie resocjalizacyjne. Akcentuje to wyraźnie reguła 11.1 Europejskich Reguł Więziennych. Klasyfikacja więźniów sugeruje także oddzielenie więźniów długoterminowych od pozostałych, co nie zawsze jest w pełni uzasadnione. Niektórzy badacze funkcjonowania więźniów długoterminowych w warunkach izolacji penitencjarnej, uważają — chyba słusznie — iż w sprzyjających warunkach trzeba tworzyć bardziej naturalne, małe społeczności więźniów i nałożyć na nich (naturalnie pod kontrolą) pewne obowiązki, także autonomiczne oddziały więzienne. Dotyczyłyby one również udziału w zarządzaniu tą małą instytucją więzienną. Miałoby to być metodą podnoszącą u nich poziom odpowiedzialności i substytutem normalnego życia. Miałoby to także wpłynąć na polepszenie komunikacji pionowej, ale przede wszystkim poziomej między samymi więźniami (Kriźnik 1999; Korecki 1988). Byłby to jednocześnie element podtrzymujący niektóre ważne sprawności życiowe. W pewnych warunkach możliwa jest forma samorządu (Machel 1994, s. 126-128). Nigdy nie należy jednak zapomnieć o względach bezpieczeństwa w więzieniu, ale nie mogą one stanowić wygodnego parawanu paraliżującego działanie w tym kierunku. Przywoływana tu kilkakrotnie J. Kriźnik, praktyk penitencjarny, psycholog z wykształcenia i ekspert Rady Europy twierdzi, iż „wiele instytucji penitencjarnych, jest instytucjami totalitarnymi w sensie zupełnie zamkniętego życia i personelu". Uważa ona, że to przeszkadza w pewnej, wymaganej tu elastyczności działania. Wobec tego skoro stwierdza ona, „że ambicje mają pozytywny wpływ na więźniów, to koniecznie trzeba zmienić metody działania i zarządzania więźniami", aby je odpowiednio wykorzystać (1999, s. 7). Jej zdaniem wprowadzenie w życie wyroków długoterminowych i odpowiedniej resocjalizacji jest bardzo trudnym zadaniem dla więziennictwa i personelu więziennego, wobec czego temat ten powinien stale pozostawać w centrum zainteresowań stosownych władz penitencjarnych. Cytuje ona Szekspira: „Czas chodzi z każdym w różny sposób: krok w krok z kimś, za innymi biegnie lub stoi" i dodaje: „Jest to tak jak z wyrokiem — niektórzy użyją tego czasu do poprawy, do polepszania samego siebie, a niektórzy nie zrobią z tym nic". W tym kontekście, jako interesujące, można przedstawić rozwiązanie niemieckie. Oto jak podaje R. Juras „Kodeks kamy R.F.N. (z dnia 13.11.1998 r.: Strafgesetzbuch) przewiduje stosowanie specjalnego środka w postaci dalszej izolacji po odbyciu orzeczonej kary pozbawienia wolności. § 66 Strafgesetzbuch przewiduje zastosowanie takiego właśnie środka zaradczego, uważanego za wyjątkowy, „w stosunku do wielokrotnych i groźnych przestępców (głównie morderców, zabójców, gwałcicieli), którzy jednocześnie w opinii sądu mają skłonności (Hang) do popełnienia dalszych przestępstw i stanowią istotne zagrożenie dla społeczeństwa". Autor zaznacza, że środek ten stosuje się niezwykle rzadko, np. w 2000

200

roku zastosowano go w 219 przypadkach. Można go orzec już podczas wyroku skazującego na okres nieprzekraczający 10 lat. Wyjątek stanowi tu Badenia -Wirtenbergia, gdzie może go orzec pod koniec wykonywania kary pozbawienia wolności. Sądząc po , wobec kogo jest on stosowany, wobec jakich przestępców, zapewne jest on adreso-Jpy także do więźniów długoterminowych. Środek ten nazywa się zabezpieczenie i pomoc (Sicherungsverwahrung). Mimo izolacji nie uważa się go za karę pozbawienia wolności. Byli więźniowie, nienazywani już więźniami są umieszczeni w specjalnych oddziałach zakładów karnych, gdzie przebywają w odmiennych warunkach uważanych zaniewięzienne i uczą się tam wolności (Juras 2002). Rozwiązanie to przypomina w jakiś sposób funkcjonujące w Polsce pod rządami kodyfikacji karnej z 1969 roku ośrodki przystosowania społecznego. Były one usytuowane poza zakładami karnymi. Prowa-dziłaje Służba Więzienna i stanowiły rodzaj strzeżonego hotelu dla wielokrotnych recydywistów. Sąd orzekał umieszczenie w nich na okres 2-5 lat. Analizując treść obu wymienionych tu rozwiązań, trudno pozbyć się wrażenia, iż pozbawiają(ły) one jednak człowieka wolności, przy czym fakt ten nie jest rozumiany przez prawo za karę pozbawienia wolności.

Moja praktyka penitencjarna potwierdza istnienie takich więźniów, których obec-I nie w Polsce po ukończonej karze w żaden sposób skuteczny nie zabezpiecza się postpenitencjarnie.

6.3. Kara dożywotniego pozbawienia wolności oraz kara 25 lat pozbawienia wolności w polskiej kodyfikacji karnej

! Polski Kodeks Kamy z 1932 r. (który w znowelizowanej postaci dotrwał do 1969 roku!) I w rejestrze kar przewidywał karę więzienia od 6 miesięcy do 15 lat (art. 39 § 1 KK), karę śmierci (art. 225 § 1) oraz karę dożywotniego więzienia (art. 225 § 1). Kary te , stosowano wobec sprawców zabójstw.

Kodeks Karny z 1969 roku wprowadził zmianę terminologiczną. Zastąpił karę l więzienia karą pozbawienia wolności. Pojęciem tym operuje się do chwili obecnej, ponieważ przejął ją kodeks karny z 1997 r. Kodeks Karny z 1969 roku, uznaje karę dożywotniego pozbawienia wolności za niehumanitarną, zniósł ją, a na jej miejsce wprowadził karę długoterminową 25 lat pozbawienia wolności. Pozostawił jednak w rejestrze karę śmierci. Ustawodawca zastrzegł jednak, iż „Nie stosuje się kary śmierci do osoby, która w chwili czynu nie ukończyła 18 lat ani do kobiety ciężarnej" (art. 31 KK z 1969 r.) Oznaczało to, iż wobec np. młodocianych, którzy w chwili czynu przestępczego nie ukończyli 18 lat można było zastosować karę 25 lat pozbawienia wolności. W praktyce możliwość ta nie była jednak wykorzystywana. Kodeks karny z 1969 roku przewidywał, iż „Kara pozbawienia wolności trwa najmniej 3 miesiące a najwyżej 15 lat. Kodeks ten uległ nowelizacji w 1995 roku (ustawa z dnia 12 lipca 1995 r.), kiedy to przywrócono karę dożywotniego pozbawienia wolności. W wyniku tej nowelizacji istniały jednocześnie kara śmierci oraz kary dożywotniego pozbawienia wolności i 25 lat pozbawienia wolności. Jak wskazuje J. Zagórski „chodziło bowiem o stworzenie przez ustawę nowelizującą okresu przejściowego dla funkcjonowania w Polsce najsurowszych kar. Jej przepisy wprowadziły pięcioletnie moratorium na

201

wykonywanie kary śmierci, zalecając jednocześnie, w wypadku przestępstw zagrożonych taką karę, orzekanie kary dożywotniego pozbawienia wolności albo 25 lat pozbawienia wolności" (Zagórski, 2000, s. 155). Według tego autora w ten sposób przygotowywano opinię publiczną do zawieszenia kary śmierci. Oznaczało to jednak, iż w zakładach karnych pojawi się kategoria najgroźniejszych zabójców, którzy gdyby nie ta nowelizacja, zapewne przy pomocy tej kary zostaliby wyeliminowani ze społeczności żywych. Fakt ten postawił przed więziennictwem nowe jakościowo zadania, do których nie było ono przygotowane.

Kodeks kamy z 1997 roku nie przewiduje już kary śmierci (art. 32 KK z 1997 r.). Według uzasadnienia rządowego projektu Kodeksu Karnego, funkcję zabezpieczenia przed najgroźniejszymi przestępcami przejęła kara dożywotniego pozbawienia wolności (Zagórski 2000, s. 156). W takiej sytuacji, najwyższy ciężar zbrodni spowoduje, iż jego sprawca nie zostanie wyeliminowany biologicznie, a społecznie. Eliminacja społeczna oznacza istnienie ewentualności wyjścia na wolność przed śmiercią człowieka z więzienia. Jak pisze J. Zagórski (2000, s.158), kara dożywotniego pozbawienia wolności stwarza coraz więcej problemów w toku jej wykonania. „Wyznaczenie kary dożywotniego pozbawienia wolności do spełnienia obok prewencji ogólnej, również zadań w zakresie zabezpieczenia społeczeństwa przed skazanym oraz jego poprawy w trakcie realizacji kary sprawia, że tym samym wtapia się ona w cały system kar i środków — stosuje się też do niej — z nielicznymi wyjątkami wszystkie zasady wykonywania innych terminowych kar pozbawienia wolności" (Zagórski 2000, s. 159--160), na co już w tym rozdziale zwróciłem uwagę. Autor ten, przywołując Life im-porisonment... (1994) podaje, iż na całym świecie wśród osób skazanych na dożywocie dominują zabójcy, np. w Anglii i Walii ponad 80%, w Niemczech ponad 95%. j

Ustawodawstwo wielu krajów przewiduje dla osób skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności możliwość warunkowego zwolnienia, przy czym określa się i zwykle minimum kary, które sprawca musi odbyć. W Kanadzie wynosi ono 10 lat dla zabójców drugiego stopnia i 25 lat dla zabójców pierwszego stopnia, w Austrii i Niemczech minimum to wynosi 15 lat, w Czechach 20 lat, zaś w Japonii, Korei Południowej i w Południowej Afryce — 10 lat. W praktyce, w niektórych państwach europejskich kara ta jest wykonywana dość długo. Na przykład we Francji przez 17-18 lat, we Włoszech 21 lat, w Austrii 18-20 (Zagórski 2000, s. 162, za A.M. Klumthout 1992).

W Polsce Kodeks Kamy z 1932 r. przewidywał możliwość warunkowego zwolnienia więźnia dożywotniego po 15 latach kary. W 1951 roku okres ten skrócono do 10 lat, po czym w 1960 roku przywrócono okres 15 lat. Polski Kodeks Kamy z 199, roku stanowi, iż „skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, natomiast skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary (art. 78 § 3 KK). W każdym przypadku zwdl nienia warunkowego „czas pozostały do odbycia kary stanowi okres próby, który j nak nie może być krótszy niż 2 lata ani dłuższy niż 5 lat" (art. 80 § 1 KK). Wo osoby skazanej na dożywotnie pozbawienie wolności okres próby trwa 10 lat. K Kamy z 1997 roku wydłuża okres odbytej kary, po którym więźniowie skaz 25 lat pozbawienia wolności i dożywotnie pozbawienie wolności mogą ubiega o przepustkę poza zakład. Okres ten wynosi dla kary 25 lat pozbawienia wo! 5 lat, a dla kary dożywotniego pozbawienia wolności — 15 lat (art. 139 § 5 KK

Warto zwrócić uwagę, że stosowanie przepustek wobec tych więźniów jest zdecydowanie fakultatywne i zależy od wielu warunków.

> Należy dodać, iż zgodnie z art. 77 § 2 KK sąd skazujący na „dożywocie", może w wyroku określić minimum kary, dłuższe od 25 lat, które więzień powinien odbyć, by mógł ubiegać się o warunkowe zwolnienie. Może on wyznaczyć np. konieczność odbycia 30 lat zamiast 25, co niedawno miało w Polsce miejsce. Kończąc tę syntetyczną prezentację przytoczę art. 54 § 2 KK, który brzmi: „Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności". Oznacza to w takim razie, że karę 25 lat pozbawienia wolności można wobec niego orzec.

KKW z 1997 r. określa, iż „skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności osadza się w zakładzie karnym typu zamkniętego" (art. 89 § 4). Stanowi też (element progresji), że jeżeli postawa i zachowanie skazanego za tym przemawiają, można go awansować do warunków łagodniejszych, to jest do zakładu półotwartego, a nawet otwartego (art. 89 § 1). Z tej ostatniej możliwości korzysta się zapewne w okresie poprzedzającym nabycie uprawnień do warunkowego zwolnienia. Rozumieć to należy w ten sposób, że jeżeli więzień nie nadaje się do odbywania kary w warunkach zakładu otwartego, to tym bardziej nie nadaje się do warunkowego przedterminowego zwolnienia. Takiego oczywistego, moim zdaniem, zastrzeżenia KKW jednak nie zawiera. Jak się wydaje, o ile więzień kwalifikuje się do zakładu twartego, właśnie w nim powinno się realizować wobec niego okres intensywnego przygotowania go do życia na wolności.

Przeniesienie więźnia do zakładu półotwartego lub otwartego nie może odbywać się w dowolnym okresie odbywanej przez niego kary. Zgodnie z art. 89 § 3 KKW „skazanego na karę dożywotniego pozbawienia wolności można przenieść do zakła-rdu (...) półotwartego po odbyciu przez niego co najmniej 15 lat, a do zakładu typu otwartego, po odbyciu przez niego co najmniej 20 lat kary. Jak widać, zastrzeżenia te są wyrazem brania pod uwagę zarówno celów resocjalizacyjnych (proces powolny), ale przede wszystkim celów izolacyjnych (zabezpieczenia społeczeństwa przed niebezpiecznym przestępcą), zatem względy bezpieczeństwa. Te elementy powodują również możliwość cofnięcia skazanego do zakładu półotwartego lub zamkniętego, jeśli ujemnie ocenia się jego postawę i jego zachowanie, co może mieć związek, i zapewne ma, ze względami bezpieczeństwa (art. 89 § 4 KKW).

Wobec więźniów odbywających karę 25 lat pozbawienia wolności, KKW z 1997 r. powyższych regulacji nie stosuje. W praktyce mogą oni zacząć karę zarówno w zakładzie zamkniętym jak i półotwartym. Decyduje o tym (jeśli sąd nie określi tego w wyroku) komisja penitencjarna, kierując się głównie względami bezpieczeństwa i względami osobowościowymi (art. 88 § 3 KKW). Awans do zakładu półotwartego może mieć miejsce dopiero wtedy, kiedy więzień nabywa uprawnienia do ewentualnego korzystania z przepustek, tj. nie wcześniej niż po odbyciu 5 lat kary.

Jest jasne, że zarówno więźniowie odbywający kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywotnią mogą je odbywać w każdym z trzech systemów oddziaływania penitencjarnego: zwykłym, programowym i terapeutycznym. Skazani na 25 lat młodociani obligatoryjnie odbywają karę w systemie oddziaływania programowanego lub terapeutycznego.

203

6.4. Charakterystyka polskiej populacji więźniów odbywających kary 25 lat pozbawienia wolności i dożywotniego pozbawienia wolności

6.4.1. Kto odbywa te kary?

Obecny Kodeks Karny (z 1997 r.) stanowi, iż na karę dożywotniego pozbawienia wolności można skazać sprawców poniższych zbrodni, na co m.in. zwrócił uwagę J. Zagórski (2000):

1) wszczęcie lub prowadzenie wojny napastniczej (art. 117 § 1),

2) ludobójstwo (art. 118 § 1),

3) zastosowanie środka masowej zagłady zakazanego przez prawo międzynarodowe (art. 120),

4) zabójstwo chronionych prawem międzynarodowym osób, które poddały się, rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego lub osób duchownych, jeńców wojennych, ludności cywilnej obszaru okupowanego, zajętego lub na którym toczą się działania zbrojne (art. 123 § 1),

5) zamach stanu (art. 127 § 1),

6) zamach na życie Prezydenta RP (art. 134),

7) zabójstwo zwykłe i jego postacie kwalifikowane (art. 148 § 1-3). We wszystkich tych przypadkach można także orzec karę 25 lat pozbawienia wolności. Karę tę można orzec również za przestępstwa z art. 130 § 4, 122 § 1 i 123 § 2.

Istota wszystkich wymienionych tu przestępstw w sposób zasadniczy powoduje, iż ich sprawcy są określani z moralnego i społecznego punktu widzenia bardzo negatywnie. Są to groźni i niebezpieczni przestępcy. Obecnie w Polsce (czas pokoju) kary te orzeka się za zbrodnie zabójstwa. Zbrodniom tym towarzyszą często inne przestępstwa Zdarzają się w Polsce zabójcy zabijający jedną osobę oraz zabójcy wielokrotni. Wśr' zabójców wielokrotnych można wyróżnić seryjnych i masowych (A. Czerwiński, K. doń 2001, 8.17 i 24)

Jak się zdaje, każda z tych kategorii zabójców posiada inne właściwości. W naszym kraju jak dotąd nie spotkaliśmy się z zabójcami masowymi, których celem jest unicestwienie jednocześnie całych grup ludzkich (np. problem terroryzmu). Jednak zarejestrowane zamachy bombowe, np. przy pomocy samochodów-pułapek, zapewne adresowane do konkretnych osób, zawsze mogą pochłonąć wiele niewinnych ofiar znajdujących się w pobliżu miejsca wybuchu, co jak się zdaje, nie ma dla sprawców znaczenia. W Polsce rejestrujemy co jakiś czas zabójstwa seryjne. Są one adresowane do określonej kategorii osób, na przykład do kobiet, które najpierw sprawcy gwałcą, a potem mordują. Dobrym przykładem jest tu gdańska sprawa „Skorpiona" z początku lat osiemdziesiątych, a także warszawscy gwałciciele „bramowi' z lat dziewięćdziesiątych oraz tzw. „Wampir z Bytowa", którego podejrzewano aż o 70 zabójstw, z czego 25 zostało potwierdzonych (Machel 200 lc). Wśród utrzymujących się na wysokim liczbowo poziomie populacji więźniów-zabójców znajdują się rozmaite kategorie: osoby pierwszy raz karane, recydywiści, młodociani oraz kobiety (Zagó 2000). Niektórzy dokonali tych groźnych czynów w grupie, inni samodzielnie, którzy planowali zabójstwo i zrealizowali je z premedytacją (np. wykonanie wyr na członku gangu), a inni stali się zabójcami przypadkowo, w wyniku niekorzy rozwijającej się dla nich sytuacji przestępczej jaką wykreowali; niektórzy „na wo", a inni pod wpływem odurzenia alkoholowego. Już te uwarunkowania wskazują na konieczność niejednolitego ich traktowania w praktyce penitencjarnej. Mogą zatem znajdować się w określonym stadium wykonywania kary w różnych typach zakładów karnych. Mogą zatem dysponować różnymi (choć jak już zaznaczyłem reglamentowanymi) uprawnieniami i dysponować różnym dostępem do wolności. Ze względu na zróżnicowany stan ich osobowości, na przykład zdefektowany, objawiający się prymitywizmem, bezwzględnością, brakiem tzw. „skrupułów" oraz bardzo często wysokim stopniem demoralizacji, stanowią oni w więzieniu kategorię specyficzną, wymagającą odmiennego traktowania. Oznacza to, że ta kategoria skazanych stanowi dla administracji więziennej pewien istotny problem. Jak liczna jest populacja więźniów w Polsce, w tym odbywających wymienione tu dwie kary pozbawienia wolności, obrazują tabele nr 9 i 10.

Tabela nr 9 wyraźnie uwidacznia wzrost liczby skazanych w polskich więzieniach począwszy od 1999 roku. Jeżeli przypomnieć, że więziennictwo dysponuje ok. 63 tys. miejsc, to już w 2000 roku rejestrujemy przeludnienie zakładów penitencjarnych.

Tab. 9. Osadzeni w polskich zakładach penitencjarnych w latach 1998-2001 (według stanu na dzień 31 grudnia)

Rok

T.a. - tymczasowo aresztowani

Źródło: CZSW. Wskaźniki procentowe: obliczenia własne

Tabela wskazuje zarówno wzrost liczby skazanych odbywających karę 25 lat pozbawienia wolności jak i wzrost liczby skazanych odbywających „dożywocie". Łącz-e liczba tych skazanych jest więc w polskich więzieniach coraz większa. Utrzymu-

Tab. 10. Skazani na karę 25 lat pozbawienia wolności i karę „dożywocia" w stosunku do ogółu skazanych (według stanu na dzień 31 grudnia)

Rok

205 jąca się proporcja procentowa w stosunku do całej populacji skazanych od 1,85 (1998) przez 1,96 (1999) do 1,78 (2001) pokazuje, iż mimo wzrostu liczby tych skazanych ich procent maleje lub wzrasta w zależności od ogólnej liczby skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. Jak już wspominałem zgodnie z opinią wielu autorów, problemy jakie kreują osoby skazane na karę 25 lat pozbawienia wolności i skazane na karę „dożywocia" są podobne. Jeśli w 2001 roku w polskich zakładach karnych odbywało karę 1009 takich więźniów, to warto zaznaczyć, że jest to jeden duży zakład karny.

Według danych Centralnego Zarządu Służby Więziennej w dniu 2 kwietnia 2002 r. liczba skazanych na „dożywocie" wzrosła do 80. Oznacza to tendencję wzrostową i zapewne zmianę w orientacji polityki karnej. Biorąc pod uwagę fakt, że na kary te skazywani są zwykle groźni przestępcy więziennictwo może zetknąć się z problemem w postaci zbyt małej liczby miejsc w zakładach zamkniętych, a w konsekwencji szybszego przenoszenia do zakładów półotwartych osób, które jeszcze tam być nie powinny. Może to zagrażać ich bezpieczeństwu i zahamować realizację przyję- | tego systemu penitencjarnego.

Należy podkreślić, iż w niektórych państwach europejskich procentowy udział więźniów odbywających karę dożywotniego pozbawienia wolności już w 1995 roku był wy- I ższy niż obecnie w Polsce (Zagórski 2000, s. 161). Dotyczyło to m.in. Austrii (3,2%), Belgii (6,7%), Irlandii (3,6%), Włoch (2,1%), Anglii i Walii (8,3%), Luksemburga (7,l%.'j oraz Turcji (4,3%). Sądzę, że wysoki wskaźnik procentowy tych więźniów w stosunku do całej populacji więźniów w Irlandii Płn. (18,9%) wynika z zamieszek politycznych i religijnych, jakie od wielu lat mają tam miejsce. Można tu wyrazić opinię, iż wzrost udziału więźniów odbywających „dożywocie" do ogólnej populacji więźniów odbywających karę pozbawienia wolności nie jest tylko zjawiskiem polskim.

6.4.2. Czym charakteryzują się sprawcy zabójstw?

W Polsce jak dotąd niewiele jest badań więźniów długoterminowych, którzy zwłaszcza w ostatnich latach są sprawcami zabójstw. Pozostawienie kary 25 lat pozbawienia wolności w kodyfikacji karnej, przywrócenie w niej kary „dożywocia" i rezygnac; z kary śmierci wymaga naukowych badań więźniów odbywających te kary oraz m chanizmów ich więziennego i społecznego funkcjonowania, również warunków odbywania przez nich tych kar.

Podczas konferencji w Ustce (3-7.05.1999 r.) poświęconej wykonywaniu 25 lat pozbawienia wolności i „dożywocia" (z inicjatywy Centralnego Zarządu S by Więziennej) przedstawiono referaty prezentujące badania na ten temat. Prez wane materiały pochodziły z siedmiu zakładów karnych różnego rodzaju, w któ wykonywano obie wymienione kary. Były to zakłady w Sztumie, Strzelcach 0 skich Nr 1 i Nr 2, Sieradzu, Kamińsku, Włocławku i Tarnowie. Biorąc pod u ~ profesjonalizm personelu realizującego je, należy uznać te badania za reprezenta ne. Kierownictwo Biura Penitencjarnego CZSW dokonało syntezy tych badań. W; ka z niej, że osoby odbywające kary 25 lat pozbawienia wolności i „dożywocia"c rakteryzują się poniższymi właściwościami:

— dominuje u nich niski poziom wykształcenia (podstawowe, zasadnicze wodowe, rzadziej średnie),

— pochodzą najczęściej z rodzin o niskim lub bardzo niskim statusie społecznym (w tym z rodzin patologicznych),

— posiadają dużą liczbę tzw. „deficytów wychowawczych", nazywanych często w literaturze „zręcznościami życiowymi" lub psychologicznymi (Pospiszyl 1998, s. 140-143),

—zwykle nie mają wyraźnego poczucia winy i niechętnie podejmują rozmowy na ten temat,

— szukają (zwykle prymitywnego, naiwnego) uzasadnienia popełnionej zbrodni,

— są często osobami socjo- i psychopatycznymi, a także uzależnionymi,

— prezentują znaczny poziom demoralizacji, w tym wykolejenia przestępczego,

— brakuje im skłonności do zadośćuczynienia rodzinom ofiar; uważają często, że sam fakt ich skazania jest wystarczającym zadośćuczynieniem,

— są jednocześnie sprawcami innych przestępstw (towarzyszących lub odrębnych).

Należy dodać, iż nowe, niezwykle interesujące badania A. Wolskiej, potwierdzają te spostrzeżenia. Akcentująteż bardzo nieprawidłową socjalizację tych spraw-\ ców (Wolska 2000). Badania M. Gordon (2001, s. 672 i n.) poczucia winy i samooceny własnych zachowań u sprawców przestępstw o charakterze agresywnym wykazały, iż 64% młodocianych sprawców zabójstw (17-24 lata) pochodziło z rodzin patologicznych, stale zarobkowo pracowało zaledwie 16%, 66% zabójców wykazywało trudności adaptacyjne, 62% tych przestępców posiadało przeciętny poziom intelektualny, a tylko 3 na 77 osób badanych zabójców wykazywało inteligencję wyższą. Inteligencją niższą charakteryzowało się 30% badanych młodocia-Inych sprawców zabójstw.

Autorka ustaliła, że 90% sprawców zabójstw przez nią badanych, posiadało rozmaite, istotne zaburzenia osobowości, czym wyraźnie różnili się od grup porównywalnych. Jedynie u 19% sprawców zabójstw stwierdzono przeżywanie żalu i poczucia winy z powodu dokonanego zabójstwa. Odnosząc się do całej badanej populacji sprawców przestępstw agresywnych Autorka podała, że „Poczucie krzywdy manifestowało aż 55% badanych, twierdząc, że zostali zmuszeni do agresji prowokującym i napastliwym zachowaniem ofiar, posłużyli się agresją w obronie własnej, część badanych utrzymywała, że stali się ofiarami nieuzasadnionego pomówienia przez osoby trzecie; 45% badanych młodocianych racjonalizowało i usprawiedliwiało swoje agresywne zachowanie, tłumacząc je tym, że byli nietrzeźwi w chwili krytycznego zdarzenia, nie potrafili zapanować nad swoimi emocjami, nie umieli przewidzieć konsekwencji własnego zachowania, potrzebowali środków finansowych (Gordon 2001, s. 968). W świetle badań w siedmiu więzieniach spotyka się także inne postawy wobec dokonanego zabójstwa. Np. u 60% skazanych długoterminowych recydywistów odbywających omawiane tu kary pozbawienia wolności we Wronkach zauważono krytycyzm wobec popełnionego przestępstwa, dotychczasowego stylu życia, akceptację otrzymanego wyroku i pogodzenie się z warunkami odbywania kary. Generalnie jednak postawy te nie są tak optymistyczne (Postępowanie .... 1999).

207

6.4.3. Reakcje więźniów skazanych na 25 lat pozbawienia wolności i na „dożywocie" na warunki więzienne

Przypomnę, iż u osób odbywających omawiane kary pozbawienia wolności można wyróżnić trzy fazy pobytu w zakładzie karnym: fazę buntu, fazę przystosowania się i fazę przygotowywania skazanych do wolności. Fazy te występują także w polskiej populacji więźniów odbywających te kary (Witkiewicz 1999).

W fazie buntu zauważa się reakcje dezadaptacyjne, negatywną ocenę wysokości wymierzonej kary, zarysowujące się w związku z tym poczucie krzywdy, nie-i chęć do nawiązywania bliższych kontaktów interpersonalnych, nasilone psychologiczne mechanizmy obronne, próby określenia własnego sposobu funkcjonowania w izolacji. Naturalnie są to najczęściej spotykane reakcje, co oznacza, ze zdarzają się i inne.

Oczywiście obraz tej fazy wygląda inaczej u recydywistów, u dorosłych pierwszy raz karanych i u młodocianych, wśród których pewną liczbę stanowią byli wycho-i wankowie zakładów poprawczych, zdecydowanie bardziej zdemoralizowani i łatwiej wiążący się z podkulturą więzienną (Wołowicz 1996, s. 207-215).

Faza przystosowania się. Na podstawie badań w wymienionych zakładach karnych ustalono, że faza ta ma charakter indywidualny i zaczyna się wraz z chwilą upra- j womocnienia się wyroku, co trwa niekiedy kilka lat. W fazie tej sytuacja formalnoprawna więźniów jest już jasna i oni sami niczego nie mogą tu zmienić. Stają wiec j przed koniecznością ułożenia sobie więziennego życia w optymalny sposób. Więźniowie nastawiają się więc na przeżycie więzienia. Zauważa się wtedy lepszy stosunek do regulaminu więziennego, wzrost respektu wobec poleceń personelu, ubieganie ] się o nagrody, organizowanie sobie otoczenia więziennego, dążenie do psychicznej j niezależności, wyraźną troskę o utrzymanie dobrych relacji z rodziną i osobami naj-1 bliższymi, ubieganie się o pracę zarobkową i o naukę, rozluźnienie stosunków z grupą unikanie konfliktów z administracją. Jednak w fazie tej mogą pojawiać się, szc golnie na początku, stany depresyjne i zachowania samoagresywne lub i ekstremalne, co przy „uśpieniu" ze strony personelu może być niebezpieczne. B. \ kiewicz zwraca uwagę, iż w sytuacjach trudnych, więźniowie mogą podejmować r przywódcze. Faza druga ma więc wyraźnie prizonizacyjny charakter.

Faza przygotowania do wolności. Okres ten charakteryzuje się napięciem chicznym wynikającym z nadziei na uzyskanie warunkowego przedterminowego lub warunkowego zwolnienia. Nadzieja ta jest zwykle potęgowana dobrą samooceną swojego postępowania i oczekiwaniem gratyfikacji za nie. Naturalnie poddanie się prizo-nizacji nie może być wystarczającym powodem do udzielenia warunkowego zwolnienia. Brane są pod uwagę względy resocjalizacyjne oraz względy bezpieczeństwa społecznego. Nie zawsze wobec tego więźniowie skazani na 25 lat pozbawienia wolności i na „dożywocie" otrzymują takie zwolnienie po pierwszym wniosku. Przypomnę, że pierwsi mogą ubiegać się o warunkowe zwolnienie po 15 latach kary, a dzy po odbyciu 25 lat kary. W sytuacji odmowy, są możliwe różne reakcje ekstrem Niezależnie od ogólnej charakterystyki zachowań więźniów w poszczególnych fr pragnę za autorami cytowanego referatu Dyrektora Biura Penitencjarnego CZSW przywołanego „Sprawozdania ..." B. Witkiewicz zwrócić uwagę na kilka doda wych kwestii, o których pisze także J. Zagórski (2000, s. 155-202):

208

— w miarę jak biegnie kara bardzo często rozluźniają się lub ustają kontakty z rodzinami i z osobami najbliższymi. Wtedy niektórzy skazani substytuują ten przykry dla nich deficyt zbliżeniem się do personelu, a nawet manipulowania nim, co może okazać się dla niego niekorzystne,

— stosunek więźniów skazanych na 25 lat pozbawienia wolności i na „dożywocie" do podkultury więziennej nie jest jednoznaczny. Są bowiem osoby niewiążące się z podkulturą a ich więzienny status określony wysokością wyroku i popełnieniem ciężkich zbrodni i tak jest bardzo wysoki. Nie potrzebują oni wsparcia ze strony podkultury więziennej i nie muszą się jej obawiać. Sąjednak skazani, zwłaszcza młodociani, o czym już pisałem, którzy silnie wiążą się z podkulturą z wszystkimi tego konsekwencjami, jak np. dążność do wzniecania buntu, do ucieczki, itp.

— wśród opisywanej tu kategorii więźniów są również tacy „którzy z uwagi na okrutny charakter czynu, działanie w zorganizowanej grupie przestępczej i ujawnione właściwości osobiste są zakwalifikowani do osób wymagających wzmocnionej ochrony, choć w zakładzie nie demonstrują negatywnych zachowań",

— więźniowie odbywający karę 25 lat pozbawienia wolności i dożywocia chętnie podejmują naukę i pracę; chętnie też uczestniczą w dostępnych formach pracy kulturalno-oświatowej i sportowej. Jest to substytucja szarej codzienności i nudy,

— od administracji oczekują oni zapewnienia im znośnych warunków więziennych (socjalno-bytowych), pracy zarobkowej, osobistego bezpieczeństwa, życzliwego traktowania i umożliwiania im częstych kontaktów z rodzinami i osobami najbliższymi i co bardzo ważne, przepustek i wsparcia w staraniach o warunkowe zwolnienie. Chemie uzupełniająbrak kontaktów rodzinnych osobistymi kontaktami z duchownymi, m.in. świadkami Jehowy, z Bractwem Krwi Chrystusa, z Kościoła Prawosławnego, z kościoła Zielonoświątkowego. Rutynowe duszpasterstwo katolickie nie jest więc ich jedynym kontaktem duchowym (Postępowanie ... 1999).

?

6.4.4. Możliwości resocjalizacji

Standardy międzynarodowe oraz cel kary pozbawienia wolności określonej w KKW z 1997 r. —jak już wskazałem — nie wyłączają więźniów odbywających karę 25 lat pozbawienia wolności i „dożywotnich" z możliwości oddziaływania poprawczego. Ze względu na jakość osobowości zdecydowana większość winna odbywać karę w systemie oddziaływania programowanego i terapeutycznego. Sąjednak więźniowie odrzucający działanie pomocowe administracji, w związku z czym pozostają oni w systemie oddziaływania zwykłego. Wszyscy więźniowie z omawianych tu dwu kategorii powinni być zatrudnieni odpłatnie, o ile to możliwe uczyć się (w zakładzie półotwartym i otwartym) także poza więzieniem, powinni aktywnie i kreatywnie uczestniczyć w pracy kulturalno-oświatowej i zajęciach sportowych. Zauważa się u niektórych ujawnianie zdolności artystycznych: malarskich, rzeźbiarskich, literackich itp.

Wymieniona tu aktywność pozwala tym więźniom przetrwać, pozwala im się dowartościowywać, a zatem zachować także wiele właściwości niezbędnych do readaptacji

209 i reintegracji społecznej. Pozwala im zachować poczucie odpowiedzialności za to co robią i w jakimś stopniu samosterować sobą. Jeśli więźniowie ci mają dzieci i są zobowiązani do alimentacji na ich rzecz, powinni oni ten obowiązek realizować.

Badania grupy 25 skazanych przeprowadzone przez Zagórskiego wskazały, iż nie mieli oni zastrzeżeń ani do jedzenia, ani do opieki medycznej i innych warunków bytowych (Zagórski 2000, s. 174-192). Największą nagrodą były kontakty osobiste z najbliższymi (w tym tzw. widzenia miękkie).

Istotne, wręcz fundamentalne znaczenie w procesie korekcyjnym ma praca zarobkowa. Wśród badanych pracowało zaledwie 12% więźniów. Nie zatrudniono też żadnej z osób zobowiązanych do alimentacji. Podobnie niekorzystnie przedstawiał się dostęp do nauki — uczyło się 8% badanych. Na zadowalającym poziomie przedstawiała się opieka psychologiczno-psychiatryczna, co nie oznacza, że wszyscy badani przeszli przez pełny warsztat diagnostyczny psychologa i psychiatry. Jak więc widać na tym przykładzie, realizacja założeń systemowych wobec tych kategorii skazanych i nie zawsze odbywała się właściwie.

Na trudność pracy wychowawczej badanej grupy złożyły się negatywne incydenty, takie jak poważne zakłócenie porządku w zakładzie, zagrożenie jego bezpieczeństwa, j bezpieczeństwa współwięźniów lub personelu. Stąd wobec 20% tych badanych użyto i siły fizycznej i środków przymusu bezpośredniego w postaci umieszczenia w celi za- j bezpieczającej, założenia pasa obezwładniającego 3-częściowego, kaftana bezpieczeń-1 stwa lub kasku ochronnego.

Niektórzy skazani wymagają wzmożonej ochrony przed współwięźniami. Dla nich to należy organizować odrębną kąpiel, osobny spacer i umieszczać ich w indywidual nych celach. Poczucie bezpieczeństwa jest u nich podstawą procesu korekcyjnego.

Przywołane tu badania wskazują, iż polski system penitencjarny dopiero wyprą cowuje model optymalnego wykonywania kary wobec przestępców skazanych 25 lat pozbawienia wolności oraz na dożywotnie pozbawienie wolności. Real możliwości więziennictwa sąjednak ograniczone, m.in. z powodu totalnego bezrobocia wśród więźniów, ze względu na utrudniony dostęp do nauki i zbyt wąską ofertę szkoleniową oraz ze względu na determinowane warunkami więziennymi rozmiary i formy pracy kulturalno-oświatowej. „Poszarpane" lub zanikające więzi więźniów z ich rodzinami także źle rokują dla ich readaptacji społecznej. Naturalnie jawi się tu problem profesjonalnego personelu umiejącego sprostać temu trudnemu zadaniu. Zrozumiały jest też wysiłek więźniów (i personelu) w kierunku utrzymania choćby formalnych kontaktów z osobami najbliższymi, jeżeli się zważy, jest to istotny warunek uzyskania zezwoleń na czasowe opuszczanie więzienia i runkowego zwolnienia. Podobnie ważne są inne formy kontaktów zarówno wi niów jak i więzienia z instytucjami pozawięziennymi, choćby ze względu na k takt z wolnością, na przygotowywanie sobie gruntu na okres po wyjściu.

Należy się zgodzić z poglądem, iż wszyscy skazani na omawiane tu kary pow' być diagnozowani w więziennych ośrodkach diagnostycznych (art. 88 KKW). Ch terystyczne jest to, że praca z tymi więźniami podporządkowana ostatecznie ich po towi do wolności, musi być „rozciągnięta" na wiele lat, nie może też tworzyć wam do wyuczania się osobliwej bezradności. Jest to praca między bezpieczeństwem niów (zagadnienie więźniów niebezpiecznych i zagrożonych), namiastką normaln

poprzez wysiłek na rzecz zachowania swojej godności i sprawności życiowych oraz utrzymania więzi z najbliższymi, a intensywnym przygotowaniem ich do wolności w wy-i znaczonym prawnie okresie. Na wiele elementów wiążących się z wykonywaniem tych długoterminowych kar wskazał D.J. Comwell (1999), szczególnie w aspekcie powstających ze strony tych więźniów zagrożeń, o czym w rozdziale następnym.

W związku z przygotowaniem ich do wolności, sądzę iż należy przyjrzeć się tzw. „modelowi opolskiemu" opisanemu przez J. Koreckiego (1988, 1999) i o ile to moż-: liwe zastosować go. Autor, relacjonując własne badania podaje, iż z badanej przez : niego populacji osób skazanych na 25 lat pozbawienia wolności, wobec których stosowano ten model, zaledwie 7,3% (20 spośród 275!) osób wróciło do przestępstwa wokresie pięcioletnim od chwili zwolnienia (1988, s. 188; 1996). Zachęca to do dalszych poszukiwań i prób.

Problematyka wykonywania długoterminowych kar pozbawienia wolności, szczególnie „dożywocia" była tematem międzynarodowej konferencji w Popowie k. War-[ szawy w dniach 5-7.10.1999 r.

Jako ciekawostkę podam tu niektóre przedstawione podczas niej dane. Według G. Starozierowa (Centralny Zarząd Więziennictwa w Moskwie) w Rosji I w 1998 roku karę „dożywocia" odbywało ponad 1000 więźniów. Na 100 skazanych l na tę karę przypadało 4 psychologów. Odbywają oni stale tę karę w zespołach dwuosobowych. W takich zespołach mieszkają w jednej celi, pracują spacerują, są poddawani terapii, itp. Warto podkreślić, iż wszyscy „dożywotni" ciężko pracują. Mogą ) ubiegać się o warunkowe zwolnienie po odbyciu 25 lat kary. Warunki wykonywania kary są „dość surowe". Często przeszukuje się ich cele, a dwuosobowe zespoły nie l mogą kontaktować się z innymi więźniami (kwestia bezpieczeństwa?). Widzenia z ro-; dżinami mają miejsce wyłącznie na terenie zakładów karnych. Niektóre zakłady kar-\ ne znajdują się poza polem polarnym. Zdaniem G. Starozierowa, z badań więźniów | dożywotnich wynika, iż połowa badanej populacji wyraziła opinię, że woleliby być [ rozstrzelani, niż odbywać karę do końca życia. Nastroje takie trwają do około pół ' roku, po czym więźniowie ci powoli przyzwyczajają się do swojej sytuacji.

Według Boba Johnsona, w Stanach Zjednoczonych (prawo stanowe) poza skazanymi na dożywocie w 1998 roku było około 200 więźniów czekających na wykonania kary śmierci. Więźniów dożywotnich osadza się w ciężkich więzieniach. Skażani na dożywocie nie wychodzą poza mury więzienia. Można im zaoferować jedynie status normalnego więźnia i może (o ile to w takim więzieniu jest możliwe? — przyp. mój H.M.) status normalnego człowieka. Praca z nimi jest trudna, agresywna. Gdy chodzi o bezpieczeństwo, zdaniem B. Johnsona, są wśród nich więźniowie zarówno niebezpieczni jak i bezpieczni, którzy nie zagrażają ani sobie, ani innym, ani instytucji więziennej. Ponieważ jednak więźniowie są bez perspektywy i zwykle starsi (wiekiem), są oni na ogół posłuszni. Nie ma potrzeby osadzać ich w specjalnym reżimie, ale muszą oni pozostawać w więzieniach zamkniętych. Referujący zaznaczył, że więźniowie ci potrzebują specjalnych programów utrzymujących ich „w człowieczeństwie".

Według Jiri May'ego, Dyrektora Generalnego Więziennictwa w Czechach w 1998 roku było 18 więźniów odbywających karę dożywocia, którzy pracują wyłącznie wewnątrz więzienia.

211

Zdaniem T. Bulendy, R. Musidłowskiego i J. Nawoja (T. Bulenda, R. Musidłow-ski, J. Nawój 2002), System penitencjarny w Republice Czeskiej, s. 26. Maszynopis oddany do druku) wykonywanie kary „dożywocia" w Czechach jest ukierunkowane głównie na ochroną społeczeństwa przed dalszą działalnością przestępczą osób na nią skazanych, a zatem przede wszystkim na izolację. Odbywają oni karę w szczególnie dobrze strzeżonym zakładzie karnym. Naturalnie podejmuje się wobec nich działalność korekcyjną na tyle na ile pozwalają na to warunki dobrze strzeżonego więzienia. Więźniowie ci są umieszczani w pojedynczych celach mieszkalnych, korzystają z widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z osobą odwiedzającą, zaś spaceru udziela się im w osobności od innych więźniów. W szczególnie uzasadnionych wypadkach można im wtedy założyć kajdanki. Mogą korzystać z zajęć świetlicowych tylko ze skazanymi na tę samą karę. Pracować mogą jedynie w specjalnie wyznaczonych, dobrze zabezpieczonych (dop. mój H.M.) miejscach lub w celi, w której mieszkają. Nie mogą korzystać z przepustek, a warunkowo mogą wyjść najwcześniej po 20 latach kary.

Jak więc widać względy bezpieczeństwa, z uwagi na potencjalne zagrożenie, ze strony więźniów, odgrywają tu rolę pierwszoplanową. Poza tym od więźniów tych wymaga się wyjątkowego zdyscyplinowania. Przejawem tego zdyscyplinowania jest obowiązek utrzymania cel mieszkalnych we wzorowym porządku i czystości. W ciągu dnia (w przeciwieństwie do aktualnej praktyki polskiej) nie wolno ' położyć się na łóżku. Skazani na dożywocie odbywają karę w byłym klasztorze, bardzo dobrze strzeżonym (R. Musidłowski, J. Nawój, Niebezpieczny klasztor, „Forum Penitencjarne" Nr 8/2001).

Rozdział 7

ZAGADNIENIE WIĘŹNIÓW NIEBEZPIECZNYCH

7.1. Więzień niebezpieczny — treść pojęcia

Przypomnę, że wśród osób odbywających karę pozbawienia wolności w zakładach karnych znajdują się bardzo różni przestępcy. Są tu zarówno przeciętni złodzieje jak i bardzo groźni bandyci. Są osoby mało zdemoralizowane jak i wykolejone przestępczo. Są przestępcy działający pojedynczo jak i członkowie grup mafijnych, których funkcjonowanie nazywamy przestępczością zorganizowaną. Przykładem takich grup przestępczych są gangi. Spotkać można w więzieniu zwykłych zabójców jak i zabójców ze szczególnym okrucieństwem, zabójców-gwałcicieli i zabójców na zlecenie. Można wreszcie spotkać bardzo wyrafinowanych przestępców, członków międzynarodowych gangów kradnących samochody i handlujących nimi ponad państwowymi granicami. Wreszcie handlarzy tzw. żywym towarem (sprzedają-\ cych polskie kobiety do zachodnich domów publicznych) i członków międzynarodowych gangów narkotycznych. W coraz większej liczbie pojawiają się w więzieniach terroryści. Taka ludzka mozaika jest zauważana w więzieniach wielu państw. Przypomnę, że w więzieniach przebywają również wielokrotni recydywiści. Bardzo często są to osoby o niezwykle wysokim stopniu demoralizacji, na który nakładają się rozmaite defekty psychiczne, powodujące u nich niekiedy nieobliczalne, ekstremalne zachowania. Wśród wyróżnionych wyżej kategorii przestępców są osobnicy zdolni dosłownie do wszystkiego. Skłonni do podjęcia irracjonalnego ryzyka, by uciec z więzienia, ukrywać się i wrócić do przestępczego procederu. Są osobnicy skłonni do wywoływania buntów, brania zakładników, podpalania cel, w których mieszkają, do zdecydowanej agresji kierowanej na funkcjonariuszy więziennych, na instytucję więzienia oraz wobec współwięźniów. Dotknąłem już tego problemu, pisząc o zagrożeniach personelu więziennego i o wyniszczających go stresach. Jak się zdaje, jest to normalność więzienna, obecnie pogarszająca się pod względem jakościowym i ilościowym na skutek, gdy chodzi o polską rzeczywistość kryminalną wzrostu niektórych groźnych przestępstw, do których zdolni są niezwykle groźni przestępcy. Warto też zwrócić uwagę, że wysoce zorganizowane gangi nie pozostawiają „swoich ludzi" w więzieniu samych. Próbują przez nich manipulować społecznością więźniów, m.in., opanowując i uzależniając elity podkultury więziennej (Kowalski, Tomsza 2001) lub ubezwłasnowalniać korupcyjnie personel.

213

Wskazani tu pensjonariusze zakładów karnych tworzą w praktyce więziennej szczególne niebezpieczeństwo i wobec tego wymagają szczególnego traktowania (Kuźma 2000, s. 126-155), przy czym jak już wskazałem, jest to problem nie tylko polski (Tonny 1995; Wholen 1962) i nie nowy. W tych okolicznościach w peniten-cjarystyce pojawiło się pojęcie „więźnia niebezpiecznego". Jak słusznie zaznacza H. Misztal, z pojęciem „więzień niebezpieczny" wiąże się wyłącznie niebezpieczeństwo płynące od więźnia. Podkreśla on, że „inne niebezpieczeństwo, związane z nim lub pochodzące z zewnątrz może jedynie wpływać na bliższe zainteresowanie się konkretnym osadzonym w celu określenia zagrożenia płynącego z jego strony (Misztal 2000, s. 6). Autor wyjaśnia, że na niebezpieczeństwo płynące od więźnia składają się warunki podmiotowe i przedmiotowe. Wśród podmiotowych wyróżnia m.in. predyspozycje, skłonności, zamiary, stopień demoralizacji oraz inne niekorzystne właściwości. Słusznie akcentuje, że warunki te (cechy, właściwości) podlegają ocenie specjalistów, np. psychologów, psychiatrów, wobec czego ocena ta może jedynie powstać w wyniku zrealizowania odpowiednich badań i specjalistycznej wiedzy oceniającej. Do warunków przedmiotowych Autor zalicza czynniki rejestrowa-, ne od zewnątrz, tj. zachowanie i czyny więźnia. Ich ustalenie jest dość proste i nie; wymaga specjalistycznych badań. Wymienia tu np. takie czyny jak rodzaj popełnionego przestępstwa, uwikłanie w grupę przestępczą, zorganizowanie buntu w więzieniu, aktywne uczestniczenie w nim, próba desperackiej ucieczki, wzięcie zakładnika, napaści na personel więzienny, itp. Ze względu na bezpieczeństwo więzienia, współwięźniów, personelu i osób, którym niebezpieczni mogą zagrażać na wolności, muszą oni być szczególnie dobrze zabezpieczeni i stale monitorowani. H. Misztal jest, jak dotąd, autorem jedynego zwartego opracowania dotyczącego postępowania z więźniami niebezpiecznymi w Polsce (2000).

7.2. Więźniowie niebezpieczni w świetle standardów europejskich

W postępowaniu z więźniami niebezpiecznymi należy brać pod uwagę zarówno Reguły Minimum ONZ z 1955 r. jak i Europejskie Reguły Więzienne. Nie można też pominąć Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z 1950 roku oraz Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu z 1987 roku. Dokumentem, który bezpośrednio odnosi się do postępowania z więźniami niebezpiecznymi jest Rekomendacja Nr 8 (82) 17 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie warunków przetrzymywania i traktowania więźniów niebezpiecznych z dnia 24.09.1982 r. Jeśli więźniami niebezpiecznymi są osoby skazane na kary długoterminowe lub na dożywocie, należy także brać pod uwagę wymienioną już wcześniej Rekomendację (76/2) Komitetu Ministrów Rady Europy w spi wie traktowania więźniów długoterminowych.

Rekomendacja Nr R(82) 17 dotycząca niebezpiecznych wymaga od administracji więziennych resocjalizacji tych osób w sposób i w warunkach, jakie na to pozwalają. Można sądzić zatem, iż traktowanie ich nie polega tylko na zabezpieczaniu przed groźnym zachowaniem, nie tylko na ich izolacji od innych więźniów, ale także, w mian. mofttNNokA., tva 0^te)Df«t^tot^^^ wa mcYv.^\^xym ce\em takiego

214

iah/wania jest korekta właściwości decydujących o zakwalifikowaniu do kategorii {źniów niebezpiecznych. Powinna ona po pewnym czasie, o ile będzie efektywna, rowadzić do przekwalifikowania tych więźniów do kategorii więźniów „normal-ch". Jest to zadanie trudne, ale powinno być podejmowane, aby „unormalnić" peni-cjarną sytuację więźniów uznanych za niebezpiecznych. Sądzę, że w ramach tego ialywania trzeba pamiętać o wysiłku na rzecz zachowania higieny psychicznej. Rekomendacja Nr R(82) 17 zaleca:

— stosować wobec więźniów niebezpiecznych, tak daleko jak to możliwe, regulamin więzienny obowiązujący wszystkich więźniów;

— stosować środki szczególnego bezpieczeństwa tylko wtedy, gdy są one konieczne;

— stosować środki szczególnego bezpieczeństwa, nie naruszając godności więźniów i zgodnie z prawami człowieka;

— przestrzegać, aby stosowane środki bezpieczeństwa były adekwatne do różnych rodzajów zagrożenia;

— przeciwdziałać ewentualnym negatywnym skutkom zastosowania szczególnych środków bezpieczeństwa;

— poświęcić należną uwagę problemom zdrowotnym, które mogą się pojawić w związku z zastosowaniem szczególnych środków bezpieczeństwa;

— realizować programy edukacyjne, kursy zawodowe i inne zajęcia, jednak z zachowaniem warunków bezpieczeństwa (tj. przepisów o zabezpieczeniu i za-

chowaniu bezpieczeństwa);

— posiadanie systemu regularnej kontroli pozwalającego stwierdzić, iż okres spędzony przy zastosowaniu szczególnych środków bezpieczeństwa nie narusza przyjętych norm;

— zapewnić oddziałom o zaostrzonym nadzorze (tj. dla niebezpiecznych), o ile takie istnieją, odpowiednią liczbę personelu, miejsc oraz niezbędnej infrastruktury;

— wprowadzić szkolenia mające doskonalić i informować personel więzienny odpowiadający za resocjalizację więźniów niebezpiecznych.

Powyższe standardy wyraźnie określają granice postępowania z więźniami niebezpiecznymi. Polska, jako kraj stowarzyszony w Radzie Europy jest zobligowana do ich uwzględniania. Stąd polskie wyznaczniki postępowania z więźniami niebezpiecznymi nie powinny odbiegać od zaleceń zawartych w Rekomendacji R(82) 17.

Dla pełniejszej informacji o postępowaniu z więźniami niebezpiecznymi warto zwrócić uwagę (za H. Misztalem 2000) na orzecznictwo Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach skarg więźniów na niezgodność traktowania ich z zaleceniami zawartymi w niektórych europejskich konwencjach.

Jak pisze H. Misztal (2000 s. 10-11), „Spośród ustaleń Komisji i Trybunału warto przedstawić te ważniejsze z punktu widzenia omawianego tematu:

— izolacja jako taka, choćby nawet bardzo dolegliwa nie stanowi naruszenia art. 3 Konwencji (Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z dnia 4.11.1950 r. uchwalonej w Rzymie — przyp. mój H.M.),

— zupełna izolacja od innych więźniów oraz od świata zewnętrznego podyktowana względami bezpieczeństwa nie stanowi naruszenia art. 3 Konwencji,

215

— użycie siły w celu przywrócenia porządku w więzieniu nie stanowi naruszenia art. 3 Konwencji, ? •

— chociaż, co do zasady, kontrola korespondencji została uznana za zgodną z art. 8 Konwencji, to jednak ingerencja cenzury więziennej w prywatną korespondencję, w której wyrażony jest krytyczny pogląd na temat kadry penitencjarnej jest naruszeniem postanowień tego artykułu,

— odmowa intymnych spotkań z partnerem nie stanowi naruszenia art. 8 Konwencji,

— mimo, że więźniowi przysługuje prawo do praktykowania własnej religii (art. 9), to jednak nie może on domagać się posiadania wszelkich przedmiotów kultu religijnego i wydawnictw,

— odmowa opuszczenia więzienia w celu zawarcia związku małżeńskiego nie stanowi naruszenia art. 12 Konwencji".

Przywoływany tu art. 3 wymienionej Konwencji stanowi, iż osoba pozbawiona wolności ma prawo do godziwych warunków izolacji, a zatem nie poniżających jej i nie czyniących karę nadmiernie dolegliwą.

Przedstawiona tu treść orzeczeń Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stanowi w istocie wykładnię w przedmiocie traktowania więźniów, w tym niebezpiecznych, przez administracje więzienne.

7.3. Przykłady rozwiązań zagranicznych

Sposób postępowania z więźniami niebezpiecznymi w Anglii przedstawił D.J. Corn-well (1995). Angielski system penitencjarny traktuje więźniów w trzech kategoriach klasyfikacyjnych:

1) zagrożenia z powodu dokonania ucieczki z więzienia,

2) utrzymania porządku w więzieniach i zapobiegania zachowaniom niezgodnym z więziennym regulaminem,

3) konsekwencji dalszych, to jest stwarzających rzeczywiste i poważne zagrożenie nie tylko dla instytucji więziennej, ale głównie dla funkcjonowania państwa i porządku publicznego, powodujących wzrost poczucia zagrożenia przez obywateli.

Według Comwella zasadnicza klasyfikacja więźniów jest czyniona przez pryzmat ich zdolności do ucieczki. W związku z tym dzieli się ich na cztery kategorie: A, B, C i D.

Kategoria „A" to więźniowie, których ucieczka stanowiłaby olbrzymie zagrożenie dla społeczeństwa, dla policji, dla bezpieczeństwa państwa, mimo że ucieczka jest mało prawdopodobna. Celem zakładów karnych dla takiej kategorii więźni jest całkowite wykluczenie możliwości dokonania ucieczki.

Kategoria „B" to więźniowie, wobec których nie trzeba stosować najwyższych ' ków bezpieczeństwa, ale których ucieczka musi być bardzo trudna do zrealizowania.

Kategoria „C" to więźniowie, którym nie można ufać bez dozoru, ale którzy mają środków lub chęci do dokonania ucieczki.

Kategoria „D" to więźniowie, którym można do pewnego stopnia ufać w w kach zakładu otwartego.

Najbardziej niebezpieczna jest społeczność więźniów kategorii „A". Stąd dzieli się ona na trzy subkategorie:

— zwykłego t — wysokiego i

p —wyjątkowego ryzyka ucieczki.

0 podziale więźniów na wymienione subkategorie decydują cztery poniższe kryteria: i — wspólnicy lub środki, które mogłyby pomóc w ucieczce; I —dostęp do środków umożliwiających ucieczkę (np. broni, ładunków wybuchowych, itp.) oraz ustalona skłonność więźniów do stosowania takich środków;

— szczególny status lub wartość dla organizacji przestępczej, co mogłoby zintensyfikować wysiłki tej grupy w celu uwolnienia więźnia;

i — olbrzymie zagrożenie uwięzionych przestępców dla ludności.

Autor informuje, iż ucieczkom można zapobiegać, stosując wypróbowane systemy bezpieczeństwa oraz dysponując dobrze wyszkoloną w tym zakresie kadrą więzienną realizującą ich stały monitoring.

k W odniesieniu do więźniów powodujących niepokoje w więzieniu można stoso-ać tzw. „Bezpieczne odosobnienie" akcentujące ich bardzo indywidualne traktowa-', Zatem z problemem utrzymania porządku w więzieniach, zdaniem tego Autora, zna sobie poradzić.

Więźniowie niebezpieczni „to wszyscy ci przebywający w więzieniu, których -y dokonane w przeszłości lub których dokonali obecnie, stanowią poważne rożenie dla społeczeństwa, nie mówiąc już o porządku w więzieniu. Są to ludzie ałtowrii, którzy stosują przemoc w sposób świadomy i konsekwentny w celu po-ełnienia przestępstwa lub wzbudzenia terroru. Są wśród nich groźni przestępcy seksualni (czasem również brutalni), którzy gwałcą i wykorzystują dzieci, jak również podpalacze, którzy stwarzają zagrożenia dla życia bez liczenia się ze skutkami swego działania. Są to także handlarze narkotyków, którzy z chęci zysku sieją w społeczeństwie choroby lub śmierć. Niektóre z tych osób są brutalne, ale z pewnością 'e wynika to z choroby". Synteza powyższych wywodów doprowadza Cornwella, do poniższej definicji więźnia niebezpiecznego:

„Osoba o stwierdzonej i udokumentowanej skłonności do zachowań wyjątkowo brutalnych, agresywnych, niebezpiecznych lub złośliwych, nie uwzględniających w żadnym stopniu fizycznych i duchowych szkód, jakie ofiary lub osoby trzecie w wyniku tych działań mogą ponieść".

Autor, korzystając z doświadczeń brytyjskich twierdzi, że wiele z tych osób nigdy nie ucieknie. Wielu z nich nie zagrozi dyscyplinie więziennej, zatem te dwie kwestie nie stanowią o niebezpieczeństwie płynącym z ich strony. Twierdzi on, że społeczeństwo może słusznie się spodziewać, że więzienie nie ograniczy się jedynie do ich izolowania i zabezpieczenia. Inaczej, kiedyś wyjdą gorszymi niż przyszli. Stąd oferuje się im różne programy resocjalizacyjne, które mają prawo odrzucić. W takiej sytuacji jest sprawą więzienia, by przygotować ich w stosownym czasie do wyjścia na wolność, zaś sprawą państwowej polityki społecznej, zapewnienie im odpowiedniego nadzoru, gdy na nią wyjdą.

Praktyka angielska przywiązuje ogromną wagę do rozpoznania osobowości więźniów. Informację o nich zbiera się z kartotek dokumentacji sądowej, a także za pomocą wywiadu bezpośredniego, który zwykle jest przeprowadzany przez różnych specjalistów,

217

np. lekarzy, psychologów, kuratorów, nauczycieli i wychowawców, naturalnie także za pomocą testów psychologicznych. Rozpoznanie więźniów, zwłaszcza w początkowym etapie pozwala na ich sklasyfikowanie jako niebezpiecznych oraz na dobranie im, i zaproponowanie, odpowiedniego programu resocjalizacyjnego lub terapeutycznego. Realizuje się wobec nich programy zorientowane na rodzaj przestępstwa. Są tam więc programy dla przestępców seksualnych, dla przestępców brutalnych, dla przestępców psychopatycznych i o zachwianej strukturze osobowości, dla przestępców narkomanów, itp. W więzieniach angielskich funkcjonują oddziały specjalne dla więźniów szczególnie nieposłusznych (posiadające od 9 do 25 miejsc). Skierowanie na taki oddział wymaga dodatkowej selekcji według ściśle określonych kryteriów dotyczących zachowań wysoce nagannych:

— zastosowania przemocy wobec funkcjonariusza,

— zastosowania przemocy wobec więźniów,

— znacznego niszczenia mienia,

— brania zakładników,

— usiłowania samobójstwa,

— innych poważnych, notorycznych łamań regulaminu.

Do oddziałów specjalnych kieruje się również więźniów o opisanych czynach, jeśli wystąpiły one w związku np. z upośledzeniem umysłowym.

Niemiecka ustawa penitencjarna wyróżnia trzy systemy wykonywania kary: zamknięty, otwarty oraz w zakładach terapii społecznej (Hołda 1994, s. 135-207). Skazanych niebezpiecznych umieszcza się w więzieniach o najwyższym stopniu zabezpieczenia. Jak podaje H. Misztal za stosowną literaturą, więźniów niebezpiecznych oddziela się w tych zakładach od innych i umieszcza w specjalnie przeznaczonych na ten cel oddziałach lub celach. Niemiecka ustawa penitencjarna nie wyróżnia pojęcia „więźniowie niebezpieczni" jednak w świetle obowiązujących tam przepisów można w praktyce taką kategorię wyodrębnić. Zadaniem H. Misztala do tej kategorii mogą zaliczać się więźniowie, których stan psychiczny lub zachowanie (cyt.):

— zagraża bezpieczeństwu lub porządkowi w zakładzie,

— wskazuje na poważne niebezpieczeństwo ucieczki,

— wskazuje na niebezpieczeństwo dokonania czynu z użyciem przemocy przeciwko osobom lub rzeczom,

— wskazuje na niebezpieczeństwo szkodliwego wpływu na innych więźniów. Autor ten zwraca uwagę, iż dwa ce)e winny być realizowane w pracy penitencjarnej z tymi więźniami:

— należy osiągnąć u więźnia zdolność do życia odpowiedzialnego i bez przestępstw;

— należy dążyć, aby wykonywanie kary służyło ochronie społeczeństwa przed dalszymi przestępstwami.

Jak widać cele te mają charakter poprawczy, przy czym przewiduje się tu możliwość stosowania środków resocjalizacyjnych, w tym terapeutycznych. Jednak w za-

kowe ograniczenia:

— pozbawienie lub zatrzymanie przedmiotów,

— obserwacja w porze nocnej,

218

— oddzielenie od innych więźniów,

— pozbawienie lub ograniczenie pobytu na powietrzu,

—umieszczenie w szczególnie zabezpieczonym pomieszczeniu bez przedmiotów niebezpiecznych,

— kajdany.

W niemieckiej praktyce penitencjarnej akcentuje się bardzo jakość szkolenia per-elu zajmującego się niebezpiecznymi. Dużą wagę przywiązuje się naturalnie do funkcjonalności zabezpieczeń technicznych, ale równie dużą wagę do umiejętności personelu. Ważna więc jest znajomość samoobrony, dokonywania kontroli, przeszu-kań oraz stosowania przymusu, ale nie mniej ważne są określone sprawności psychiczne jak opanowanie się, niepoddawanie się stresom, nieokazywanie strachu, itp. (Misztal 2000, s. 23, za Wydrą). Należy zgodzić się bezwzględnie z B. Wydrą, szefem bawarskiej szkoły funkcjonariuszy więziennych, iż „nie ma gotowej recepty na radzenie sobie z więźniami niebezpiecznymi i że nigdy nie można czuć się bezpiecznym". H. Misztal podaje, iż w niemieckich więzieniach więźniowie niebezpieczni przebywali w specjalnych celach od kilku dni (Tegel) do 6 miesięcy (Straubing). Wskazał też na przypadek pozostawania w takiej celi nawet do 3 lat (Misztal 2000, s. 24-24).

Hiszpański system penitencjarny, jak wskazuje A. Rzepliński (1994), przewiduje odbywanie kary w czterech grupach ustawionych progresywnie. Więźniowie szczególnie niebezpieczni kwalifikowani są do grupy pierwszej. Muszą oni spełniać poniższe wymagania:

— byli członkami zorganizowanej grupy przestępczej lub gangu,

— byli przywódcami lub inicjatorami zachowań agresywnych wobec personelu więziennego lub innych więźniów,

— bez jakiegokolwiek usprawiedliwienia niepodporządkowywali się przepisom dyscypliny więziennej,

— byli sprawcami poważnego przestępstwa lub skazano ich na długoterminową karę pozbawienia wolności.

Więźniowie niebezpieczni podlegają weryfikacji nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy i przebywają w więzieniach zamkniętych albo w innych, jednak wtedy w specjalnych działach dla nich przeznaczonych. W więzieniach tych lub oddziałach, więźniowie ają prawo jedynie do dwóch godzin pozostawania poza swoją celą w związku uczestniczeniem w ściśle określonych zajęciach. Prezentacja, z konieczności bardzo syntetyczna, sposobu wyłaniania i traktowania więźniów niebezpiecznych w trzech państwach europejskich pozwala na wyprowadzenie wniosku, że taka kategoria więźniów jest pewną normą w zakładach penitencjarnych.

7.4. Więźniowie niebezpieczni w obecnym polskim systemie penitencjarnym

Kategoria więźniów niebezpiecznych występowała w polskich systemach więziennych okresu powojennego aż do wejścia w życie KKW z 1997 roku, który choć nie wprost, nadal ją wyróżnia. Rozmaite jednak były kryteria określania więźniów niebezpiecznych,

219

czym tu się zajmować nie będę. Omówię natomiast syntetycznie najważniejsze zagadnienia dotyczące więźniów niebezpiecznych w polskich zakładach karnych. Posłużę się tu głównie wielokrotnie cytowaną pracą H. Misztala, który ujmując temat bardzo dokładnie powołał się na wiele konkretnych przepisów od KKW z 1997 roku począwszy, a na regulaminie wykonywania kary pozbawienia wolności skończywszy Zainteresowanych odsyłam więc do tego opracowania.

Należy zgodzić się z poglądem, iż wyodrębnienie z populacji więźniów tzw. nie-, bezpiecznych uzasadniają dwa względy: penitencjarny i ochronny, co akcentuje się obecnie w nowoczesnych systemach penitencjarnych. Aspekty penitencjarne wymagają dostosowania poprawczego oddziaływania do osobowości więźniów niebezpiecznych i do warunków, w których odbywają ową karę. Aspekty ochronne wymagają takiego postępowania z więźniami niebezpiecznymi, aby został utrzymany niezbędny porządek i co ważniejsze, żeby zostało zagwarantowane konieczne bezpieczeństwo. Słusznie uważa się, że między tymi aspektami musi być stosowna harmonia.

Status prawny więźniów niebezpiecznych regulują obecnie: Kodeks kamy wykonawczy (z 1997 r.), regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności i zarządzę- . nie nr 17/96 CZZK z dnia 9.04.1996 roku (Kuźma 2001). Kodeks karny wykonawczy ] nie operuje pojęciem „skazany niebezpieczny", choć w art. 88 § 3 tego kodeksu widnieje zapis o więźniach „stwarzających poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego". Nakazuje jednocześnie umieszczenie tych więźniów w zakładzie karnym zamkniętym, w warunkach zapewniających jednocześnie bezpieczeństwo zakładu jak i ochronę przed nimi społeczeństwa.

7.4.1. Przesłanki kwalifikujące do kategorii więźniów niebezpiecznych

Art. 88 § 3 KKW wyróżnia dwa zasadnicze rodzaje przesłanek pozwalających administracji więziennej (komisji penitencjarnej) uznać, że ze strony więźniów grozi niebezpieczeństwo. Są to:

1) stwarzanie zagrożenia dla społeczeństwa lub dla bezpieczeństwa zakładu karnego,

2) skazanie za przestępstwo popełnione w ramach tzw. przestępczości zorganizowanej.

W pierwszym wariancie stosowanie szczególnych zabezpieczeń jest obligatoryjne. W drugim jest zastrzeżenie, iż można od takiego rozwiązania odstąpić, jeśli będą za tym przemawiać szczególne okoliczności.

Do obecnej polskiej praktyki penitencjarnej pojęcie więźniów niebezpiecznych wprowadza regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności 1999 r. (§ 79 ust. 1). Zgodnie z tym regulaminem więźniem niebezpiecznym jest ten, który (§ 79 ust. 1):

„1) popełnił przestępstwo o znacznym stopniu społecznej szkodliwości, a w szc gólności:

a) zamachu na niepodległość lub integralność państwa, Prezydenta Rzec spolitej Polskiej, konstytucyjny ustrój państwa lub jego naczelne organy, al na jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej,

b) ze szczególnym okrucieństwem,

c) wzięcia lub przetrzymywania zakładnika albo w związku z wzięciem zakł' nika,

220

d) uprowadzenia statku wodnego lub powietrznego,

e) z użyciem broni palnej, materiałów wybuchowych albo łatwopalnych; 2) podczas uprzedniego lub obecnego pozbawienia wolności, stwarzał zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego lub aresztu śledczego, w ten sposób, że:

a) był organizatorem lub aktywnym uczestnikiem zbiorowego wystąpienia w areszcie śledczym lub zakładzie karnym,

b) dopuścił się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub inną osobę,

c) był sprawcą gwałtu albo znęcał się nad tymczasowo aresztowanym, skazanym lub ukaranym,

d) uwolnił się lub usiłował uwolnić się z aresztu śledczego lub zakładu karnego typu zamkniętego albo podczas konwojowania poza terenem takiego aresztu lub zakładu — i którego właściwości, warunki osobiste, motywacje, sposób zachowania się przy popełnieniu przestępstwa, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie karnym lub stopień demoralizacji, stwarza poważne zagrożenie społeczne, albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu, zwanego dalej „niebezpiecznym", osadza się w wyznaczonym oddziale lub celi zakładu karnego zamkniętego, w warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo tego zakładu".

§ 79 ust. 2 Regulaminu ... stanowi, iż:

„W wyznaczonym oddziale lub celi zakładu karnego zamkniętego, w warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu osadza się również skazanego za przestępstwa popełnione w zorganizowanej grupie albo w związku mającym na celu popełnienie przestępstwa, chyba że szczególne okoliczności przemawiają przeciwko takiemu osadzeniu". Te szczególne okoliczności to właściwości skazanego (a więc podmiotowe). Należą do nich (Misztal 2000):

— właściwości więźnia takie jak wiek, charakter, poziom rozwoju umysłowego,

— warunki osobiste,

— sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie,

— stopień demoralizacji,

— motywacja (np. działanie dla zaspokojenia potrzeb rodziny podjęte w wyniku szczególnego zbiegu okoliczności - zasługujące na uwzględnienie, chęć zemsty, chęć osiągnięcia bezprawnej korzyści za wszelką cenę ze szkodą dla innej osoby — zasługujące na potępienie),

— zachowanie się podczas popełnienia przestępstwa i udział w nim,

— rodzaje i wymiar negatywnych następstw przestępstwa. Wszystkie powyższe elementy podmiotowe są poddane ocenie i mają wpływ na

warunki osadzenia w zakładzie karnym. Naturalnie obok nich należy wziąć pod uwagę m.in. pozycję sprawcy w grupie przestępczej, powiązania międzynarodowe, groźbę ucieczki, itp.

Wobec osób wymienionych w § 79 ust. 2 Regulaminu ... nie używa się określenia „niebezpieczni".

221

7.4.2. Organy kwalifikujące i weryfikujące

Przypomnę, iż o kwalifikacji skazanych może decydować w wyroku sąd skazujący oraz komisja penitencjarna jako organ więzienny W praktyce kwalifikuje przede wszystkim komisja penitencjarna. Ona również na wniosek kierownika działu ochrony nadaje więźniom miano niebezpiecznych. Komisja penitencjarna, o której już pisałem w rozdziale 5.6. decyduje jak z tego widać nie tylko o nadaniu grupy i podgrupy kwalifikacyjnej, czego konsekwencją jest osadzenie w określonym rodzaju i typie zakładu karnego, ale też dopełnia decyzje kwalifikacyjne w oparciu o dane podmiotowe. Naturalnie musi uwzględnić przesłanki obligatoryjne określone w § 79 ust. 1 Regulaminu ... i wtedy nadanie miana więźnia niebezpiecznego nie nastręcza żadnych wątpliwości. Przypomnę, że komisji penitencjarnej przewodniczy dyrektor zakładu karnego, a także i to, że jeśli decyzję kwalifikującą podejmie sąd, wtedy zmienić może ją jedynie sąd penitencjarny, a dopiero później komisja penitencjarna (art. 74 KKW). Jak to akcentuje H. Misztal (2000, s. 72 i n.) „klasyfikowanie więźniów do kategorii niebezpiecznych jest cząstką szeroko pojętej klasyfikacji skazanych". Jak się zdaje, jest to stanowisko uzasadnione. Autor ten zwraca jednak uwa-. gę, iż przy nadawaniu miana więźnia niebezpiecznego właściwym jest, by w posiedzeniu komisji uczestniczyli m.in. psycholog, lekarz, kierownik działu penitencjarnego i ochrony lub w razie potrzeby inny specjalista. W posiedzeniach komisji udział bierze też wychowawca więźnia, którego sprawa jest rozpatrywana.

Komisja penitencjarna jest również upoważniona do weryfikacji miana więźnia niebezpiecznego, co oznacza, że jej przewodniczący, członkowie i wnioskodawca ponoszą z tego tytułu szczególną odpowiedzialność, która dotyczy także dalszych losów więziennych skazanego.

7.4.3. Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi

Więźniowie niebezpieczni muszą zostać przetransportowani do zakładów zamkniętych z odpowiednią infrastrukturą ochronną, w tym z oddziałami lub celami dla niebezpiecznych (art. 88 § 3 KKW; § 75, 79 Regulaminu ...). Naturalnie liczba takich zakładów jest ograniczona, a urządzenie i funkcjonowanie oddziałów dla niebezpiecznych kosztowne. W tej sytuacji może zaistnieć naruszenie przyjętej w naszym systemie zasady umieszczania więźniów możliwie najbliżej domu rodzinnego. To powoduje często perturbacje w zakresie częstotliwości odwiedzin przez osoby najbliżs i może wpłynąć na osłabienie się więzi rodzinnej (małżeńskiej).

Oddział dla więźniów niebezpiecznych musi mieć szczególne zabezpieczenia oc ne, np. drzwi o silnej konstrukcji lub kratę wejściową z blokadą otwarcia; urządź uniemożliwiające otwarcie celi i drzwi lub kraty wejściowej do oddziału, monitor telewizyjny, łączność bezprzewodową sygnalizację alarmową wyłączniki dopływu p-do cel. Jest jasne, że cele mieszkalne, w których mieszkają więźniowie niebezpieczni zamknięte całą dobę. Wszystkie kraty od cel są wykonane ze specjalnego mate~ uniemożliwiającego ich przepiłowanie i wyposażone w dodatkową sygnalizację. Sp będący wyposażeniem celi jest przymocowany na stałe (Misztal 2000, s. 79).

Ponieważ więźniowie niebezpieczni mogą ewentualnie pracować, uczyć się, cerować i kąpać się, stosowne zabezpieczenia ochronne muszą także posiadać mieszczenia, w których oni z tych powodów czasowo przebywają. Mogą to być

222

równo urządzenia elektroniczne jak i mechaniczne. Jest jasne, że zarówno oddziały dla niebezpiecznych jak i pomieszczenia, w których czasowo przebywają muszą pozostawać pod dozorem zwiększonej liczby stosownie wyposażonych funkcjonariuszy. W celi nie może mieszkać więcej niż trzech więźniów, celowo dobranych. H. Misztal sygnalizuje, że do 1996 roku można było z więźniami niebezpiecznymi osadzać innych więźniów, zazwyczaj pozytywnych, co miało korzystny wpływ resocjalizacyjny. Zdarzyć się może kłopot, kiedy będzie tylko jeden więzień niebezpieczny, którego zokreślonych osobowościowych powodów (np. tendencje samobójcze) nie można osadzić pojedynczo.

Funkcjonariusze więzienni pełniący służbę w tych oddziałach są wyposażeni w kamizelki ochronne i sprzęt do zastosowania przymusu bezpośredniego. Więźniowie niebezpieczni pozostają pod stałą kontrolą. Ścisłej i bardzo częstej kontroli poddaje też miejsca ich czasowego pobytu. Ich miejsca pracy mogą się znajdować wyłącz-e w oddziałach, w których mieszkają. Nie mogą wykonywać prac wymagających :irych narzędzi, a także mogących ułatwić im czyny ekstremalne. Skazani niebezpieczni odbywają widzenia pod wzmożonym nadzorem, zaś w przypadku zagrożenia z ich strony osoby odwiedzającej, widzenie może się odbywać bez bezpośredniego kontaktu. Ogólnie, nie wchodząc w dalsze szczegóły, można powiedzieć, że ich ograniczenia są (bo muszą!) znaczne, a kontrola ma charakter totalny. Konwojowanie więźniów niebezpiecznych wymaga współdziałania z Policją.

Więźniowie niebezpieczni nie są wyłączeni z oddziaływania penitencjarnego. Z resocjalizacyjnego są wyłączeni tylko wtedy, kiedy sobie tego nie życzą. Mają tu więc zastosowanie zasady ogólne, chyba że są młodocianymi i wtedy wariant ten nie ma zastosowania. Jak widać w stosunku do niebezpiecznych mają zastosowanie wszystkie systemy oddziaływania penitencjarnego. Są bowiem wśród nich osobnicy wymagający oddziaływania terapeutycznego. Jest oczywiste, że praca resocjalizacyjna może tu mieć charakter doraźny, programowany lub terapeutyczny (Rostkowski 1998, s. 38 i n.). Generalnie idzie w niej o obniżenie poziomu stresów u więźniów, o działania na rzecz higieny psychicznej, obniżania poziomu agresywności, zapobiegania wzajemnej demoralizacji i wytwarzania nadziei na czasowość istniejącej sytuacji trudnej (Ciosek 2001). Niektórzy autorzy (np. Rostkowski 1998; Wołowicz 1995; Misztal 2000) uważają za konieczne dopasowanie programów resocjalizacyjnych do poniższych typów więźniów niebezpiecznych:

— skłonnych do ucieczek,

— nadmiernie agresywnych,

— psychopatów,

— wymagających oddziaływania terapeutycznego,

— członków zorganizowanych grup przestępczych,

— przywódców zbiorowych wystąpień.

H. Misztal zwraca uwagę słusznie, iż niektórzy więźniowie niebezpieczni powinni korzystać z więcej niż jednego programu równolegle. Jak się zdaje totalny brak pracy bardzo utrudnia pracę resocjalizacyjną z niebezpiecznymi.

Według danych CZSW według stanu na dzień 2.04.2002 r. w polskich zakładach karnych przebywało 330 więźniów niebezpiecznych i 1202 skazanych za udział w zorganizowanej grupie przestępczej.

223

Praca w oddziałach dla niebezpiecznych niesie wiele zagrożeń dla personelu. On jest tam również poddawany silnym stresom. Musi być to personel specjalnie dobrany, odporny na zagrożenia, niedający uwikłać się w korupcję i niepoddający się objawom pozornej poprawy (Zawada 2001). Praca funkcjonariuszy ochronnych i personelu wychowawczego to praca w stałym zagrożeniu. Doświadcza go także służba medyczna obsługująca oddziały dla więźniów niebezpiecznych.

Biorąc pod uwagę aktualne możliwości polskiego więziennictwa w zakresie zar pewnienia więźniom pracy należy sceptycznie ocenić jej wykorzystanie w postępowaniu z niebezpiecznymi, gdzie nie każde zajęcie może mieć zastosowanie. Uwzględniając wymagania ochronne, które są tu naczelne, trudno także realizować z niebezpiecznymi wariant szkolny. Myślę więc, że opracowanie dobrych programów resocjalizacyjnych dla tych osób nie musi oznaczać ich pełnego wdrożenia. Wyraźna trudność, a właściwie niemożność występuje wtedy, kiedy niebezpiecznym jest młodociany, wobec którego proces resocjalizacyjny powinien być realizowany obligatoryjnie. Zachodzi tu wyraźna sprzeczność między zasadami postępowania z niebezpiecznymi a wymogami wynikającymi z procedury resocjalizacyjnej wobec młodocianych.

Zagadnienie więźniów niebezpiecznych jest stale badane przez stosowny personel Służby Więziennej. Przykładem takiej penetracji była konferencja naukowa pt „Przestępczość zorganizowana — nowe wyzwania dla Służby Więziennej" z udziałem wyspecjalizowanych służb policyjnych (Centralnego Biura Śledczego), Prokuratury Krajowej, Ministra Sprawiedliwości, kompetentnych naukowców, Rzecznika Praw Obywatelskich i zainteresowanych posłów (18-19.06.2002, Popowo). Podczas tej konferencji ujawniono niespójność informacyjno-proceduralną poszczególnych segmentów — instytucji zwalczających przestępczość zorganizowaną w Polsce. Polega ona m.in. na odmiennym podejściu do kwestii zabezpieczenia przestępców z grup zorganizowanych. Wskazano na znaczny wysiłek organów policyjnych i prokuratorskich w obszarze ścigania tych przestępców, a następnie często liberał nego podejścia sądów do polityki widzeń tych przestępców z innymi osobami (pr. kazującymi informacje do i z kierownictwa tych grup), nawet niekiedy niezbyt j snej działalności obrońców i niedostateczne informowanie władz więziennych, może spowodować niedostateczne ich zabezpieczenie w okresie tymczasowego ar towania, ale nie tylko. Problem doinformowania Służby Więziennej w związku z p stępcami niebezpiecznymi z przestępczości zorganizowanej jest bowiem, jak już wskazałem, niesłychanie ważny. Niebezpieczni z grup zorganizowanych (dla rych zysk jest celem naczelnym — Kassyk 2002), charakteryzują się m.in. nast jącymi cechami (Peters 2002): posiadają umiejętność szantażowania, zastrasz (np. personelu więziennego), w postępowaniu są bardzo wyrafinowani. Zauw się u nich często brak poczucia winy, brak krytycznego stosunku do przestępstw myślenie o zyskach pozostałych na wolności lub na terenie więzienia. Nie kryją się oni z demonstrowaniem postaw roszczeniowych wobec instytucji więziennej, posiadają zdolność manipulowania personelem (także urzędnikami), prezentują dobry poziom intelektualny i posiadają zazwyczaj duży prestiż w społeczności więźniów. Nadal pozostają w strukturach organizacyjnych przestępczości zorganizowanej, od których otrzymują wsparcie finansowe. Skłonni są do wykorzystywania wszelkich

224

słabości zarówno personelu więziennego jak i innych funkcjonariuszy państwowych (np. policjantów, prokuratorów, władzy sądowniczej) oraz wykazują silną tendencję do korumpowania ich. W 2001 roku stwierdzono np. 12 przypadków skorumpowania funkcjonariuszy więziennych. P. Peters zwrócił m.in. uwagę na pewną niefrasobliwość sądów udzielających niektórym z tych więźniów np. przepustek na pogrzeby itp. w asyście funkcjonariuszy więziennych, co naraża tych funkcjonariuszy na różne przykre i niebezpieczne doznania ze strony świata przestępczego (Peters 2002).

Charakteryzując grupy przestępczości zorganizowanej A. Kassyk wymienił m.in. grupy powstające tylko do określonych zadań, grupy pseudomafijne i mafijne, grupy narodowościowe (np. Ukraińcy, Rosjanie, Chińczycy - napadający na swoich turystów, na swoje tiry, zabijających na zlecenie, itp.) oraz tzw. przestępczość w „białych kołnierzykach", której przedstawiciele działająpseudolegalnie, wykorzystując do tego procedem zajmowane (często wysokie) stanowiska państwowe (Kassyk 2002).

Autor ten zwrócił także uwagę na gangi wymuszające characze, których członkowie są bezwzględni, brutalni, w działaniu zdecydowani i bez tzw. skrupułów.

Przestępcy zakwalifikowani jako niebezpieczni zachowują się zarówno w fazie tymczasowego aresztowania jak i w okresie wykonywania kary bardzo często podstępnie, buńczucznie, prowokacyjnie, a przede wszystkim wykorzystują w sposób wyrafinowany wszelkie usterki personelu więziennego, narażając go na poważne doznania stresowe (Leśniak 2002; Potoczny 2002; Spychała 2002; Borkowski 2002). Bardzo chętnie odwołują się też w sytuacjach kłopotliwych, które sami wytworzyli do różnych znanych im konwencji chroniących ich prawa w więzieniu, co niekiedy ma postać paradoksalną.

W świetle przedstawionych tu informacji można wyrobić sobie pogląd jak trudna i niebezpieczna jest praca personelu więziennego. Pikanterii dodaje fakt zbiorowego zgwałcenia żony jednego z funkcjonariuszy więziennych, któremu wcześniej grożono, i który nie dał się skorumpować (Peters 2002). Niedoinwestowanie więziennictwa w obszarze infrastruktury niezbędnej dla okiełznania niebezpiecznych, pozostawienie personelu na stosunkowo niskim pułapie zarobków, o czym już pisałem, niweczy wcześniejszą pracę z tymi przestępcami i szkodzi społeczeństwu. Warto dodać, iż z badań Raua (2002) nad korupcją urzędników państwowych wynika, że aż 43% badanych policjantów uważało się za narażonych na korupcję. Jak wskazałem, kwestia ta dotyczy także więzienia. Zmusza to kierownictwo tej służby do szczególnej czujności i natychmiastowego reagowania, co zresztą ma miejsce.

Relacjonując swoje bardzo ciekawe badania więźniów z przestępczości zorganizowanej W. Knap (2002) pisze m.in. tak:

„Z punktu widzenia ochrony jednostek penitencjarnych, grupami wymagającymi szczególnej uwagi są przywódcy, „kadra kierownicza" i „żołnierze"; przywódcy — z racji charyzmatycznego posłuchu wśród osadzonych, „kadra kierownicza" — z uwagi na praktyczne zdolności przywódcze oraz sprawność w instrumentalnym traktowaniu otoczenia, „żołnierze" w związku z gotowością do solidarnych zachowań przy obniżonej sprawności przystosowawczej. Grupami zdystansowanymi od aktywnego „istnienia" w społeczności więziennej są natomiast „specjaliści" i „tryby maszyny". Zarówno jedna, jak i druga, zdają się prowadzić w warunkach izolacji politykę „redukcji szkód" — osiągnąć maksymalny komfort podczas pozbawienia wolności poprzez

225 podporządkowanie, nie wchodząc na drogę konfrontacji z władzami penitencjarnymi" (Knap 2002, wniosek VIII).

Na koniec wspomnę, że są zagrożenia wynikające z porachunków między więźniami z grup przestępczości zorganizowanej, wykonywania „wyroków" na krnąbrnych lub „sypiących", etc, co podnosi niewątpliwie stopień trudności pracy penitencjarnej z tymi więźniami.

podporządkowanie, nie wchodząc na drogę konfrontacji z władzami penitencjarnymi" (Knap 2002, wniosek VIII).

Na koniec wspomnę, że są zagrożenia wynikające z porachunków między więźniami z grup przestępczości zorganizowanej, wykonywania „wyroków" na krnąbrnych lub „sypiących", etc, co podnosi niewątpliwie stopień trudności pracy penitencjarnej z tymi więźniami.

Rozdział 8

WAŻNIEJSZE ASPEKTY PENITENCJARNEJ PROCDURY RESOCJALIZACYJNEJ

.1. Wprowadzenie

Przypomnę, że więzienie jest instrumentem polityki kryminalnej państwa. Jedno z jego głównych zadań polega na zapobieganiu powrotności do przestępstwa osób, które r odbywają karę pozbawienia wolności (Błachut, Gaberle, Krajewski 1999). Jest zatem narzędziem do zapobiegania recydywie przestępczej. Można zwrócić uwagę na istot-j ne zależności dotyczące efektywności korekcyjnej więzienia. Im większa sprawność resocjalizacyjna tej instytucji (karnej), tym (zakłada się) większa jej efektywność, mierzona powrotnościądo przestępstwa. Sprawność resocjalizacyjna jest zwykle tym i większa, im bardziej profesjonalnie działa personel oraz im bardziej zbliżone do wymaganych wzorców będą warunki, w których odbywa się proces resocjalizacyjny. Je-; żeli więzienie nie będzie dysponowało niezbędnymi do resocjalizacji warunkami, w tym kadrowymi, tym mniejsze prawdopodobieństwo skutecznego zrealizowania tego procesu i tym więcej zwątpienia w jego korekcyjne możliwości. Należy zatem odpowiedzieć na pytanie: czy niezadowalająca efektywność resocjalizacyjna więzienia jest warunkowana brakiem lub niedostatecznością niezbędnych i koniecznych warunków, czy też nie jest obiektywnie możliwe ich uzyskanie w więzieniu? Pozytywna odpowiedź na to drugie pytanie poddaje w wątpliwość słuszność utrzymywania w więzieniach personelu korekcyjnego, a więc psychologów, pedagogów resocjalizacyjnych i terapeutów, bo oni są w nim po prostu niepotrzebni. Pozytywna odpowiedź na drugie pytanie skutkować powinna także usunięciem z systemów penitencjarnych programów resocjalizacyjnych, w tym terapeutycznych i co w konsekwencji oznaczałoby cofnięcie się tych systemów do preferencji jedynie izolacji odwetu i odpłaty. Zatem cofnięcie się do początków XVI wieku, kiedy to jeszcze nie pojawiły się zakłady amsterdamskie. Również z aktualnego polskiego systemu penitencjarnego należało-Ly skreślić system oddziaływania programowanego i system terapeutyczny, ponieważ i funkcjonowanie traci w tej sytuacji sens. Jak się jednak zdaje, i na co starałem się tej książce zwrócić uwagę, nie jest to dziś możliwe. Niewątpliwe jednak jest, że trzeba te przedsięwzięcia (tj. resocjalizacyjne) podejmować, jeśli chce się zrobić wszystko, co możliwe z punktu widzenia psychologii i pedagogiki, aby zapobiegać

227 przestępczości wtórnej. W takim razie idzie tu o realizację osobliwego wychowania korekcyjno-interwencyjnego, którego celem jest zmniejszenie u więźniów tendencji do zachowań przestępczych. Skoro przyjmujemy taki cel, to oznacza to wyrównywanie deficytów wychowawczych, uczenie zręczności życiowych czy, jak inni wolą, psychologicznych (Pospiszyl 1998, s. 141-142). Jest to więc proces korekcyjno-wycho-wawczy zmierzający do kształtowania (lub przekształcania) „sądów, uczuć i zachowań" — czyli innymi słowy — zmiany postaw pacjentów (Malec 2001, s. 413; za s.s. Lederem). Jak sądzę nie jest tu istotne czy metody oddziaływania korekcyjnego nazywają się pedagogicznymi, czy psychologicznymi, bo przecież często zależy to od tego, czy o nich mówi pedagog, czy psycholog. Zdarza się, że jest to po prostu sprawa mody np. na psychologię. Jeżeli wskazać na takie sposoby oddziaływania jak praca, nauczanie, praca kulturalno-oświatowa, sport, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym (art. 67 § 30 KKW), nagrody i kary są to tradycyjne metody pedagogiczne (Machel 1994, s.l 16 i n.). Tymczasem takie oddziaływanie jak psycho-| terapia i socjoterapia uważa się zwykle za sposoby oddziaływania psychologicznego. Według H.S. Rebera „psychoterapia w najbardziej ogólnym sensie: zastosowanie każdej metody, która ma łagodzące lub lecznicze oddziaływanie na wszelkie zaburzenia psy^ chiczne, emocjonalne lub zachowania" (Reber 2000, s. 600). Według tego samego i autora „socjoterapia to termin zbiorczy na określenie każdej formy terapii, w której nadsk kładzie się w większym stopniu na czynniki społeczno-środowiskowe i inter- i personalne niż na czynniki intrapsychiczne; zalicza się do niej różne formy psychoterapii grupowej, psychodramy i tym podobne" (Reber 2000, s. 686). Zarówno oddziaływanie pedagogiczne jak i psychologiczne (niekiedy granice między nimi są] niewyraźne) jako korekcyjne, a więc służące wyprowadzeniu więźnia z jego trudnej j sytuacji życiowej ku lepszemu dla niego i jego najbliższych życiu, nazywamy oddziaływaniem poradniczym lub wręcz pomocowym (Murgatroyd 2000, s. 13 i n.). Warto zwrócić uwagę, że zarówno psychoterapeutami jak i socjoterapeutami mogą być, poza 1 psychologami, także pedagodzy. Jedni i drudzy po ukończeniu specjalnych kursów i organizowanych przez uprawnione instytuty i stowarzyszenia. Jeśli chodzi o pedago- j gów, to najlepiej nadają się do tego w więzieniu pedagodzy resocjalizacyjni. Są c bowiem lepiej przygotowani psychologicznie niż inni, zapoznali się z teorią resocja zacji, metodyką resocjalizacji, a poza tym dysponują wiedzą z patologii spolecz i kryminologii. Są wyposażeni w wiedzę stanowiącą podstawę dla oddziaływania psychologicznego (vide rozdz. 3.2.1.).

Podjęta w więzieniu procedura resocjalizacyjna (wg KKW z 1997 r. oddział] nie programowe i terapeutyczne) jako intencjonalna i zindywidualizowana, musipn biegać wg pewnej logicznej kolejności. Można ją pokazać na tzw. kontinuum reso lizacji penitencjarnej (rys. 11).

Końcowa ocena przebiegu procesu resocjalizacji winna zawierać porównanie s nu początkowego osobowości więźnia i jego interakcji społecznych ze stanem kona wym. Powinno się w niej wskazać co i pod wpływem czego uległo zmianie i jak prognoza społeczna.

228

1. Diagnoza penitencjarna

m

Prognoza penitencjarna

Okresowe Oceny Przebiegu

Procesu Resocjalizacji (OOPPR)

/ 7. Zmi;

/ i

/ ?

4. Negocjacja z więźniem | programu IPR

1

9. Prognoza społeczna

3. Indywidualny / 7. Zmiany w IPR

Program

Resocjalizacji (IPR)

/ ?

8. Końcowa ocena

procesu resocjalizacji

/

5. Wdrożenie IPR

(początki racjonalnego procesu resocjalizacji)

Rys. 11. Kontinuum resocjalizacji penitencjarnej

8.2. Diagnozowanie penitencjarne

Zdaniem Podgóreckiego (1962, s. 36) każde działanie celowościowe, a takim procesem jest resocjalizacja, winno posiadać pięć ogniw. Są to:

1) diagnoza,

2) uzasadnienie,

3) konstruowanie projektu,

4) realizacja projektu,

5) sprawdzenie, ocena skutków.

W resocjalizacji penitencjarnej zwykle zauważa się następujące etapy:

— opracowanie diagnozy penitencjarnej wraz z sugestiami co do sensu i kierunków resocjalizacji,

— skonstruowanie indywidualnego programu resocjalizacji,

— wdrożenie indywidualnego programu resocjalizacji i jego realizacja,

— okresowe sprawdzanie prawidłowości przebiegu procesu resocjalizacji wraz z ewentualną jej korektą i korektą indywidualnego programu resocjalizacji,

— opracowanie diagnozy końcowej stanowiącej podstawę do oceny rezultatów zastosowanego wariantu resocjalizacji, opracowanie oceny końcowej,

— postawienie prognozy przebiegu readaptacji społecznej. Zanim zostanie opisane pojęcie diagnozy penitencjarnej jako diagnozy specyficznej warunkującej racjonalne zaprojektowanie, zorganizowanie i zrealizowanie resocjalizacji, należy wymienić dwie niezwykle ważne postacie diagnozy resocjalizacyjnej, jakimi są: diagnoza konstatująca oraz diagnoza ukierunkowująca (Cza-pów, Jedlewski 1971, s. 41).

229

Diagnoza konstatująca polega na opisie przedmiotu diagnozy, na jego ocenie, a także sformułowaniu wniosków oceniających (Łabuć-Kryska 1991, s. 8). Diagnoza ukierunkowująca zawiera (na podstawie ustaleń zawartych w diagnozie konstatującej) sugestie co do koncepcji działań resocjalizacyjnych. Obie te diagnozy stanowią podstawę do konstruowania indywidualnego programu resocjalizacji. Ma to miejsce w wypadku, jak to podkreśla J. Łabuć-Kryska, zdecydowania o podjęciu działań resocjalizacyjnych wobec osoby diagnozowanej. Autorka, powołując się na R. Janeczko, wymienia trzeci rodzaj diagnozy ?— diagnozę weryfikacyjną (sprawdzającą). „Jest ona ważna nie tylko z uwagi na konieczność sprawdzania rzetelności diagnozy zasadniczej, wyjściowej, czy też zastosowanych działań naprawczych, ale też ze względu na to, że w czasie zamierzonych manipulacji wychowawczych: stymulacyjnych czy korekcyjnych, zachodzić mogą pewne zmiany w sytuacji osobisto-społecznej wychowanka, które trudno jest przewidzieć na początku postępowania celowościowego" (1991, s. 8).

Cz. Czapów (1978, s. 319) posługuje się pojęciem diagnozy cząstkowej. Polega ona na opisaniu tylko fragmentu (wycinka) badanej rzeczywistości. Można wymienić kilka rodzajów diagnoz cząstkowych: 1) kategorialną, 2) genetyczną 3) funkcjonalną, 4) fazową, 5) rozwojową i 6) decyzyjną. Łącznie pozwalają one na postawienie diagnozy pełnej będącej punktem wyjścia do czynności resocjalizacyjnych (Ziemski 1973, s. 79 inast.).

Cz. Czapów (1978, s. 320 i nast.) charakteryzuje te cząstkowe diagnozy następująco:

Diagnoza kategorialną — „podporządkowuje dany wycinek rzeczywistości do określonej kategorii ilościowej i jakościowej".

Diagnoza genetyczna (od genezy) — określa pod wpływem jakich czynników pewne właściwości się ukształtowały (np. pewne postawy, pewne zaburzenia w zachowaniu itp.) i od czego zależą. Określa ona etiologię zachowania przestępczego.

Diagnoza funkcjonalna jest ważną diagnozą cząstkową. Powinna ona określić znaczenie badanego układu dla innych albo też pojedynczego czynnika badanego s nu rzeczy dla całości (Łabuć-Kryska 1991).

Diagnoza fazowa — określa etap, na którym znajduje się jakaś zmiana. Etap oznacza stopień, np. jaki jest stopień wykolejenia społecznego. Od diagnozy fazowej zależy bardzo często podjęcie odpowiedniej decyzji wychowawczej. Dla chowawcy ważne jest, aby wiedział, jaki jest np. stopień wykolejenia społeczne wychowanka, w jakiej fazie wykolejenia on się znajduje. Może to umożliwić zaprogramowanie i wdrożenie odpowiedniego działania resocjalizacyjnego (Łab -Kryska 1991).

Diagnoza rozwojowa — określa czy stwierdzony stan ma tendencję rozwojo i w jakim stopniu.

Diagnoza decyzyjna — zawiera refleksje i konkluzje co do sposobu resocjal' cji osoby diagnozowanej. Jest punktem wyjścia do opracowania indywidualnego gramu resocjalizacji.

Wielu autorów, odnosząc się do diagnozy psychologicznej lub pedagogicznej p datnej do resocjalizacji podkreśla, że ma ona pomóc w uzyskaniu odpowiedzi na tania: czy resocjalizować, co poddać resocjalizacji, jak resocjalizować i jakie zm'

(np. w postawach moralnych) uzyskać. Ma zatem ułatwić opracowanie indywidualnego programu resocjalizacji. Jeżeli diagnoza ma spełnić swoje zadanie, nie może wyłącznie ograniczać się do opisu negatywnych właściwości, ale także musi uwzględ-ć wszystkie korzystne stany rzeczy stwierdzone u człowieka, na których można „oprzeć" proces resocjalizacji (Czapów 1978, s. 320—324; Lewicki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 448^150; Górski 1985, s. 121-125). Wszystkie wyżej wymienione elementy i właściwości powinna zawierać diagnoza litencjarna. Przez diagnozę penitencjarną rozumiemy ustalenie, na czym polegają przejawy (symptomy) negatywnych zachowań jednostki (pasywa) oraz zachowań uważanych za pozytywne (aktywa); ustalenie i opisanie przyczyn wykolejenia przestępczego (predyspozycyjnych i motywacyjnych), tj. etiologii zachowań aspołecznych i zachowania przestępczego oraz wykrycie i określenie tych pozytywnych właściwości, na których można „oprzeć" proces resocjalizacji (Górski 1985, s. 122-124). Diagnoza penitencjarna zawierać zatem powinna (Górski 1985, s. 122):

1) określenie rodzaju, nasilenia i źródła destruktywnych zachowań,

2) określenie przyczyn wykolejenia społecznego i przestępczego,

3) określenie czynników, do których można się odwoływać w procesie resocjalizacji, znajdujących się zarówno w osobowości jednostki, jak i w jej środowisku społecznym.

Żeby ustalić symptomy pozytywnych i negatywnych zachowań, należy zebrać dane, które będą określały:

— rodzaj i nasilenie dodatnich i ujemnych zachowań podopiecznego,

— osoby i normy, wobec których wychowanek (nieletni, młodociany lub dorosły) zachowuje się pozytywnie oraz negatywnie,

— rodzaj zachowań dominujących wśród aktywów i pasywów.

Biorąc pod uwagę te dane można ustalić rodzaj wykolejenia, kwalifikując je jako: obyczajowe, przestępcze lub przestępczo-obyczajowe.

Zdaniem Górskiego (1985, s. 122) w trakcie ustalania przyczyn predyspozycyjnych „trzeba brać pod uwagę następujące prawidłowości: wadliwa kontrola potrzeb jest przyczyną zachowań impulsywnych, wadliwa ich specyfikacja powoduje zachowania nieadekwatne, zaś wadliwa integracja potrzeb wywołuje zachowania antyso-cjalne i dysocjalne. Nie można jednak nigdy mówić o czystej postaci jakiegoś zachowania. Każdy wykolejony człowiek jest trochę impulsywny, trochę nieadekwatny, dysocjalny i antysocjalny". Należy zatem ustalić te zachowania, które są najczęściej powtarzane, a więc te, które mają charakter dominujący. Są to zachowania rzutujące na (wg Sikory 1978, s. 250) postać stereotypu dynamicznego.

Zachowania impulsywne są rezultatem przewagi pobudzania nad hamowaniem w przebiegu procesów nerwowych człowieka. Impulsywność powoduje zachowania raptowne, wybuchowe, często nieprzemyślane, mogące łatwo doprowadzić do konfliktu z innym człowiekiem na skutek werbalnej lub fizycznej agresji. Zabiegi resocjalizacyjne w tej sytuacji będą miały na celu obniżenie procesów pobudzania i podwyższanie procesów hamowania oraz podniesienie poziomu kontroli intelektualnej nad zachowaniem, czyli refleksyjności.

Zachowania nieadekwatne powstają na podłożu zaburzeń emocjonalnych. Zaburzenia emocjonalne powstają głównie na tle i w wyniku rozmaitych doświadczeń

231 życiowych jednostki. Jak pisze Górski (1985, s. 50), „doświadczenia te stanowią źródło zachowań nawykowych utrudniających zaspokojenie potrzeb. Człowiek nieadekwatny przyswaja sobie niewłaściwe pod względem społecznym wartości, przekonania i czynności". Ludzie nieadekwatni są skłonni do wyznaczania sobie celów dla nich nieosiągalnych, które jawią się im mimo to jako najważniejsze i trudne do zastąpienia innymi celami. Osoby nieadekwatne są często mało realistyczne, mało plastyczne, odbierają świat nierealistycznie, a raczej emocjonalnie. Przejawiają też mało. krytyczny stosunek do siebie. Podkreślają swoją niezależność i obiektywizm. Resocjalizacja tych osób jest trudna.

Zachowania asocjałne charakteryzuje ignorujący stosunek do wymagań społecznych, przy czym zauważa się przewagę obojętności, izolacji nad agresywnością a także unikanie podejmowania obowiązków społecznych i raczej niechętny stosunek do społecznych oczekiwań.

Zachowania d\ socjalne charakteryzują te jednostki, które nie dysponują zdolnościami do uzewnętrznienia zasad moralnych, a które jednocześnie szukają oparcia wśród ludzi. Osoby te mają trudności, gdy idzie o związanie się uczuciowe z bardziej ogólnymi ideałami, wartościami i celami, wobec czego poszukują tych wartości w innych ludziach. Ludzie tego typu wiążą się zatem z innymi ludźmi, a nie z ideałami, jakie tych ludzi charakteryzują. Osoby te potrafią wyrobić w sobie silne poczucie wspólnoty z grupą jednak nie z jej tradycją normami i wartościami, ale z konkretnymi członkami grupy. Chętnie wiążą się z grupami negatywnymi społecznie, takimi jak szajki, gangi, młodzieżowe bandy, ugrupowania gangsterskie. Jednostki te są skłonne przyjmować na siebie wysokie ryzyko, akceptując wszystko co im się narzuca, pod warunkiem, że czynią to osoby, z którymi czują się związane. Jeżeli jednak osoby te zawiodą ich zaufanie, jednostki dysocjal-ne odrzucają wszystkie przyjęte od nich zasady (Górski 1985, s. 16).

Diagnozę penitencjarną zdefiniowali także psychologowie: A. Lewicki,.L. Pary-zek i B. Waligóra (1974. s. 446-454). Twierdzą oni, że „diagnoza penitencjarna jest pewną odmianą psychologicznej diagnozy klinicznej". Składa się ona, podobnie jak diagnoza kliniczna, z trzech elementów: 1) z obrazu klinicznego, a zatem z opisu charakterystycznych dla badanego więźnia sposobów zachowania się w środowiskać społecznych, w których przebywał. Chodzi tu o rodzinę, o środowisko szkolne, grupy rówieśniczo-koleżeńskie oraz towarzyskie, o społeczne środowisko pracownicze, o sposób spędzania wolnego czasu, o ulubione rozrywki, o zainteresowania itp., 2) z wyjaśnienia psychologicznego mechanizmu tych sposobów zachowania, co równa się właściwej charakterystyce osobowości więźnia i 3) z etiologii zauważonych wcześniej zaburzeń zachowania oraz powodujących je defektów osobowości lub innych (i psychopatii, charakteropatii, oligofrenii). Autorzy ci podkreślają, iż „specyfika di gnozy penitencjarnej polega na tym, że zaburzenia zachowania, na które zwraca się uwagę, to nie objawy nerwicowe czy psychopatyczne (choć i te zjawiska nieraz stępują wśród więźniów), ale przede wszystkim czyny asocjałne, w tym przestępc (1974, s. 446). Stawiający diagnozę penitencjarną diagnosta więzienny powinien' względnie ustalić, na ile czyny asocjałne, a przede wszystkim przestępcze, są u b nego rezultatem przebywania w trudnych sytuacjach, względnie warunkowane taki właściwościami, jak np. nieopanowana impulsywność, niska tolerancja na stres em cjonalny, obniżenie poziomu inteligencji, a na ile są powodowane zauważalną p

232

dyspozycją do czynów asocjalnych, związaną z niedorozwojem dążeń i pojęć społecznych czy też z zupełnym brakiem uspołecznienia. Zadaniem diagnozy penitencjarnej jest umieszczenie badanego w określonym miejscu na kontinuum asocjalności (1974, s. 447).

__C_B_A_

' as=0 czyny asocjalne asocjalność

nieprzestępcze przestępcza

Przestępstwa niezamierzone, zależne np. od sytuacji

Rys. 12. Kontinuum asocjalności (Lewicki 1974, s. 405)

Autorzy przez asocjalność rozumieją predyspozycje jednostki do postępowania niezgodnego z oczekiwaniami całego społeczeństwa i pojedynczych jego członków. Symptomami jej są: drobne akty nieżyczliwości w stosunku do innych (np. obmawia-nie, lekceważenie), a także trwałe tendencje do działań antyspołecznych, których adresatami są zarówno pojedynczy ludzie, jak i całe społeczeństwo. Czyny niezgodne z prawem mogą pojawiać się u osób zakwalifikowanych do kategorii B lub C. U nich zachowania te będą rezultatem nie tyle przestępczych skłonności, ile nadmiernej pobudliwości emocjonalnej, zbyt małego albo zupełnego braku doświadczenia itp. Będą one warunkowane głównie sytuacją (np. wypadki drogowe, prowokacyjne zachowanie ofiary). Zamierzone przestępstwa powodowane antyspołecznymi predyspozycjami, cechują wyłącznie osoby z kategorii A (1974, s. 405). A. Lewicki, L. Paryzek iB. Waligóra zwracają uwagę, że przestępczość zwykle występuje z innymi symptomami asocjalności. Wymieniają tu agresywność, złośliwość, obojętność na kłopoty innych, kłamliwość itp. Stan taki potwierdza rzeczywistość więzienna. Autorzy w tym miejscu odróżnili asocjalność jako predyspozycje do zachowań aspołecznych od nieprzystosowania społecznego, które to pojęcie zarezerwowali dla socjologicznego faktu, rozbieżności między systemem norm i wartości uznawanych przez jednostkę a normami akceptowanymi w grupie, której jest ona członkiem (1974, s. 405).

„Diagnoza penitencjarna jest więc kliniczną diagnozą psychologicznego mechanizmu asocjalności u osobnika skazanego wyrokiem sądowym na karę pozbawienia wolności" (1974, s. 447).Trzy jej części zawierają różne jakościowo informacje. 1) Obraz kliniczny danego przypadku (badanego więźnia) ukazuje nam, jaki badany jest, jakie ma problemy życiowe, których nie umie albo nie chce rozwiązać w sposób poprawny. Zawiera on także informacje na temat przyczyn stwierdzonego stanu rzeczy. Znajduje się tu odpowiedź na pytanie, jak doszło do tego, że przed badanym stanęły takie właśnie problemy i jakie czynniki spowodowały trudności w ich rozwiązywaniu. Niezwykle ważne są tu informacje f . o społecznych interakcjach badanego w rodzinie, w szkole, w grupach rówieśniczych, w środowisku pracowniczym oraz z osobami przeciwnej pici. Należy ocenić, jak wpłynęły na badanego błędy wychowawcze, relacje w środowisku szkolnym oraz w innych środowiskach społecznych. Trzeba też odpowiedzieć na pytanie czy i w jakim stopniu stwierdzone zaburzenia

233 zachowania społecznego, a zwłaszcza zachowania przestępcze, mogą być wyjaśnione deformacjami osobowości (1974, s. 89).

W obrazie klinicznym powinny się znajdować informacje o zainteresowaniach badanego, o posiadanej przez niego hierarchii wartości (na czym lub na kim bardzo mu zależy, na czym mniej, a na czym wcale), o jego niepokojach, lękach i obawach, o dążeniach, marzeniach i aspiracjach, o typowych dla niego zachowaniach w sytuacjach trudnych. Na tej podstawie można wysnuć pewne wnioski co do poziomu orientacji i samoorientacji w otoczeniu. W obrazie klinicznym może znaleźć się hipotetyczna konkluzja co do oceny, w jakim stopniu zaburzenia zachowania badanego są uwarunkowane trudnymi sytuacjami, a więc czynnikami środowiska społecznego (rodzina pijacka, środowisko narkomanów, grupa przestępcza), a w jakim wadami i defektami osobowości (1974, s. 88).

Reasumując, obraz kliniczny powinien pozwolić na charakterystykę więźnia niejako „od zewnątrz", przez pryzmat specyficznego dla niego zachowania. Staramy się zatem określić: 1) stosunek więźnia do jego rodziny (ojciec, matka, rodzeństwo, współmałżonek, dzieci) oraz do osób jemu bliskich (konkubina, przyjaciele). Stosunek ten może być pozytywny (objawia się zachowaniami uspołecznionymi) lub negatywny (objawia się zachowaniami o charakterze aspołecznym); 2) stosunek do pracy i typowe zachowania w społecznym środowisku pracowniczym (konflikty z kolegami, z przełożonymi, obowiązkowość, niesolidność, labilność pracy, w wypadku bezrobocia aktywność w zakresie szukania pracy, itp.); 3) stosunki towarzyskie (samotnictwo lub skłonności afiliacyjne, łatwość lub trudność w zawieraniu znajomości i przyjaźni, postawy altruistyczne lub egoistyczne, skłonności do podporządkowania się w grupie lub do dominacji i przewodzenia itp.); 4) charakter rozrywek i sposób spędzania wolnego czasu (nikotynizm, alkoholizm, narkomania, zabawy chuligańskie, irracjonalne niszczenie, hazard, sport, lektura i formy społecznie akceptowane); 5) stosunek do przeciwnej płci i seksualizm (skłonność do miłości uspołecznionej, do miłości przygodowej, do seksu bez zaangażowania uczuciowego i odpowiedzialności za jego niepożądane skutki, do zabaw i perwersji seksualnych; prostytucja, homoseksualizm bądź lesbijstwo, dokonywanie gwałtów, nierząd itp.); 6) popełnione czyny przestępcze, ich opis i stosunek do nich (indywidualnie — zbiorowo, inicjator — wykonawca, rodzaje przestępstw, poczucie winy lub jego brak, samoocena czynu przestępczego i ocena wymiaru kary); 7) sposoby reagowania na różne sytuacje więzienne (stosunek do współwięźniów, stosunek do personelu, wykroczenia dyscyplinarne i ich uwarunkowania sytuacyjne, samouszkodzenia, głodówki, próby samobójcze, poddawanie się lub przeciwstawianie podkulturze więziennej, neutralność wobec niej itp.), (1974, s. 448).

Trzeba zaznaczyć, że uzyskiwanie materiału do obrazu klinicznego wymaga pewnego doświadczenia badawczego i bardzo dobrego kontaktu diagnosty z badanym, który z rozmaitych powodów może maskować się, kłamać, symulować, starać się przedstawiać w korzystniejszym świetle itp. Analiza osobowości, psychologiczna interpretacja obrazu klinicznego. Obchowania" charakterystycznego dla badanego. Jego analiza i interpretacja powinny stać się podstawą do opisania osobowości badanego. Lewicki, Paryzek i Waligóra rozumieją przez osobowość typowy sposób funkcjonowania mechanizmu samoregulacji. Stąd niezwykle ważne jest zrozumienie zachowania badanego od strony jego motywów. Ustala się więc cele, jakie sobie stawia, określa napęd emocjonalny oraz sprawność orientowania się w otoczeniu i planowania działań, przede wszystkim zaś zdolność do samokontroli. Ze względu na to, że motywy stanowią pewnego rodzaju utrwalony program zachowania, typowy dla danego człowieka, są one szczególnie ważne dla zrozumienia jego „stylu życiowego". Stąd dużą wagę należy przywiązywać do analizy motywów, dążeń i potrzeb (1974, s. 449). Autorzy ci podkreślają, iż w diagnozie penitencjarnej diagnostę winna interesować zarówno motywacja czynów aspołecznych, jak i motywacja czynów społecznie akceptowanych, a także ich wzajemny stosunek. Zachowania aspołeczne mogą wypływać z motywów antyspołecznych. Takim motywem może być nienawiść do drugiego człowieka, do drugiego więźnia. Takim motywem może być umiejętna i zręczna kradzież oraz oszustwo dające poczucie wyższej własnej wartości sprawcy tych czynów. Taki stan rzeczy występuje w odniesieniu do przestępców zawodowych mających przez to poczucie wyższości nad frajerami, naiwniakami itp., którzy postępują uczciwie. Znęcanie się nad innym człowiekiem (np. nad innym więźniem) jest najczęściej sposobem wykazania własnej siły i przewagi, co ma umożliwić zyskanie wyższej pozycji, np. w grupie. Niektóre przestępstwa, zwłaszcza jeśli ich sprawcami są ludzie młodzi, są motywowane żądzą przygód, popisania się, „zaszpanowania" odwagą ryzykiem, sprytem typu cwaniactwo oraz swoiście rozumianą zaradnością. Paradoksalnie brzmi stwierdzenie, iż niektóre zachowania aspołeczne są warunkowane motywami społecznymi. Np. wtedy, kiedy członkowie jakiejś grupy włączają się do bójki, ujmując się za poszkodowanym „kumplem", albo kiedy ktoś bierze na siebie odpowiedzialność za cudze przestępstwo, kryjąc przyjaciela lub członka rodziny, którzy są rzeczywistymi sprawcami czynu przestępnego. Zdarza się jednak, że takie branie na siebie odpowiedzialności karnej za rzeczywistego sprawcę jest powodowane strachem przed groźbą zemsty, o ile by się tego nie zrobiło. Praktyka penitencjarna zna takie przypadki. Zdarzają się także podobne przypadki na zasadzie „ręka rękę myje". Sprawcy czynów aspołecznych charakteryzujący się normalnym uspołecznieniem, którym czyny te zdarzyły się w uniesieniu, pod wpływem chwili itp., i w ten sposób zrobili innym ludziom krzywdę, mają przeważnie tzw. wyrzuty sumienia, skrupuły moralne i żal do siebie z tego powodu.

Konieczne jest, by w diagnozie w wyniku analizy motywacji znalazło się wyjaśnienie czy badany, popełniając czyny aspołeczne zdawał sobie sprawę z ich szkodliwości dla drugiej osoby, a o ile tak, to dlaczego ta świadomość nie przeciwdziałała jego aspołecznemu zachowaniu.

Następnie ocenie należy poddać emocjonalność badanego, jego impulsyw-ność i pobudliwość oraz odporność na stres. Niektóre czyny aspołeczne, w tym także niektóre przestępstwa, są spowodowane nadmierną pobudliwością i małą odpornością na obciążenie emocjonalne, co wywołuje poczucie konieczności

235 natychmiastowego odreagowania w określonym działaniu. Ich charakter zależy zwykle od tego czy sprawca jest typem agresywnym, czy lękowym. Kwestię tę należy określić w odniesieniu do indywidualnego przypadku. Typ agresywny będzie wykazywał skłonność do konfliktów zewnętrznych, bójek, awantur itd., zaś typ lękowy — do kłamstwa, wykrętów i ulegania presji zewnętrznej (Lewicki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 449).

Naturalnie analizie psychologicznej musi być poddany również rozwój umy-_ słowy badanego. Dotyczy to zarówno intelektu, jak i rozmaitych uzdolnień, a szczególnie rozpoznania, w jakim stopniu jest rozwinięta zdolność do samokontroli. Sprawna samokontrola powinna spowodować powstrzymanie się od określonych działań ze względu na konieczność dokonania samoorientacji (1974, s. 450). Przy okazji autorzy zwracająuwagę na sprzężenie samokontroli z emocjami. Silne emocje najczęściej ograniczają samokontrolę (paraliżują ją). Mamy wtedy do czynienia z zachowaniem impulsywnym i nieprzemyślanym. Jednak słaba zdolność do samokontroli może spowodować, że podobne zachowania wystąpią nawet przy niewysokiej pobudliwości emocjonalnej. Wypada tu przypomnieć, że pobudliwość emocjonalna i samokontrola są parą przeciwstawnych, sprzężonych ze sobą mechanizmów, które koniecznie trzeba rozpatrywać łącznie, aby wyjaśnić zachowanie badanego.

Przemyślana i dobrze opracowana analiza obrazu klinicznego umożliwia ulokowanie osobowości badanego na przedstawionym wcześniej kontinuum asocjalności. Lokowanie to autorzy opisują następująco: „ ... bliżej jego prawego krańca (zdecydowana motywacja aspołeczna lub nawet antyspołeczna), bądź to pośrodku (czyny aspołeczne nie tyle związane z wyraźną motywacją aspołeczną, co raczej np. z nadmierną pobudliwością emocjonalną obniżeniem sprawności umysłowej, konfliktami wewnętrznymi itp.), bądź wreszcie bliżej krańca lewego czyny asocjalne okolicznościowe, uwarunkowane raczej sytuacyjnie, przy normalnym uspołecznieniu". Diagnoza charakteryzuje również bliżej poziom uspołecznienia badanego, określa, w jakim stopniu sąunieg. rozwinięte dążenia społeczne i pojęcia społeczne, jak jest zacieśniony ich zakres, jakiego rodzaju czyny aspołeczne uważa on zajeszcze dozwolone, a jaki za zdecydowanie złe itd. (Lewicki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 450). 3) Etiologia zaburzeń zachowania. Jest to trzeci zasadniczy człon diagno-penitencjarnej. Mieści się w niej etiologia zachowania przestępnego. Pods wowe pytanie, na jakie musi odpowiedzieć diagnosta, brzmi: w jakim stopni aspołeczność badanego przestępcy jest rezultatem niekorzystnych, desti tywnych wpływów środowiska społecznego, a w jakim można ją uważać zdeterminowaną czynnikami biologicznymi, które wpływają na proces socj lizacji hamująco. Autorzy słusznie zastrzegają, że jest to problem merytorycz ny, a nie problem nozologicznej klasyfikacji, jako przykład, podając zalicz nie badanego do kategorii psychopatii lub charakteropatii. Uważają oni, diagnoza nozologiczna należy do psychiatry. Stoją natomiast na stanowis że psycholog, „rozstrzygając problem ewentualnego biologicznego uwarunkowania asocjalności, chce tylko wiedzieć, w jakim stopniu badany jest podatny na oddziaływania wychowawcze, co jest istotne dla prognozy resocjalizacyjnej" (Lewicki, Paryzek, Waligóra 1974, s. 451). W celu rozstrzygnięcia tego dylematu diagnosta musi przeanalizować biografię badanego oraz wyniki badań jego osobowości. Generalnie uważa się, że to, co zostało ukształtowane w człowieku podczas treningu społecznego, może być podczas innego treningu zmienione, przekształcone. Sprawę tę omówiono w rozdziale dotyczącym wyjaśniania procesu resocjalizacji w kategoriach teorii uczenia się.

Praktyka więzienna wyraźnie wskazuje, iż przestępcy w poważniejszym stopniu wykolejeni społecznie zwykle przez dłuższy czas byli poddawani negatywnemu treningowi społecznemu. Biografia badanego, będąc dokładną historią jego życia w środowisku społecznym, pozwala na szczegółowe wskazanie roli wymienionych już wyżej rozmaitych czynników środowiskowych w procesie jego wykolejenia społecznego i przestępczego. Wobec osób, które legitymują się większym doświadczeniem przestępczym i więziennym, należy określić, jak na ich dalszą demoralizację, na pogłębienie się u nich nieprzystosowania społecznego wpłynęła „kariera" przestępcza i więzienna. Odnosząc się do biologicznych uwarunkowań zachowań społecznych i przestępczych, Lewicki, Paryzek i Waligóra (1974, s. 451) twierdzą, że podejrzenie tych uwarunkowań wyłania się wtedy, kiedy na podstawie danych biograficznych nie potrafimy wystarczająco wyjaśnić za pomocą ustalonych już czynników środowiskowych genezy motywów aspołecznych, niedorozwoju umysłowego, nadmiernej lękowości czy agresywności, stanowiących podłoże czynów aspołecznych. Stwierdzamy natomiast, że badany zdradzał już aspołeczne zachowania bardzo wcześnie i konsekwentnie je powtarzał, mimo zabiegów wychowawczych stosowanych wobec niego przez jego wychowawców (rodziców, nauczycieli, opiekunów itp.), które niestety, nie przynosiły zwykle żadnej oczekiwanej poprawy. Drugą przyczyną upoważniającą do postawienia hipotezy o biologicznym uwarunkowaniu zachowań aspołecznych jest ustalenie przebytych chorób układu nerwowego, wypadków powodujących urazy czaszki itp., po których zachowanie badanego uległo wyraźnie niekorzystnym zmianom.

Hipotezy biologicznych uwarunkowań należy zweryfikować za pomocą danych pochodzących z testowych badań osobowości oraz z badań psychiatrycznych i ogólnome-dycznych. Autorzy, powołując się na A.R. Łurię, podają jako przykład takiego uwarunkowania fakt uszkodzenia płatów czołowych mózgu, który powoduje u człowieka zaburzenia w programowaniu werbalnym (1974, s. 451).

Jeżeli jednak brakuje danych lekarskich i danych psychologicznych na temat czynników organicznych, to posiadane informacje o przebytych chorobach ośrodkowego układu nerwowego nie wystarczają do stwierdzenia biologicznego uwarunkowania zachowań asocjalnych. Należy o tym pamiętać zwłaszcza wtedy, gdy dysponujemy całym szeregiem informacji o destrukcyjnych wpływach czynników środowiska społecznego, w którym pozostawał badany.

Kolejnym zadaniem, które należy podjąć, by sporządzić diagnozę penitencjarną (także o charakterze etiologicznym), jest dokładne scharakteryzowanie środowiskowej genezy asocjalności. W pierwszym rzędzie rozstrzygnąć należy, jaka była rola matki i rola ojca w wychowaniu rodzinnym, głównie w aspekcie popełnionych przez nich błędów wychowawczych. Poza tym konieczne jest ustalenie, jak kształtowały

237 osobowość skazanego, a szczególnie jego postawy, różne wpływy niezamierzone ze strony rodziny. Idzie tu o postawę wobec rodziców, wobec obowiązków szkolnych i nauczycieli. Istotne jest również, jakie było oddziaływanie nauczycieli, kolegów szkolnych, kolegów pozaszkolnych, jak kształtowała się postawa wobec odmiennej płci i seksualizmu. Trzeba więc ustalić, kto i w jakim stopniu odpowiada za rozwój aspołecznej motywacji. Dopiero na tle tych ustaleń można prześledzić przebieg tzw. „kariery przestępczej" i wskazać na czynniki wzmacniające aspołeczną motywację. Naturalnie koniecznie wymaga odpowiedzi pytanie, jaki udział w kształtowaniu i utrwalaniu postaw aspołecznych i przestępczych mają pobyty w zakładach resocjalizacyjnych dla nieletnich (w schroniskach, w zakładach poprawczych) oraz w zakładach penitencjarnych. Doświadczenie penitencjarne autora wskazuje, że udział tych instytucji w spotęgowaniu aspołeczności jest przeważnie znaczny (Juras, Machel, Maroszek 1985, s. 92). A. Lewicki, L. Paryzek i B. Waligóra (1974, s. 452) zaznaczają iż wpływ czynników tkwiących w środowisku społecznym należy rozpatrywać przez pryzmat danych na temat poziomu sprawności umysłowej i stopnia emocjonalności badanego. Wiadomo przecież, że osoby o niższym poziomie umysłowym łatwiej ulegają namowom ze strony otoczenia społecznego do czynów określanych tu jako asocjalne. Osoby te mają bowiem mniejszą zdolność przewidywania skutków swoich czynów i są bardziej podatne na sugestie ze strony innych, zwłaszcza osób znaczących w grupie. To samo może dotyczyć osób strachliwych, które można groźbą, zastraszeniem skłonić (zmusić) do zachowania przestępczego. Dobitny przykład takiego „wymuszenia" stanowią przypadki zbiorowych zgwałceń, kiedy to członkowie grupy (paczki, szajki, gangu) niechcący brać udziału w gwałcie są do tego zmuszani przez innych członków grupy, aktywnie uczestniczących w tym przestępstwie (Machel 1976, s. 82).

Interesujący punkt widzenia na treść diagnozy resocjalizacyjnej, a zatem także i penitencjarnej, przedstawia E. Bielicki (1991). Autor ten wychodzi z założenia, że na1 kierunek aktywności jednostki, w tym również aktywności przestępczej, ma wpływ poziom internalizacji wartości i orientacji wartościującej (Bielicki 1991, s. 4). Odwołując się do dyskusji Ch. Morrisa z R. Lepleyem wskazuje, „że określone kultury, a więc i podkultury, jednostki ludzkie lub całe grupy społeczne można oceniać i charakteryzować według właściwych im wartości, które preferują odrzucają lub odnoszą się do nich w sposób ambiwalentny. Zakłada się także, że badania te umożliwiają wyjaśnienie zachowań ludzkich i grup społecznych, w tym także zachowań aspołecznych, antyprawnych i przestępczych" (1991, s. 5).

Na podstawie powyższego rozumowania należy, jak sądzę, bez większych zastrzeżeń przyjąć tezę, iż coś, co ma dla człowieka istotną wartość, może stać się celem jego dążeń, a zatem mówiąc inaczej, człowiek zwykle ukierunkowuje swoje działania na te cele, które w jego subiektywnym odczuciu stanowią dla niego jakąś istotną wartość, wobec czego chce je osiągnąć. Nie zajmując się tu bliżej terminem „wartość", który E. Bielicki opisuje w sposób bardzo komunikatywny (1991, s. 5-13), poniżej przedstawię, w ślad za nim, pojęcie orientacji wartościującej (1991, s. 20). Autor ten (1991, s. 20) interpretuje ją następująco:

1. Jako specyficzną świadomość, mentalność jednostek lub grup społecznych, przejawiającą się w odrębności dążeń do tego, co jest dozwolone lub zabronione w ich określonej sytuacji przyrodniczej i społecznej.

238

2. Jako przejaw istnienia określonych, zasadniczych elementów osobowościowych — wartościujących, wyznaczających kierunek aktywności jednostek lub grup społecznych.

3. Jako sposób widzenia otaczającego świata, zdarzeń w nim, ich wartościowania, od czego uzależniony jest sposób postępowania jednostek i grup społecznych, warunkowanych emocjonalno-przystosowawczymi, tradycyjno-nawykowymi bądź racjonalnymi czynnikami.

4. Jako przyjęcie, że orientacja wartościująca jest zasadą wartościowania, zasadą wyboru możliwości spośród wielu otaczających zjawisk z zakresu interakcji społecznych, z punktu widzenia normatywnych uregulowań organizacji życia społecznego, moralności, w zależności od tego, jakie tendencje wartościowania skumulowały się w doświadczeniu życiowym jednostki bądź grupy

E. Bielicki, nawiązując do Ch. Morrisa, przedstawia pogląd, według którego orien-ja wartościująca jest przejawem ukształtowanych podczas treningu społecznego człowieka podstawowych składników osobowości ludzkiej. Ma ona charakter indywidualny.

i W orientacji wartościującej jest zawsze jakaś dominanta. Może nią być np. silna tendencja do tego, „by mieć" lub „by być". Dominanta ta w orientacji wartościującej pojmowanej jako zasada wartościowania może być nasycona zabarwieniem emocjo-nalno-motywacyjnym. Ta dominanta orientacji wartościującej jest postrzegana , jako silnie ukierunkowana tendencja na zaspokojenie potrzeb" (1991, s. 29). Wiąże się ona „z określoną znaczącą i najważniejszą wartością uznawaną i praktykowaną, którą określa się mianem wartości naczelnej" (Bielicki 1991, s. 29).

W diagnozie penitencjarnej chodzi o to, by ustalić, co albo kto stanowi dla badanego przestępcy wartość i jaka jest jego orientacja wartościująca. Jeśli coś lub ktoś änowi dla jednostki wartość, oznacza to, że jednostka odczuwa atrakcyjność tego egoś. Jak twierdzi E. Bielicki „tylko wartość odczuwana, czyli upragniona, bądź 'e chciana mogą być rozpatrywane w kategoriach ich uznawania lub odrzucenia" 991, s. 30). One to według niego stymulują aktywność człowieka generalnie i w okre-onym kierunku. Autor słusznie zwraca uwagę na potrzebę diagnozy orientacji war-ściującej dla każdego indywidualnego przypadku, albowiem, jak twierdzi „orienta-a wartościująca i wartości wywierają bezpośredni bądź pośredni wpływ na chowanie przestępcze", przy czym dotyczy to głównie wartości normatywnych i moralnych (1991, s. 35). Uważa on na przykład w odniesieniu do młodocianych przestępców, że znajomość ich orientacji wartościującej, a zatem również znajomość ich wartości odczuwanych i uznawanych, może wskazywać na uwarunkowania zachowań przestępczych. Dotyczy to zwłaszcza tych obszarów etiologii kryminalnej, na których klasyczne teorie etiologii przestępczości okazują się niewystarczające (Bielicki 1991, s. 35). Autor ten, relacjonując swoje badania stwierdził, że np. niektórzy recydywiści preferują „wartość walki i gotowość do jej podjęcia", a zupełnie brak u wielu z nich preferencji wartości uczucia „przyjaźni dla ludzi". Stwierdził również u nich preferencje takich wartości, jak „życie wygodne", „konsumpcja", „poczucie wolności", „horror", „brutalność" itp.

Z ustaleń takich powinny zapewne płynąć stosowne sugestie co do kierunku i sposobu resocjalizacji tych więźniów.

239

Zagadnienie diagnozy resocjalizacyjnej zostało w sposób szczególnie interesujący przedstawione przez L. Pytkę. Ograniczone ramy niniejszego opracowania są powodem zaledwie zasygnalizowania jego koncepcji i nakazują odesłanie czytelnika do pozycji napisanych przez tego autora (Pytka 1991, s. 74-127; 2000, s. 124-175).

L. Pytka konstatuje, „że propozycje diagnostyczne nie zawsze korespondują z teoretycznymi modelami tego, co ma być przedmiotem modyfikacji resocjalizującej, czyli z teorią resocjalizacji" (1991, s. 75). Jeżeli przedmiotem diagnozy resocjalizacyjnej są zachowania (np. niezgodne z normą czy to w sensie psychometrycznym, czy prawnym), to wtedy mówimy o diagnozie behawioralnej. Ustala się tu związki między czynnikami uprzednimi (bodźcami) a zachowaniami antyspołecznymi (reakcjami na te bodźce). Celem jest tu również wykazywanie czynników powodujących zmianę zachowań jednostki lub grupy społecznej.

Resocjalizacja sprowadza się do modyfikacji zachowań aspołecznych, niepożądanych. Model diagnozy behawioralnej opiera się na teorii uczenia się. Zasadniczą rolę odgrywa tu poznanie mechanizmów warunkowania klasycznego i instrumentalnego w celu ich wykorzystania w procesie resocjalizacji rozumianym jako manipulacja bodź-. cami sytuacyjnymi prowadzącymi do wygaszania niepożądanych reakcji. „Jeżeli przyjąć odmienne założenie dotyczące istoty nieprzystosowania społecznego, wówczas i model diagnozy oraz następującej po niej resocjalizacji będzie inny" (1991, s. 76). W tym stanie rzeczy Pytka przychyla się do postulatu Cz. Czapowa, aby zaburzone przystosowanie społeczne jednostki traktować jako tzw. antagonizm destrukcyjny mający zewnętrzne objawy, mechanizmy psychospołeczne oraz proste i złożone czynniki etiologiczne prowadzące do jego kształtowania się i utrwalania w reakcjach jedno wobec norm prawnych, moralnych i obyczajowych.

L. Pytka podkreśla wielodyscyplinarność diagnozy resocjalizacyjnej z powodu gazowania w opis i wyjaśnienie „antagonizmu destrukcyjnego" pedagogiki, psychologii, psychopatologii, socjologii dewiacji, kryminologii (i medycyny — dop. mój H.M.) itp.

Przedmiotem zainteresowania diagnosty i wychowawcy są zatem nie tylko zachowania, ale głównie mechanizmy regulacji zachowania człowieka w danych (np. rodzinnych, koleżeńskich, pracowniczych) warunkach społecznych, prowadzące do zaburzeń przystosowania społecznego (Pytka 1991, s. 76; 2000, s. 137 i n.).

Reasumując, diagnozowanie w modelu wielodyscyplinarnym według Pytki obejmuje (1991, s. 76-77; 2000, s. 137 i n.):

— określenie intensywności postaw antyspołecznych oraz sposobu ich wewnętrznej integracji;

— określenie stopnia wadliwości w funkcjonowaniu w przypisanych jednostce rolach społecznych oraz poziomu internalizacji przepisów ról społecznych, które ona odgrywa w kręgach podkulturowych;

— wskazanie hipotetycznych czynników zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktu jednostki z normami społecznymi (idzie o niekorzystne czynniki rozwojowe typu biopsychicznego i socjokulturowego);

— ocenienie stwierdzonego stanu rzeczy w aspekcie wielkości zagrożenia społecznego stwarzanego przez jednostki i jej środowisko społeczne, w którego wyniku wyprowadza się wnioski dotyczące postępowania interwencyjnego lub wstrzymania się od niego.

240

Autor ten przedstawia diagnostom jako możliwy do zastosowania w praktyce resocjalizacyjnej system diagnostyczny I-Level classification (Pytka 1991; 2000, s. 148), który nie został tu omówiony ze wzglądu na ograniczoną objętość opracowania. Nale-[ ży jednak zaznaczyć, iż prezentowane przez L. Pytkę poglądy na diagnozę resocjalizacyjną dotyczą głównie przestępców nieletnich.

I' W praktyce tzw. pełne (wszechstronne) diagnozy opracowuje się tylko więź-[ niom skazanym na kary długoterminowe, młodocianym recydywistom, młodocia-[ nym skazanym za poważne przestępstwa na kary dłuższe oraz tym, którzy sprawia-\ jąpoważne kłopoty wychowawcze i być może ze względu na patologię osobowości i wymagają odrębnego traktowania i umieszczenia w oddziałach specjalnych, gdzie stosuje się specjalistyczne oddziaływanie leczniczo-wychowawcze (Gordon 1988, i s. 229 i nast.; Kolarczyk 1988, s. 257-313). Pozostałym więźniom opracowuje się diagnozy skrótowe. W rzeczywistości wiele z nich opracowywanych jest przez personel wychowawczy, który nie ma w tym zakresie odpowiednich umiejętności prak-\ tycznych. Stąd wartość tych diagnoz i ich praktyczna przydatność są niewielkie, i W każdym jednak przypadku winny zostać zauważone elementy uzależnienia więźniów od alkoholu i narkotyków. Powinno się także zrobić ocenę zaawansowania tego uzależnienia i w związku z tym również opis spodziewanych reakcji tych osób na warunki więzienne będące warunkami wstrzemięźliwości od alkoholu i narkotyków. Ponieważ więźniowie to często ludzie z marginesu społecznego, a zatem ze społecznego obszaru podwyższonego ryzyka (prostytutki i homoseksualiści, narkomani i alkoholicy, bezdomni itp.), zawsze niezwykle ważnym zadaniem jest ustalenie czy są oni dotknięci chorobami wenerycznymi lub wirusem HIWAIDS. Konieczność ta wymaga dobrej współpracy z lekarzem. Lekarz, stawiając swoją diagnozę w wielu przypadkach pomaga we właściwym zbudowaniu diagnozy penitencjarnej (Lenczewska, Machel 1982, s. 5), o czym powinni pamiętać wychowawcy więzienni.

Rodzajem bardzo dokładnej diagnozy penitencjarnej, czasem wyraźnie na coś ukierunkowanej, jest orzeczenie psychologiczno-penitencjarne lub psychologiczno-psy-chiatryczne. Sporządza sieje m.in. więźniom o znacznej defektywności psychicznej, wymagających wysoce specjalistycznego traktowania terapeutycznego.

W tym miejscu wypada zwrócić uwagę na kategorię psychopatów, którzy w więzieniu nie są rzadkością. B. Pastwa-Wojciechowska (1997) za R.D. Hare, S.D. Hart iT.J. Harpur (1991) przytoczyła 10 najbardziej diagnostycznych kryteriów dla psychopatycznych zaburzeń osobowości. Są to:

1. Łatwość wysławiania się i powierzchowność odpowiedzi.

2. Nieadekwatna i zawyżona samoocena.

3. Brak wyrzutów sumienia.

4. Brak empatii.

5. Kłamliwość i manipulowanie.

6. Wczesne trudności wychowawcze.

7. Antyspołeczne przejawy zachowania u osób dorosłych.

8. Impulsywność.

9. Słaba kontrola zachowania. 10. Nieodpowiedzialność.

241

Szerokie omówienie kryteriów diagnozy antyspołecznych i dysocjalnych zaburzeń osobowości u psychopatów znajduje się w publikacjach autorki z 1997 r. i 1998 r.

Na szczególną uwagę zasługuje nowatorska praca dotycząca procedury diagnostycznej, kryteriów diagnostycznych oraz wymiarów osobowości u przestępców M. Ra-dochońskiego (2000, s. 16-55). Autor wymienia następujące wymiary osobowości, podając jednocześnie ich szczegółowe kryteria diagnostyczne. Wyróżnia więc: osobowość paranoiczną, osobowość schizoidalną, osobowość schizotypową, osobowość antyspołeczną (dyssocjalną i antysocjalną), osobowość pogranicza i chwiejną emocjonalnie, osobowość histeryczną, osobowość narcystyczną, osobowość lękliwą osobowość zależną i osobowość omańkastyczną. Szczegółowa charakterystyka objawów każdego z tych wymiarów pozwala na bardziej dokładną klasyfikację badanych więźniów i lepsze ich poznanie. Można na tej podstawie opracować lepszy program resocjalizacyjny w tych przypadkach, w których jest ona możliwa wraz z zarysowaniem jej zakresu i głębi. Wszystkie wymienione tu wymiary sprzyjają zachowaniom antyspołecznym.

Na podstawie diagnozy penitencjarnej należy określić sposób reagowania więźnia na różne, najbardziej typowe sytuacje, w których może się on znaleźć, przebywając w zakładzie karnym, oraz zasugerować możliwie najlepsze sposoby postępowania z nim w tych sytuacjach. Na podstawie diagnozy można wysnuć wniosek co do podatności więźnia na oddziaływanie resocjalizacyjne zarówno bezpośrednie, indywidualne ze strony wychowawcy jak i za pośrednictwem grupy, z którą bardziej lub mniej formalnie lub nieformalnie jest związany. Można też na tej samej podstawie wskazać na możliwości wykorzystania dodatnich cech więźnia i jego skłonności do dominowania w pozytywnym oddziaływaniu na innych więźniów, na przykład dorosłych na młodocianych źle zachowujących się. Są to elementy tzw. prognozy penitencjarnej. Wśród celów resocjalizacji znajdziemy, w zależności od indywidualnych potrzeb i stosowanej terminologii, m.in. takie określenie, jak ko-rektura wskazanych postaw, przebudowa stereotypu dynamicznego, względnie inwentarza wartości i orientacji wartościującej. Zawsze tym celom towarzyszyć powinna troska o modyfikację sfery motywacyjnej i moralnej. O roli diagnozy w postępowaniu z młodocianymi pisze J. Rejman (2001, s. 813-841).

Podstawę dobrej diagnozy penitencjarnej stanowi poprawnie zebrany materiał i formacyjny (diagnostyczny) o osobie więźnia, który następnie jest poddawany ana zie. Zbieranie tych informacji (od niego, od innych, z dokumentów) odbywa się pr pomocy metod diagnostycznych.

Metody diagnostyczne to metody badawcze. Służą one zarówno do zebrania maft riału o więźniu celem postawienia mu diagnozy penitencjarnej, jak i do badania sti określonej grupy społecznej (np. zbioru osób w celi), a także do badania przebif procesu resocjalizacyjnego (Jeg° etapu, stanu, prawidłowości, dynamiki). W więzi niu znajdują zastosowanie niemal wszystkie metody badawcze pedagogiki, psycholo gii, socjologii oraz wiele metod badawczych znanych w medycynie. Ze względu ograniczoną objętość niniejszego opracowania zostaną, tu wymienione tylko te,\ są najczęściej stosowane i najbardziej przydatne. Ponieważ mamy bardzo bog i wszechstronną literaturę na ich temat, zostaną tu scharakteryzowane jedynie w s sób bardzo ogólny. Metody badawcze (diagnostyczne) należy odróżnić od metod \

IM

chowawczych stosowanych w penitencjarystyce, a zatem od metod resocjalizacyjnych służących do przebudowania, do naprawy wykolejonej społecznie i przestępczo oso-towości.

W praktyce penitencjarnej rzadziej używa się pojęcia „metody diagnostyczne", 8częściej używa się pojęcia „metody osobopoznawcze" (Górski 1966, s. 3—4 i nast). Pojęcie „metody diagnostyczne" ma zakres szerszy, ponieważ dotyczy nie tylko oso-l-wości konkretnego więźnia, ale także konkretnej grupy więźniów, procesu resocja-Wji, procesu prizonizacji itp. Jeżeli używamy pojęcia „metody osobopoznawcze", zawsze mamy na myśli narzędzia do badania osobowości więźniów, do zbierania formacji służących jej opisowi zarówno w chwili podjęcia pracy penitencjarnej więźniem podczas jej trwania, jak i po jej zakończeniu. Według J. Górskiego (1985, s. 125) są dwa źródła zdobywania informacji diagno-cznych. Pierwszym jest osoba badanego i jego zachowania, zarówno czyny, jak słowa. Drugim są inne osoby ze społecznego otoczenia badanego (rodzice, rodzeństwo, koledzy, nauczyciele, przełożeni itp. oraz osoby, z którymi badany mógł stykać się formalnie, np. policjanci, więziennicy, kuratorzy sądowi, lekarze).

Przed przystąpieniem do badania badający musi bezwzględnie przemyśleć jego cel, sposób oraz przebieg. Musi więc jasno określić, co chce zbadać, jakimi narzędziami, jak będzie się nimi posługiwał, w jakiej kolejności itp.

Obecnie przedstawię w sposób skrótowy najczęściej stosowane metody diagnostyczne w kontekście celów osobopoznawczych.

Analiza dokumentów —jest to dokładny przegląd wszystkich ważnych dokumentów dotyczących badanego. W więzieniu dysponujemy dwiema teczkami (A i B) akt osobowych. Jeśli badany odbywał już karę pozbawienia wolności, to powinno poddać się przeglądowi także akta osobowe z tamtego okresu. Znajdują się w nich zarówno informacje dotyczące skazania, jak i karalności. Teczka „A" powinna za-erać także uzasadnienie wyroku, które zawiera bardziej dokładny opis przestęp-a i w nim rolę badanego. W teczkach z poprzednich pobytów znajdują się m.in. isy zachowań, motywacja zachowań, kary i nagrody, opinie, informacje o klasy-acji i dokumentacja lekarska, informacja o trybie zwolnienia, planach więźnia z tym związanych, o udzielonej pomocy postpenitencjarnej itp. Naturalnie gdy chodzi o pracę osobopoznawczą, można sprowadzić do analizy również inne dokumenty, np. akta sądowe, informacje o leczeniu w szpitalu psychiatrycznym itp. (Woło-wicz 1988, s. 60-62).

Analiza biografii — polega na badaniu życiorysu, a zatem jest analizą historii życia. Można przy jej pomocy ustalić różne czynniki (np. dotyczące okresu dzieciństwa i dorastania) tkwiące w środowisku badanego (np. rodzinnym, szkolnym, rówie-śniczo-koleżeńskim) i oddziałujące (dobrze lub źle) na jego osobowość. S. Nowak (1965, s. 140-143), traktując tę metodę jako socjologiczną, pisze, że chce się wiedzieć, jak autor życiorysu w chwili jego pisania widzi zdarzenia, w których uczestniczył, jak ocenia w nich czy też na ich tle swoje zachowanie.

Jak podaje H. Namowicz (1965, s. 34) uzyskanie dobrego materiału autobiograficznego od osób dorosłych osadzonych w więzieniu może okazać się trudne. Powodem najczęściej jest obawa tych osób przed ujawnieniem intymnych lub kompromitujących ich zachowań zarówno z okresu wczesnego, jak i z okresu działalności

243

przestępczej. Innym powodem może być niski poziom umysłowy badanych, którzy najczęściej niewiele potrafią o sobie napisać (Wołowicz 1989, s. 66). H. Namowicz, odwołując się do własnych badań, podał je jednak optymistycznie, że na tej podstawie „można było prześledzić skutki wpływu różnych zdarzeń losowych na postępowanie jednostki, poznać atmosferę wychowawczą środowiska rodzinnego, formułowanie się postaw, elementów światopoglądu, planów życiowych; bądź też w przypadkach osób o zaburzonym rozwoju psychicznym prześledzić proces nawarstwiania się form zachowania wskazującego na dewiacje psychopatyczne" (1965, s. 36).

Obserwacja — „jest szczególnym sposobem postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bez- j pośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora" (Wołowicz 1988, s. 66). We-i dług S. Górskiego (1985, s. 125) jest to celowe, zaplanowane i stałe rejestrowanie spostrzeganych zachowań osadzonego.

Obserwacja realizowana prawidłowo musi posiadać pewne określone właściwości, na co zwraca uwagę m.in. M. Łobocki (1982, s. 122-124).

Są to:

sporto-

— celowość,

— planowość (czas, sposób, miejsce, okoliczności, ustalenie sposobów interpretacji),

— dokładność (należy rejestrować wszystkie zaobserwowane fakty, bez subiektywnych tendencji badacza),

— wielostronność (należy obserwować badanego w rozmaitych okolicznościach). W warunkach więziennych powinno się obserwować zachowanie człowieka w celi,

podczas spaceru, podczas pracy, podczas zajęć oświatowo-wychowawczych i i wych, w łaźni, podczas wydawania i spożywania posiłków, podczas widzenia itp.

Jak podaje R. Wallen (1964, s. 115 i nast.) obserwację należy prowadzić ta podczas bezpośredniej rozmowy z więźniem (sposób rozmowy, słownictwo, gest mimika).

Obserwacja musi być systematycznie dokumentowana i rozsądnie interpretowana.

Można wyróżnić obserwację bierną i uczestniczącą (Wołowicz 1988, s. 68). Bierna obserwacja polega na dyskretnym (mniej lub bardziej) spostrzeganiu „z boku". Uczestnicząca obserwacja ma miejsce wtedy, kiedy obserwator bierze czynny udział w procesie, który obserwuje.

Wywiad —jest zbieraniem wiadomości o badanym od niego samego (wywiad be pośredni) lub od innych osób (wywiad pośredni). Według M. Wołowicz (1988, s.! „Wywiad polega na kontrolowanej rozmowie, prowadzonej według z góry przygottro nego (bardziej lub mniej standaryzowanego) kwestionariusza. Ma on dostarczyć in macji o faktach lub związanych z faktami ocen i opinii innych osób (respondentów)'

Zdaniem S. Górskiego (1985, s. 127-128) można wyróżnić trzy rodzaje i

— wywiad swobodny, kiedy zadaje się badanej osobie pytania raczej sponta nie, bez szczegółowego planu pytań, czyli bez kwestionariusza wywiad

— wywiad kierowany, kiedy diagnosta kieruje rozmową zgodnie z przygoto nym kwestionariuszem wywiadu zawierającym ułożone kolejno konkretnef tania, na które chce uzyskać odpowiedzi,

— wywiad bezpośredni mieszany, który jest najbardziej przydatny.

244

W warunkach więziennych ten trzeci rodzaj wywiadu wymaga od diagnosty hologa, wychowawcy) sporych umiejętności zarówno w zakresie koncentracji własnej uwagi, jak i (co bardzo ważne) w zakresie wytworzenia dobrej atmosfery rozmowy, tzw. ,,atmosfery szczerości i bezpośredności". Jak wskazuje doświadczenie autora, należy wtedy wyzwolić się z pewnych formalnych reguł, które narzuca personelowi instytucja karna. Więzień np. powinien siedzieć, nie powi-[ nien czuć się zagrożony, musi mieć pełne zaufanie do badającego i pewność za-[ chowania dyskrecji. Nie wszyscy członkowie personelu więziennego mogą mieć i dostęp do materiałów osobopoznawczych. Wywiad musi być możliwie szybko (np. I w trakcie realizacji) dokumentowany (zapis, taśma magnetofonowa). M. Woło-I wicz (1988, s. 92) za E.K. Schenckem pisze o trzech sposobach (modelach) reali-I zacji wywiadu:

— wywiad miękki, gdy w atmosferze przychylności do badanego i akceptacji jego poglądów jest on pozornie traktowany jak równy partner;

— wywiad neutralny, gdy posługujący się kwestionariuszem zachowuje się tak jak łącznik (pośrednik) między badaczem (autorem kwestionariusza) a rozmówcą. Atmosfera ma tu cechy sztuczności;

— wywiad twardy, kiedy badacz demonstruje postawę zdecydowaną ostrzega przed mówieniem nieprawdy, jest prowokujący itp.

Skuteczny sposób przeprowadzenia wywiadu bezpośredniego (czyli rozmowy kie-| rowanej) przedstawia w swojej książce R. Wallen (1964, s. 133-156).

Dla zobrazowania, do czego wywiad może służyć, przedstawię (za M. Wołowicz), jakie formy wywiadów opisała B. Jarzębowska-Baziak (1972, s. 13) w swoim opraco-; waniu na temat pracy penitencjarnej z młodocianymi. Wywiad obszerny, którego celem było poznanie całokształtu osobowości; wywiad mniej obszerny — dla zbadania i określonego fragmentu osobowości; wywiad środowiskowy z rodziną więźnia; wy-* wiady z organów policyjnych; wywiad z wychowawcami. Autor we własnej praktyce penitencjarnej zbierał m.in. wywiady z zakładów pracy, w których pracowali przed ; aresztowaniem badani więźniowie młodociani. W ten sposób zbierał opinie na temat : ich stosunku do pracy, do przełożonych itp.

Analiza wytworów własnych

Analizie są poddawane m.in. pamiętniki, wiersze, rzeźby, rysunki (w tym także tzw. „wzorki" do wykluwania tatuaży), a w niektórych przypadkach również listy, których autorami są więźniowie. Pozwalają one zorientować się w ich przeżyciach, tęsknotach, ocenach moralnych, oczekiwaniach, dążeniach, stosunku do osób najbliższych, do wymiaru kary itp., a poza tym w uzdolnieniach, zainteresowaniach, umiejętnościach itd. Można na tej podstawie wyprowadzić konkluzje dotyczące np. kierunku resocjalizacji, zagospodarowania czasu wolnego itp.

Ankiety i kwestionariusze

Między ankietą a kwestionariuszem, jako przemyślanymi zestawami pytań adresowanymi do badanego nie ma ostrej i jasnej granicy. Stąd (pomijając opinie, że ankieta to mały zbiór krótkich pytań nie wymagających szerszego uzasadnienia) posłużę się tu jedynie terminem „kwestionariusz".

245

S. Nowak uważa, że jest to „wszelki uprzednio przygotowany, podporządkowany celom badania zbiór pytań, bez względu na to czy pytania są mniej, czy bardziej sprecyzowane, czy oczekuje się na nie dłuższej i wyczerpującej odpowiedzi, uprzednio przygotowanej, wreszcie, czy odpowiedź jest wpisana przez badanego, czy przez badacza..." (Nowak 1965, s. 65).

Nowak rozróżnia kwestionariusz wywiadu (o czym napisałem, omawiając metodą wywiadu) i kwestionariusz ankiety. W kwestionariuszu ankiety pytania opracowano w taki sposób, że ich treść nie wymaga dodatkowych komentarzy ze strony badacza, bez względu na to czy oczekiwana odpowiedź ma mieć charakter „otwarty", czy „zamknięty" (Nowak 1965, s. 66). Kwestionariusz ankiety może być jawny albo anonimowy. Tam, gdzie idzie o badanie osobopoznawcze konkretnej osoby, nie może on być anonimowy. Tam, gdzie badam na przykład postawę pewnej grupy więźniów wobec praktyki przepustek w danym zakładzie, tam może on być anonimowy. Jest on wtedy mniej krępujący dla odpowiadającego. W więzieniu kwestionariusz ankiety może dotyczyć np. warunków i stosunków rodzinnych więźnia, jego przygotowania zawodowego, seksualizmu itp.

Testy

„Test jest to jakaś próba (zadanie) wystandaryzowana, obiektywna, której wyniki ujmowane są ilościowo" (Wołowicz 1988, s. 99). Według Choynowskiego (1971, s. 66)" „testami nazywamy przyrządy, zbiory pytań lub sytuacje, służące do badania psychologicznych właściwości jednostek lub grup ludzkich przez wywołanie w nich określonych, obserwowalnych reakcji werbalnych lub niewerbalnych, będących w miarę możności reprezentatywnymi próbami ich zachowania się". W diagnostyce penitencjarnej są stosowane różne testy psychologiczne. Jednym z bardzo często stosowanych jest wieloczynnikowy test do badania osobowości (MMPI), test do pomiaru poziomu inteligencji (Wechslera), kwestionariusz osobowości Catella itp. . Według Skórnego (1966, s. 190-196) testy mają następujące zalety:

— pozwalają na pomiar ilościowy,

— umożliwiają porównanie wyników uzyskanych przez różnych badaczy,

— są obiektywne,

— pozwalają na szybkie przeprowadzenie badań i szybkie opracowanie wyników. Jak stwierdza S. Górski (1985, s. 129) metody testowe wymagają specjalneg

psychologicznego przygotowania do posługiwania się nimi, dlatego też ich używa jest zastrzeżone dla psychologów. Zdaniem tego autora np. wychowawcy mogą posl giwać się skałami ocen. Skala ocen jest pewnym zestawem kategorii, cech lub zach wań, o których osoba oceniająca (wychowawca lub badany) ma wyrazić swoje zdanie np.: „zdarza mi się stawać w obronie słabszych, gdy biją ich silniejsi: nigdy, rzadko, czasami, zawsze". Skale takie mogą dotyczyć ocen szkolnych, samooceny, poziomu zdyscyplinowania, a szerzej także postaw (np. skala R. Likerta, kwestionariusz wartości Rokeacha itp.). Cztery przydatne tu skale przedstawił za Amerykanami M Rado-choński (2000, s. 215-221).

Socjometria

Metodę tę wprowadził do nauki J. Moreno. Służy ona do badania różnych aspektów struktury stosunków społecznych w grupie. Warunkiem stosowania testu socjome-

246

trycznego jest dobra wzajemna znajomość członków badanej grupy. Według M. Wo-łowicz (1988. s. 105) służy on do rozpoznawania pewnych typów struktur, takich jak:

— stosunek sympatii i antypatii,

— subiektywne nastawienia (preferencje) w sferze interakcji,

— rzeczywiste interakcje między członkami grupy W warunkach więziennych badanie socjometryczne pozwala m.in. na:

— wyodrębnienie osób, które jawią się innym jako szczególnie atrakcyjne (np. imponują odwagą, sprytem, zdecydowaniem, bezwzględnością, itp.) i mogą pełnić m.in. rolę przywódców w tzw. „drugim życiu";

— wykrycie osób izolowanych (odrzuconych);

— ustalenie osób wymagających wsparcia wychowawczego albo zastosowania specjalnych środków leczniczo-wychowawczych;

— poznanie rzeczywistej struktury grupy.

Dokładniej pomiar socjometryczny opisała m.in. M. Wołowicz (1988), a szerzej wcomb, Turner i Couverse (1965).

W każdym postępowaniu badawczym należy zachować optymalny obiektywizm, d jedną z reguł postępowania diagnostycznego jest stosowanie nie jednej, a kilku tod badawczych, a następnie dokładne przeanalizowanie wszystkich posiadanych teriałów w celu sporządzenia tzw. studium przypadku, na które składają się głów-e: diagnoza penitencjarna i indywidualny program resocjalizacji oraz prognoza resocjalizacyjna i prognoza społeczna. m

8.3. Programowanie oddziaływania resocjalizacyjnego

Dobrze zrobiona diagnoza penitencjarna zawierająca wszystkie wymagane elementy, stanowi podstawę racjonalnego zaprogramowania resocjalizacji. Pytka (1991, 2000) i Górski używają pojęcia „projekt resocjalizacji". Według Górskiego powinien on zawierać zadania resocjalizacyjne przewidziane dla danego przypadku w zakresie:

1) usuwania przyczyn wykolejenia;

2) naprawiania stanu osobowości podopiecznego;

3) wzmacniania i utrwalania osiągniętych rezultatów wychowawczych;

4) wdrażania jednostki do samowychowania;

5) określenia warunków oraz metod i środków realizacji tych zadań (Górski 1985, s. 135).

Postawienie diagnozy i sporządzenie indywidualnego programu resocjalizacji stanowią początek postępowania penitencjarnego. Zaniedbanie tych czynności lub spóźnienie się z nimi narażają więźnia, który dopiero co zaczął odbywać karę, na wczesne znalezienie się pod działaniem czynników prizonizacyjnych. Zostaje on bowiem dość przypadkowo umieszczony w celi (np. dlatego, że jest w niej właśnie wolne miejsce), być może pozostawiony poza sensownymi zajęciami, a zagospodarowywanie jego wolnego czasu także nie jest racjonalne.

Biorąc pod uwagę potrzeby praktyki penitencjarnej, indywidualny program resocjalizacji zawierać powinien (Machel 1994):

247

cel końcowy resocjalizacji i cele etapowe, których osiąganie może wskazywać na prawidłowy przebieg tego procesu.

Idzie tu o te postawy, przyzwyczajenia, motywy i tzw. „zręczności życiowe", które zamierzamy zmienić lub wyrobić;

zalecenia dotyczące osadzenia więźnia w określonym mikrośrodowisku społecznym, co ma m.in. na celu jego zabezpieczenie przed dalszą demoralizacją i przed presją (ofertą) ze strony podkultury więziennej. Jest to szczególnie ważne w chwili przyjęcia do aresztu śledczego, kiedy to najczęściej dokonuje się „zarażanie" tzw. „drugim życiem" i kiedy programu resocjalizacyjnego jeszcze nie skonstruowano;

zalecenia dotyczące sposobu zagospodarowania wolnego czasu, szczególnie zajęć oświatowo-wychowawczych i sportowych odpowiednich ze względu na zainteresowania, zdolności oraz możliwości (intelektualne i fizyczne) więźnia oraz ze względu na jego płeć, wiek i potrzeby resocjalizacyjne; zalecenia dotyczące kształcenia zarówno co do form, jak i co do jakości i zakresu (przyuczenie do zawodu, uczenie się zawodu, inne kształcenie, uzup~* nienie szkoły podstawowej, kursy zawodowe, szkoła zawodowa, średnia itp.); zalecenia dotyczące zatrudnienia (jaka praca, jak zorganizowana, jak płatna, wewnątrz lub na zewnątrz więzienia oraz sugestie co do jakości oraz rodzaju wymagań i nadzoru);

sugestie dotyczące sposobu „rozliczania" więźnia zarówno w przypadkach jego niesubordynacji wobec porządku więziennego, jak i zachowań ogólnie uznanych za naganne oraz w przypadkach wyróżniania się zachowaniami pozytywnymi (jak traktować w tych przypadkach, jak karać i czym, jak nagradzać i czym); sugestie w zakresie sposobu uzyskania dobrej komunikacji (interakcji) wychowawcy z więźniem oraz co do sposobu wydawania i egzekwowania poleceń (ton, tembr głosu, stopień zdecydowania, prośba, rozkaz, stopień trudności zadania);

jeżeli więzień jest uzależniony od alkoholu lub narkotyków albo zarażony wirusem HIWAIDS zalecenia dotyczące postępowania z nim; sugestie co do pomocy, która jest potrzebna więźniowi w zakresie regulacf jego spraw i dylematów osobistych dotyczących sytuacji więziennej, pozawi ziennej i jego sytuacji życiowej;

zalecenia dotyczące poziomu, jakości, celu i sposobu utrzymywania kontakt' z rodziną i z osobami najbliższymi. Sugestie na temat możliwości, zakresu i s sobów współdziałania z tymi osobami (np. rodziną, konkubiną przyjaciółmi nianymi pozytywnie przez personel) w procesie resocjalizacji więźnia; zalecenia dotyczące zabezpieczenia więźnia przed zagrożeniami ze strony ak tywnych uczestników podkultury więziennej (problem łaźni, kąpieli, a kwes' pobić, gwałtów homoseksualnych i problem odsunięcia od stołu, szykanowania, znęcania się moralnego i fizycznego);

zalecenia w zakresie sposobu przygotowania materialnego i społecznego więźnia do opuszczenia zakładu karnego po odbyciu całej lub wymaganej części kary, przygotowanie rodziny, kontakt z kuratorem penitencjarnym (jeśli jest) lub innym, aktywizowanie pod kątem znalezienia pracy, kwatery, itp.

; — zadania dla samego więźnia: np. poddanie się leczeniu odwykowemu, podjęcie i kontynuowanie stosownej nauki, podjęcie oferty pracy, jeśli taka będzie, unikanie propozycji „wejścia" w podkulturę więzienną, jeśli taka funkcjonuje w zakładzie, wybranie i kontynuowanie interesujących zajęć k-o, podjęcie aktywności czytelniczej, sportowej itp. Wśród zadań stawianych więźniowi muszą znaleźć się tzw. „zręczności życiowe" (zwane też psychologicznymi) (Pospi-szyl 1998, s. 141). Do nich zalicza się m.in. umiejętności i nawyki obcowania z innymi np. zwracanie się do innych w sposób nie chamski, nie agresywny, nie naruszający godności drugiego człowieka. Wymienić tu trzeba takie elementy komunikacji jak „proszę", „dziękuję", „przepraszam" itp., które w wielu przypadkach stanowią rodzaj deficytów wychowawczych, podobnie jak ostentacyjny wulgaryzm, utrudniają relacje z innymi. Wśród zadań tych mogą znaleźć się takie jak przeproszenie rodziców, żony, najbliższych i zmiana negatywnego stosunku do nich. Można tu również wymienić przeproszenie ofiary przestępstwa lub nawet aktywność na rzecz wyrównania wyrządzonej jej szkody. Liczba i jakość zadań dla więźnia wynika z jego osobistej sytuacji, z jego potrzeb korekcyjnych oraz z niektórych wymienionych tu zaleceń. Szerzej o roli programu penitencjarnego napisał J. Rejman (2001, s. 813-841) i J. Dąbrowska (2001, s. 29-34).

Zadaniom tym musi towarzyszyć naczelna zasada: winny one zmuszać więźniów do aktywności własnej i ćwiczyć u nich, często bardzo mizerną, samokontrolę.

Przebieg procesu resocjalizacji musi być stale kontrolowany. Formą takiej kontroli jest okresowe ocenianie więźniów przez pryzmat wykonanych przez nich zadań resocjalizacyjnych. Rozliczanie np. ich z wyników w nauce, z osiągów przy pracy, z aktywności w pracy kulturalno-oświatowej, z asertywności wobec innych itp. Warunkiem uzyskiwania oczekiwanego postępu jest pełna jasność, czego i w jakim zakresie żada się od więźnia oraz dlaczego. Idzie o to, by akceptował on stawiane mu zadania. Rozliczanie podopiecznego z tych zadań musi być czynione wspólnie z nim. Pozytywny rezultat rozliczenia zawsze winien spowodować dla niego jakieś wymierne korzyści, które w ten sposób staną się „wzmacniaczem" kształtujących się, właściwych postaw. Pozytywne oceny mogą mieć na przykład decydujący wpływ na awans do wyższej podgrupy klasyfikacyjnej, na uzyskanie przepustki itp. Zatem okresowe oceny przebiegu procesu resocjalizacji (OOPPR) stanowić powinny i zwykle stanowią podstawę awansowania więźnia do lepszych warunków, np. z zakładu półotwartego do otwartego, lub degradacji do warunków gorszych, np. z zakładu półotwartego do zakładu zamkniętego.

Naturalnie przy dużym dostępie do przepustek, jak to ma miejsce np. w polskim systemie penitencjarnym istotna jest ocena sposobu korzystania z przepustek. Dotyczy to m.in. terminowości powrotów, sposobu zachowania się podczas przepustki, celu dla którego została udzielona itp., a także sposobu „konsumpcji" przepustki przez więźnia i jego najbliższe osoby (potrzeba kontaktu bezpośredniego, potrzeba seksualna, wykonywanie prac domowych, kontrola dzieci, żądanie pieniędzy, spożywanie alkoholu, pozostawanie głównie ze „starymi kumplami", itp.). Idzie więc o zorientowanie się czy przepustka służy więźniowi i jego najbliższym, szczególnie rodzinie, czy też nie, a zatem, czy akt przepustki jest przez rodzinę akceptowany, czy też nie.

249

Kontrola realizacji celów nakładanych na więźniów w kolejnych fazach resocjalizacji wymaga stałego monitoringu ze strony wychowawcy (Gaś 1994).

8.4. Metody resocjalizacji penitencjarnej 8.4.1. Wprowadzenie

Przez metodę resocjalizacji penitencjarnej należy wobec tego rozumieć sposób oddziaływania penitencjarnego, za którego pomocą można dokonywać określonych zmian w osobowości więźniów i w wyniku tego oddziaływania, głównie o charakterze korekcyjnym, uzyskać pożądane zmiany w ich zachowaniu.

W praktyce, stosując konkretne metody resocjalizacji, trzeba uwzględniać dyrektywy płynące z zasad resocjalizacji opisanych dalej. Trzeba bezwzględnie pamiętać o zasadzie najważniejszej ze względu na dotarcie do więźnia i uzyskanie z nim dobrej interakcji, o zasadzie indywidualizacji i tzw. otwartości wychowawcy na drugiego człowieka. Uporanie się z tym zadaniem jest niezwykle istotne, albowiem, jak wskazuje praktyka penitencjarna autora, i co jest szczególnie istotne w więzieniu, nie tyle intencje wychowawcy, a nawet formalna z jego strony poprawność w działaniu wobec podopiecznego decydują o skuteczności tego działania, ile to, jak więzień widzi tego wychowawcę i jak go subiektywnie odbiera. Potrzebny jest dobry kontakt. O tym dobrym kontakcie pisze m.in. R. Wałlen (1964, s. 91-92). Zauważa on, że zwłaszcza pierwsze spotkanie powinno służyć raczej ustaleniu właściwego stosunku z podopiecznym, aniżeli innym celom. W więzieniu takie pierwsze spotkanie więźnia z wychowawcą ma zwykle miejsce wkrótce po jego przybyciu do zakładu i nosi nazwę rozmowy wstępnej. Zdarza się, że wychowawcy penitencjarni poświęcają ją przede wszystkim na realizacje celów informacyjnych (w obie strony), a zapominają o ważności tego pierwszego kontaktu dla budowy fundamentu porozumienia z więźniem. Nawiązanie dobrego kontaktu nie jest rzeczą prostą; nie ma jakiejś ogólnej reguły, według której należy postępować. Natomiast spokojna swoboda i uprzejmość jest prawie zawsze właściwa (Wallen 1964, s. 91). Ostatecznie, kontakt zostaje nawiązany prawdopodobnie wówczas, kiedy więzień nie zauważy u wychowawcy uprzedzenia i wrogości wobec siebie ani też chłodnej obojętności, natomiast odczuje rzeczowe, życzliwe zainteresowanie swoją osobą. Wychowawca musi unikać nieprzemyślanych (i niepraktycznych w sytuacji więźnia) rad oraz tzw. mentorstwa i nierozważnych przestróg, które najczęściej mają charakter ogólnikowy i mało realny. Wychowawca na początku swoich bezpośrednich kontaktów z więźniem powinien dążyć do tego, aby więzień odniósł wrażenie, że: 1) może mieć do niego zaufanie oraz 2) może liczyć na jego pomoc w rozwiązaniu swoich więziennych i życiowych problemów (Wallen 1964, s. 91). Praktyka nitencjarna autora wskazuje, że w ten sposób można dotrzeć do najbardziej wykol jonych społecznie więźniów. Jest to często punkt zwrotny, korzystny d zamierzonych zmian w postawach więźnia albo w czymś szerszym, co E. Bieli nazywa orientacją wartościującą. Potwierdzają to opinie w anonimowych ankietac które wypełniali tuż przed zwolnieniem więźniowie korzystający z ostatniej a stii. Rezultatów tych badań autor jeszcze nie opublikował. Problem ten jest

ejszy, że więźniowie to najczęściej ludzie z marginesu społecznego, ludzie ważnym stopniu zdemoralizowania, którzy ze swoich aspołecznych środowisk lturowych wynieśli negatywny, a czasem wręcz wrogi stosunek do policjan-, prokuratorów i „klawiszy" (penitencjarystów). Ważne więc są wszelkie próby amania tych uprzedzeń. Wydaje się, że przełamanie to jest równoznaczne z sy-ją pozwalającą wychowawcy na zbudowanie sobie autorytetu. Autorytet należy imieć jako spostrzeżoną przez więźnia właściwość (lub syndrom właściwości) wychowawcy, na których skutek staje się on osobą odniesienia dla więźnia, co powoduje, że jest on skłonny uwzględniać jego sugestie, opinie lub rady w sterowaniu swoim zachowaniem. Autorytet nie powstaje nagle, buduje się powoli i jest niezbędnym warunkiem pomyślnego procesu resocjalizacji. Jego brak uniemożliwia praktycznie skuteczne oddziaływanie resocjalizacyjne, albowiem uzyskiwane bez niego korzystne zmiany w zachowaniu mogą mieć wyłącznie charakter zmian wymuszonych, zmian nieakceptowanych przez samego więźnia albo też zmian wyrachowanych. Wszystkie te zmiany mają jedną wspólną cechę — ujawniają się tak długo, jak długo istnieją czynniki je wymuszające. Są to zatem zmiany nietrwałe i pozorne.

8.4.2. Metody oparte na wpływie osobistym

Dobry kontakt z więźniem, o którym napisałem wcześniej, ma szczególne znaczenie, gdy chodzi o oddziaływanie metodami opartymi na wpływie osobistym. Jest on niezbędnym warunkiem skuteczności tych metod. Dobra interakcja między wychowawcą a więźniem, jeśli jest utrzymywana w wyniku ich wspólnej akceptacji, tworzy tzw. stosunek wychowawczy. Może on mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny (Górski 1985, s. 139). Stosunek zewnętrzny zachodzi wtedy, gdy więzień traktuje kontakty z wychowawcą przede wszystkim jako sposób na unikanie kar albo uzyskanie jakichś korzyści. Wtedy opinie, rady, sugestie, oceny wychowawcy nie mają dla więźnia wartości nagradzającej. Są mu obojętne albo wręcz odbiera je jako karzące. Więzień traktuje wychowawcę oficjalnie, w sposób formalny. Kontakty z wychowawcą ogranicza do niezbędnych, a nawet pomija go lub wręcz wyłącza z rozstrzygania swoich osobistych (więziennych lub życiowych) spraw. Nie uważa, by wychowawca mógł być mu w tym pomocny albo kompetentny (Górski 1985, s. 140).

Jeżeli jednak kontakt więźnia z wychowawcą jest na tyle dobry, podparty autorytetem, że wychowawca jest osobą odniesienia dla więźnia, a zatem zachowanie wychowawcy ma dla niego wartość nagradzającą, to taki stosunek wychowawczy nazywamy wewnętrznym. Wówczas więzień zabiega o aprobatę dla swoich działań, radzi się jak postąpić, zwierza się ze swoich kłopotów itp.

Metodami wpływu osobistego w resocjalizacji może się posłużyć tylko ten wychowawca, którego łączy z więźniem stosunek wewnętrzny. W przeciwnym razie, jak to już zaznaczyłem nieco wcześniej, jako nie lubiany lub obojętny więźniowi, nie ma on szans na dokonywanie u więźnia pożądanych zmian.

Kończąc te rozważania należy zasygnalizować, że w praktyce penitencjarnej wielokrotnie zewnętrzne zachowania więźnia są błędnie traktowane jako pozytywny wskaźnik autorytetu wychowawcy. Tymczasem wskaźnikiem tym nie jest mniej lub bardziej

251

zgodne z wolą i oczekiwaniem wychowawcy zachowanie więźnia, tylko motywy skłaniające go do tego zachowania (Górski 1985, s. 142).

Przykład własny

Metoda ta polega na naśladownictwie lub inaczej, na odwzorowywaniu wychowawcy przez więźnia, przy czym zakres oraz stopień tego odwzorowywania mogą być różne. Żeby proces ten zaistniał, nie wystarczy sam fakt, że wychowawca jest uzna-, nym wzorem, że zachowuje się bez zarzutu. Małe jest prawdopodobieństwo, żeby samorzutnie zachodziło naśladownictwo. Istotą i jednocześnie warunkiem zadziałania tej metody (poza warunkami opisanymi wcześniej) jest to, że odwzorowywane (naśladowcze) zachowania więźnia muszą być w specyficzny sposób nagradzane. Oznacza to, że powinny one być stale wzmacniane (Górski 1985, s. 143, za N. Millerem i J.C. Dollardem). Zachowania więźnia (odwzorowywane) winny być ogólnie aprobowane przez personel, a jeśli to tylko możliwe, to również przez innych więźniów, z którymi identyfikuje się podopieczny, a szczególnie przez tę grupę współwięźniów, która jest dla niego grupą odniesienia. Jest to warunek pierwszy. Warun-. kiem drugim jest to, by odwzorowywane zachowania pozwoliły więźniowi osiągać te cele, które mają dla niego wartość i są dla niego ważne. Trzecim warunkiem skuteczności odwzorowywania jest zauważanie tego faktu przez wychowawcę i wyrażanie przez niego stosownej aprobaty. Jeżeli zachodzi między więźniem a wychowawcą stosunek wewnętrzny, zauważanie to, jak i aprobata mają charakter nagradzający, wzmacniający. Reasumując:

— oddziaływanie własnym przykładem musi uwzględniać wartości, dążenia i problemy więźnia, a nie wychowawcy;

— odwzorowywane zachowanie powinno przynosić więźniowi nagrodę w postaci tych wartości, dla których uzyskania naśladuje on wychowawcę;

— demonstrowane wzory zachowań muszą być dostosowane do możliwości więźnia, aby podjęte próby naśladowania przynosiły sukces. W przeciwnym razie więzień może się zniechęcić i odrzucić wzorzec;

— należy tak stosować tę metodę, aby w pierwszej kolejności więzień osiągnął osobiste sukcesy, później dopiero należy dążyć do osiągania wartości leżący w interesie wychowawcy;

— metodajest bardziej skuteczna, kiedy stosuje sieją w połączeniu z innymim todami, a nie samoistnie (Górski 1985, s. 145).

Doradzanie wychowawcze

Metoda ta polega na sugerowaniu wyboru zachowania temu, kto tego potrzebuje. F mą jej może być delikatnie wyrażona sugestia albo jasno sprecyzowana, konkre rada. Przy okazji wychowawca ukazuje więźniowi (krytykuje) niestosowne analiz' wanie przez niego własnej sytuacji (albo zauważa on to sam), co mogłoby spowoJ wać wybór niekorzystnego zachowania. Więzień w ten sposób uczy się prawidło go analizowania swojej sytuacji i unikania wadliwych zachowań. Zwykle więzi zwróci się o radę wtedy, jeśli uważa, że znane mu sposoby rozwiązania problemu mogą okazać się zawodne w określonej sytuacji (Górski 1985, s. 146). Doradzanie

252

można skutecznie zastosować w dwóch sytuacjach: gdy więzień przypadkowo znajdzie się w okolicznościach wymagających takiej pomocy albo gdy wychowawca zor-zuje takie warunki, w których dotychczasowe złe zachowanie więźnia nie będzie przynosiło oczekiwanej satysfakcji.

Przekonywanie

Celem tej metody jest zmiana przekonań, co nie jest łatwe, zwłaszcza wtedy, kiedy przekonania są silne. Zmiana przekonań ma istotne znaczenie dla zmiany postaw, w których skład one wchodzą (Mądrzycki 1973, s. 319). Przekonywanie polega na oddzia-Irwaniu na świadomość i uczucia, które tę zmodyfikowaną świadomość winny wzmac-I niać. W trakcie procesu przekonywania dochodzi także do kształtowania przekonań i nowych. Metoda przekonywania jest sposobem skłaniania wychowanka do podjęcia I pewnych działań (odmiennych od dotychczasowych), przy osobistej akceptacji tych [ działań oraz uznaniu powodów ich podjęcia. Wychowawca skłania więźnia do takiej akceptacji. Odbywa się to za pomocą argumentacji opartej na rzeczowych informa-[ cjach, podanej sugestywnie za pomocą dyskusji (spokojnej i zrównoważonej) oraz za ' pomocą tzw. „łechtania uczuć", czyli oddziaływania na emocje celem wzruszenia więź-f nia. Można to uzyskać, odwołując się do najwyższych jego wartości osobistych. Nie bez znaczenia są tu: aprobata, dezaprobata i perswazja.

Skuteczność tej metody jest warunkowana: obiektywnością i prawdziwością argumentów, którymi posługuje się wychowawca, konkretnością przykładów, zdecydowanym, ale spokojnym tonem, zrozumiałym dla więźnia formułowaniem zdań i umiejętnym wskazywaniem na zależność niektórych niekorzystnych doświadczeń od konkretnych (wadliwych) zachowań więźnia. Przekonywanie winno ukazywać więźniowi możliwość osiągnięcia celów stanowiących dla niego istotną wartość w przypadku skorygowania przez niego stosunku do niektórych norm, co ma charakter pragmatyczny, a zatem może i powinno mieć miejsce. „Tylko krowa nie zmienia poglądów" — powiedział de Gaulle.

W wyniku skutecznego przekonywania, stawianie więźniowi poleceń w formie rozkazów zastępuje sugestia lub prośba wychowawcy w sprawie wykonania określonych zadań, co jest normalnością w cywilizowanym obcowaniu ludzi ze sobą poza więzieniem.

Odmianą tej metody jest stawianie przed wychowankiem zupełnie nowych celów życiowych, z którymi wiążą się immanentnie prospołeczne, nowe dla niego wartości. Uznanie tych celów za atrakcyjne powoduje jednocześnie akceptację tych nowych, związanych z nimi, prospołecznych wartości i internalizowanie ich.

8.4.3. Metody oparte na wpływie sytuacyjnym

Na człowieka wywierają pewien wpływ sytuacje, w których się znajduje. Sytuacjami tymi można manipulować, co sprawia, że można stawiać człowieka celowo w określonych sytuacjach.

W resocjalizacji penitencjarnej idzie o sytuacje mające wpływ resocjalizacyjny. Według S. Górskiego (1985, s. 159) manipulowanie sytuacjami polega na:

— wprowadzaniu zmian do istniejących sytuacji tak, aby ich wpływ na wychowanka (więźnia) był zgodny z życzeniami wychowawcy,

253

— utrzymaniu tych elementów sytuacji, które wywierają oczekiwany wpływ na podopiecznego,

— wprowadzaniu i utrzymaniu takich zmian sytuacji, które eliminują niepożądany wpływ na więźnia,

— organizowaniu odpowiednich, nowych sytuacji, w zależności od potrzeb wyznaczonych przez zadania resocjalizacji.

Oddziaływanie sytuacyjne ma służyć zarówno uczeniu pewnych zachowań, jak i oduczaniu innych. Może także i powinno spełniać rolę wzmacniającą dla tych nowych zachowań.

Organizowanie doświadczeń

Metoda ta polega na stwarzaniu takich sytuacji, w których pozytywne (pożądane przez wychowawcę) zachowania więźnia powodują w sposób nie sztuczny, a naturalny wzmacnianie, w wyniku sukcesów w postaci osiągnięcia celów, do których więzień dążył. W sytuacjach tych więzień unika skutków niekorzystnych i kar w sposób naturalny. Jeżeli jednak w tych sytuacjach zachowa się on w sposób niepożądany, w sposób naturalny wywoła reakcję karzącą. Nagrody i kary nie wynikają z osobistej interwencji wychowawcy, lecz z takiego, a nie innego zachowania się w określonej sytuacji. Do wychowawcy należy inicjatywa stworzenia takich sytuacji oraz troska o to, by w tych sytuacjach znalazł się więzień. Jest to trening w zakresie dokonywania wyborów zachowań, kiedy istnieją dwie albo kilka możliwości zachowań. Jeśli nawet sytuacja jest celowo zorganizowana, a więc sztuczna, to zachowanie więźnia i karzące lub nagradzające skutki tego zachowania są naturalne. Są bowiem rezultatem naturalnego zachowania się więźnia w określonej realnie istniejącej sytuacji. Nie chodzi tu o kary dyscyplinarne i nagrody ze spisu nagród, ale o efekty, które są odbierane przez więźnia albo jako karzące (nieosiągnięcie celu, dezaprobata grupy odniesienia itp.), albo jako nagradzające (efekt odwrotny). Górski (1985, s. 160-161) podkreśla pasywność wychowawcy w zakresie karania lub nagradzania w szerokim tego słowa znaczeniu i aktywność społeczności więziennej (lub pozawięziennej, np. rodziny) w tym procesie (uznanie, zadowolenie, wzbudzenie zaufania, aprobaty lub na odwrót) oraz opisuje czteroetapową metodykę tej procedury (1985, s. 160-162).

Autor ten podaje, że drugim wariantem opisanej metody jest wprowadzanie (włączanie) więźnia do grupy (społeczności) więźniów, gdzie określony system norm, wartości i sankcji już funkcjonuje. Wypada tu zastrzec, że ze względu na silne oddziaływanie podkultury więziennej metoda ta może nastręczać pewne kłopoty

Nagradzanie i karanie dyscyplinarne

Nagradzanie (inspirowane przez wychowawcę) ma dwa cele (Konarzewski 1987, s. 49):

— utrwalenie tendencji do wykonywania pewnej czynności w określonej sytuacji,

— spowodowanie intensyfikacji tej czynności (zachowania). Itttettc\ajc\etws,ze%o zastosowania \est pragnienie wychowawca, b\ więzień znalazłszy się w określonej sytuacji reagował na nią w pewien określony sposób.

Intencją wychowawcy w drugim zastosowaniu jest to, by wykonywał tę czynność lepiej, z większym zaangażowaniem.

254

Naturalnie w obu przypadkach nagroda spełnia funkcję wzmacniającą. Nagrody, I żeby spełniały tę funkcję oraz pomagały osiągnąć wymienione dwa cele, muszą być | atrakcyjne, ale ich atrakcyjność musi być odpowiednia do włożonego wysiłku i jako-I ści czynu nagrodzonego. Nagroda spóźniona albo nieatrakcyjna (bo albo w ogóle nie f jest atrakcyjna, albo straciła cechę atrakcyjności przez częste jej doświadczanie) zmniej-I sza swoje oddziaływanie aż do zupełnego zaniku. Nagroda zapowiedziana, a nie otrzy-[ mana mimo spełnienia przez więźnia warunków jej otrzymania, przynosi skutek odwrotny do zamierzonego.

Karanie dyscyplinarne

I Metoda ta może być stosowana w celu osiągnięcia dwóch zmian wychowawczych I (Konarzewski 1987, s. 60). Zmianą naczelną jest eliminowanie pewnych zachowań I z „repertuaru odpowiedzi" jednostki na pewną sytuację. Zmianą drugą jest intensyfi-[ kacja czynności (vide drugi cel nagrody!).

Kary (zdarzenia awersyjne) polegają na wprowadzeniu pewnych czynników awer-I syjnych albo na odebraniu czynników atrakcyjnych (np. odebranie prawa do przepust-i ki). Czynniki awersyjne przeważnie wywołują strach, a więc doznanie przykre, które-I go człowiek (więzień) będzie chciał unikać. Kary dyscyplinarne, jako awersyjne, są [ głównie oparte na strachu, którego człowiek unika.

Kary „negatywne" polegające na odebraniu czynnika atrakcyjnego, są oparte na [ frustracji. Obie kary, a szczególnie kary oparte na frustracji, mogą wzbudzić gniew. ! Gniew może spowodować (uruchomić) różnorakie bezpośrednie i przemieszczone : czynności agresywne (Konarzewski 1987, s. 61).

Karą wywołującą u więźnia sytuację frustracyjną (Woodworth, Schlosberg 1963, I s. 219-229) może wywołać następujące trzy reakcje (Machel 1963, s. 21):

1. Agresję — atak.

2. Zapobieganie — omijanie sytuacji karzącej przez modyfikację zachowania.

3. Ucieczkę — uciekanie od sytuacji karzącej bez modyfikacji zachowania.

Nadzieję na korzystną zmianę daje reakcja druga. Najbardziej niekorzystna jest reakcja agresywna. Agresja więźnia może być bierna (postawa agresywna) lub czynna (rzeczywisty atak). Atak czynny może być werbalny lub fizyczny. Atak werbalny może być skierowany na osobę karzącą lub na inne osoby (zwykle słabsze fizycznie od ukaranego). Atak fizyczny może być skierowany analogicznie albo też na sprzęt znajdujący się w celi (rozwalanie go), albo na własną odzież (darcie odzieży), albo też na siebie samego (autoagresja). Atak na siebie może polegać na rozmaitych samouszkodzeniach ciała albo na samounicestwieniu się. Uniknąć tego można jedynie wtedy, jeśli kara dyscyplinarna nie jest stosowana samoistnie, a jednocześnie z innymi metodami, np. towarzyszy jej przekonywanie oraz zgodność z zasadami, które powinny być uwzględnione.

Kary i nagrody są w wiezieniu najczęściej stosowane wraz z metodą wymagań, której istotą są nakazy (polecenia) i zakazy ograniczające swobody więźniów i mające ich dyscyplinować (Górski 1985, s. 163), zmuszać do podporządkowania się i wdrażać do określonego działania. Przy wymierzaniu kar dyscyplinarnych winno się uwzględniać następujące zasady:

— indywidualizacji: dopasowanie kary do osobowości więźnia ukaranego,

— odpowiedniości: dostosowanie rodzaju i wymiaru kary do wagi czynu nagannego,

255

— stopniowania: za pierwszy czyn naganny łagodniejsza kara, a za następne bardziej surowa,

— konsekwencji: wymierzona kara musi być wykonana (karę zawieszoną traktuje się jako byłą),

— niestosowania zbiorowej odpowiedzialności: nie można dotykać karą osób, które zachowywały się właściwie.

Kary mogą okazać się nieskuteczne (wg S. Miki 1969, s. 258-278), jeżeli:

— czyn ukarany nadal jawi się jako czyn bardzo atrakcyjny albo też takim nadal jawi się więźniowi cel, który chce osiągnąć;

— reakcją na ukaranie jest złość i gniew lub więzień nie dostrzega jakiejkolwiek racji uzasadniającej ukaranie;

— ukarany nie akceptuje karzącego wychowawcy albo też nałożonej kary.

W więzieniu kara dyscyplinarna zawszę nosi w sobie (subiektywnie odczuwane przez więźniów) znamiona wzmocnienia sankcji. Nie wydaje się jednak, aby można je było zupełnie z praktyki wyeliminować, albowiem tolerowanie zachowań nagannych wzmacnia je, a nie jest to zgodne z celami resocjalizacyjnymi. Jednak powszech-. ność i nagminność stosowania kar dyscyplinarnych oraz zadziwiająca wiara części personelu w ich skuteczność muszą zastanawiać.

Uświadamianie skutków zachowań

Podstawą tej metody jest prawidłowość, zgodnie z którą wyobrażanie sobie przez człowieka następstw swojego zachowania przez porównywanie go z dotychczasowymi doświadczeniami, wpływa na formy obecnej i przyszłej aktywności jednostki. Polega ona na zapowiadaniu wzmocnień dodatnich (nagród) pod warunkiem określonego zachowania jednostki. Np. brak czynów nagannych, w tym naruszających ustalenia regulaminu więziennego, da w efekcie dodatkowąprzepustkę. Oczywiście zapowiedź wychowawcy może mieć treść odwrotną: jeśli ktoś naruszy postanowienia regulaminu, zostanie ukarany dyscyplinarnie. Ma to sprawiać wrażenie, że coś się opłaca, a coś nie. Wybór należy do więźnia, konsekwencje też. W życiu na wolności większość ludzi zanim podejmie jakąś osobistą decyzję także waży, co się im opłaca, a co nie. Jest to zatem pewna normalność (Górski 1985, s. 167). Skuteczność tej metody jest tym większa, im bardziej wychowawca odwołuje się do potrzeb, które więzień odczuwa oraz do celów, które mają dla niego wartość. Według S. Górskiego są dwa warunki skuteczności tej metody:

— ukazywane więźniowi konsekwencje jakiegoś zachowania muszą być dostępne jego doświadczeniu i wyobraźni, muszą być zatem realne;

— konsekwencje wyobrażone nie mogą być dla więźnia obojętne, muszą dla nie- i go mieć wartość nagrody lub kary.

Trening

Polega on na powtarzaniu pewnych zachowań w określonych sytuacjach celem ich utrwalenia się (Budohoska, Włodarski 1970, s. 41). Jest to wyraźne odwoływanie się j do praw teorii uczenia się.

Trening zakłada celowe stwarzanie odpowiednich warunków i sytuacji, w których powtarzałyby się te zachowania więźnia, które chcemy utrwalić. Organizowanie tych warunków i sytuacji może mieć charakter naturalny lub sztuczny. Można np. włączać

256

podopiecznego w tzw. „zasiąg wpływów codziennego życia". Chcąc np. utrwalić u więźnia umiejętność współdziałania z innymi, umiejętność kulturalnego współzawodniczenia itp., wychowawca organizuje pracę, naukę i rekreację oraz ćwiczy zaplanowaną umiejętność z tego zakresu podczas zespołowych zajęć.

Warunkiem powodzenia jest systematyczność, częstość ćwiczeń i naturalność sytuacji. Wszelka sporadyczność i niesystematyczność zdecydowanie pozbawia trening jego istotnych cech i nie daje żadnych efektów. Warunkiem skuteczności treningu jest karanie zachowań niewłaściwych i nagradzanie zachowań pożądanych. I Sztuczność sytuacji i warunków ma zawsze charakter treningowy (Górski 1985, !. 168). Dobry trening odbywa się w sytuacjach, które wg S. Górskiego (1985, s. 169) mogą dotyczyć:

— uczenia się i utrwalania samokontroli nad własnymi reakcjami na różne bodźce. Jest to trening autogenny zaliczany także do zabiegów psychoterapeutycznych;

— nabywania umiejętności uczuciowego reagowania więźnia w kontaktach z innymi osobami (więźniami i innymi ludźmi). Jest to trening interpersonalny.

Trening ten (opisany lepiej przez T. Kolarczyka jako zabieg psychokorekcyjny 1982, s. 267-282 oraz przez J. Łabuć-Kryską), pozwala więźniowi pokonać samego siebie, co daje mu realną nadzieję na dalsze sukcesy. W ten sposób m.in. resocjalizuje się narkomanów w pozawięziennych (i więziennych) ośrodkach ich resocjalizacji.

.4. Grupa społeczna jako teren resocjalizacji

odzi tu głównie o oddziaływanie przez małe grupy. Człowiek z natury rzeczy dąży dobrych stosunków społecznych z jednym człowiekiem lub z wieloma ludźmi (po-1 stadny, potrzeba kontaktu emocjonalnego). W grupie społecznej znajduje on dla bie oparcie (Obuchowski 1966, s. 198 inast.), zwane też społecznym wsparciem iecik-Baran 1992, s. 10).

Grupa społeczna to zespół liczący co najmniej trzy osoby (Szczurkiewicz 1969, 327 i nast.). Termin „zespół" wskazuje, że nie jest to luźny zbiór, lecz pewna całość spojona więzią społeczną. Na więź tę składają się wspólne lub konkurencyjne dążenia, aspiracje, zainteresowania itp. Do jej cech charakterystycznych należąm.in.: 1) posiadanie organizacji wewnętrznej (kierownictwo, formy kontroli, wzory zachowania itp.); 2) posiadanie środków integrujących (miejsce skupienia, godeł, symboli — np. tatuaży, wartości materialnych i niematerialnych); 3) posiadanie właściwości indywidualnych odróżniających daną grupę od innych grup (np. noszenie skór i specyficzne strzyżenie włosów u skinów). Zdecydowana większość przestępców nieletnich i młodocianych, a także wielu dorosłych popełniło przestępstwo w grupie albo w związku z nią. Widać, jak bardzo grupa społeczna wpływa na jednostkę. Jest wtedy dla niej grupą odniesienia. W warunkach więziennych, w których szczególnie młodociani i młodzi dorośli wiążą się w pewne niekorzystne dla celów resocjalizacyjnych grupy (Moczydłowski 1991), nie jest łatwo stworzyć dobre grupy konkurencyjne, które byłyby zdalnie sterowane przez wychowawców. Nie zwalnia to jednak wychowawców penitencjarnych od wysiłków w tym zakresie. Inaczej stracą oni inicjatywę resocjalizacyjną. Należy też pamiętać, że „grupa tym bardziej może być środkiem resocjalizacji, im

257

bardziej wiąże wychowanków zależnością wewnętrzną" (Czapów, Jedlewski 1971, s. 349-350; Mika 1980, s. 147-212).

Metoda samorządu — polega na tworzeniu namiastki demokracji, np. w oddziale mieszkalnym. Im bardziej samorząd ten ma na celu dobro ogółu, tym bardziej sprzyja to resocjalizacji. Problemem dla wychowawcy, który musi sprawować nad nim kontrolę i dyskretnie wpływać na jego pracę, jest troska o to, by samorząd nie stał się kliką i żeby jego uprawnienia były realne i rzeczywiste oraz „ani za małe, ani za duże". Polska praktyka więzienna zna tę metodę pośredniego wpływania na innych i uczenia się ponoszenia demokratycznej odpowiedzialności (Jędrzejewski 1961; Machel 1983, s. 109). Samorząd funkcjonujący sztucznie nie powinien funkcjonować wcale. Jego resocjalizacyjna rola zanika, a jego członkowie są traktowani przez pozostałych więźniów jak aktywiści administracji penitencjarnej (Kamiński 1965, s. 159-160). Na podstawie osobistej praktyki penitencjarnej wiadomo mi, że więźniowie na ogół z osobliwym sceptycyzmem odnoszą się do samorządu, utrzymując opinię, że więzień nie powinien rządzić więźniem w jakimkolwiek układzie formalnym. Interesujące, że kiedy chodzi o bezwzględne „rządy" podkultury więziennej, na ogół nie demonstruje się takiego stanowiska. Nie podejmując tu polemiki z rozmaitymi teoretycznymi wizjami samorządu, jako wieloletni praktyk penitencjarny myślę, że trzeba mieć wiele rozsądnej odwagi (mam na myśli kierownictwo zakładu penitencjarnego), żeby wyposażyć samorząd więźniów w realne kompetencje. S. Górski (1985, s. 176) twierdzi, że grupa jest tym bardziej samorządna, im bardziej samodzielnie planuje, organizuje swą działalność i kieruje nią oraz im bardziej przestrzega zasad tej działalności i skłania swych członków do zachowań zgodnych z celami grupy. Z niewielu doświadczeń, które zostały opisane wiadomo, że samorząd więźniarek młodocianych w Bojanowie (1955 r stał się elitarny, a naczelnik karał więźniów na podstawie raportów więźniów-aktyv stów. Pozytywnie natomiast oceniano samorząd więźniów w Jaworznie (Szymanowski 1968, s. 116). Szymanowski podaje, że uchybienia podobne do bojanowskich, choć w mniejszej skali, stwierdzono i w innych zakładach karnych, i to również w latach późniejszych. Samorząd więźniów dorosłych nie recydywistów i młodocianych recydywistów powołany eksperymentalnie w zakładzie karnym w Gdańsku-Przeróbce funkcjonujący jeden rok (1980-1981 ), wśród kompetencji posiadał, poza tradycyjnymi obowiązkami, uprawnienie do przedstawiania do akceptacji wychowawcy i naczelnika propozycji w zakresie każdorazowego korzystania współwięźniów z przepustek 10--godzinnych, (obecnie 30-godzinnych — art. 138 § 1 ust. 7 KKW), uprawnienie do opiniowania kandydatów do przepustek 5-dniowych oraz uprawnienie do proponowania sposobu rozmieszczenia więźniów w celach. Wszystkie jego posiedzenia odbywały się jawnie. Ogłoszenie stanu wojennego w dniu 13.12.1981 r. przerwało ten udany do tamtego momentu eksperyment. Jednak chociaż nie było na samorząd żadnej oficjalnej skargi, więźniowie odnosili się do tej formy mało entuzjastycznie (Machel 1983, s. 109). Reasumując, należy stwierdzić, że resocjalizacyjna wartość samorządu w warunkach więziennych jest bardziej teoretyczna niż praktyczna.

Znaczenie grup zajęciowych

Grupy te są tworzone do działań oświatowo-wychowawczych i sportowych (zespoły zainteresowań, zespoły muzyczne, zespoły sportowe itp.); do działań zadaniowych

258

y robocze razem pracujące, grupy szkolne, kursowe — razem uczące się); do ' ych fonn psychoterapii (np. klub narkomanów, grupa Anonimowych Alkoholicy, wspólnota terapeutyczna narkomanów itp.).

iFunkcjonowanie tych grup winno być wykorzystane do celów resocjalizacyjnych, po pierwsze, dlatego, że po to powstały. Po drugie, ze względu na elementy więzi społecznej (bardziej lub mniej formalnej), która w nich istnieje, tworząc tym samym pewne wspólne interesy grupy, ambicje grupowe, poczucie odrębności itp. Członkowie tych grup po pewnym czasie zwykle wzajemnie się wzmacniają, np. anonimowi alkoholicy lub narkomani, dzięki czemu grupy te stanowią dla nich nie tylko grupy odniesienia, ale jednocześnie grupy społecznego wsparcia (Egan 2001). i Nie można jednak dopuścić do wytwarzania się w nich klik, co na przykład może spowodować, że w grupie roboczej „elita" będzie wykorzystywała pracę reszty grupy itd. Stąd ważne jest, kto tym grupom przewodzi i jak. Zdaniem S. Miki (1980, 8.495-496), jeżeli wychowawca istotnie chce sterować grupą, powinien on:

— koordynować działalność grupy,

— ustalać cele i politykę grupy (np. wobec innych grup albo wobec zadań stojących przed grupą),

— planować sposoby i środki osiągania celów grupy, I — reprezentować grupę na zewnętrz,

— kontrolować stosunki wewnątrzgrupowe,

— typować do kar i nagród,

— być arbitrem, mediatorem i ekspertem grupy.

Zadania te jednak bardzo ograniczają autonomię grupy i wpływają na jej sztuczność, co może obniżyć jej resocjalizacyjną wartość.

?

8.4.5. Metody zorganizowane

Nauczanie resocjalizacyjne. Przypomnę, że jego celem jest uzupełnienie brakującego wykształcenia oraz przygotowanie do zawodu na różnym poziomie zaawansowania. Z jednej strony więźniowie dowartościowują się np. przez skończenie szkoły, zdobycie zawodu — co powinno im ułatwić readaptacją społeczną po opuszczeniu zakładu karnego. Z drugiej zaś strony są poddani treningowi szkolnemu, gdzie obowiązuje spokój, praca nad sobą, zdyscyplinowanie, pełnienie pewnych funkcji szkolnych itp., a poza tym, co bardzo ważne, ich umysłowość i moralność są tam poddane normalnemu, szkolnemu oddziaływaniu. Ludzie ci często dzięki szkole wyznaczają sobie nowe, społecznie akceptowane cele życiowe, dostrzegają też, że cele te mają pewną wartość, dla której warto się aktywizować. Uzyskane tu świadectwo szkolne nie może mieć żadnych znamion szkoły więziennej. Więźniowie, odbywając karę, ile nie przeszkadzają temu względy bezpieczeństwa mogą chodzić do szkół poza-więziennych, a nawet studiować na wyższych uczelniach. Więcej na ten temat napisała Szecówka (2001) i M. Braruska (2001).

Praca jest zasadniczym elementem życia ludzkiego. Praca w więzieniu jest normalnością charakterystyczną także dla wolności, jest uznaniem tej samej normy, która obowiązuje poza więzieniem. W resocjalizacji praca jest jednym z najbardziej zasadniczych czynników (Peters 1960, s. 117). Praca jest resocjalizująca jedynie wtedy, kiedy powoduje u więźnia pożądane zmiany. Np. wyrabia umiejętność i potrzebę

259

pracy, których więzień nie miał, więc włóczył się, kradł itp. Wtedy mówimy o wychowaniu do pracy. U niektórych ludzi należy poprawić dokładność, systematyczność, obowiązkowość, szacunek dla pracy innych, wyrobić przekonanie, że to właśnie praca, a nie przestępstwo jest sposobem na życie. Jest to wychowanie przez pracę.

W innych przypadkach praca pozwala zachować sprawność zawodową czy pracowniczą oraz spełnia funkcję ekonomiczną. Samo zatrudnienie automatycznie ąie resocjalizuje. Może to nastąpić, jeżeli praca będzie wspierana przez metody wpływu osobistego, przez kary i nagrody itp. Praca musi też spełniać pewne warunki:

— musi być społecznie pożyteczna i odpłatna,

— musi być dostosowana do fizycznych i psychicznych możliwości więźnia i jego kwalifikacji, ewentualnie zainteresowań,

— musi być dobrze zorganizowana, fachowo nadzorowana i zabezpieczona pod względem BHP,

— musi być oceniana.

Należy zauważyć ponownie, iż KKW z 1997 r. rozszerzył znacznie formy zatrud-. nienia więźniów, usytuował wyżej ich płace itp. (Godowski 2000), co stworzyło szerszą ofertę pracy ze strony więźniów. Niestety praca niekiedy jest wykorzystywana tylko jako narzędzie resocjalizacji, bowiem po 1990 roku (po zmianie politycznej w Polsce) przeciętnie (łącznie na zewnątrz i wewnątrz) pracuje 20-30% całej populacji skazanych (Zagórski, 2000). Brak pracy, jak już wcześniej zaznaczyłem, wpływa na więźniów nie resocjalizująco, a demoralizująco. Uczy ich nieróbstwa i lenistwa. Powstały w ten sposób ogrom wolnego czasu, którego nie można korekcyjnie zagospodarować pogłębia ten proces. Powoduje też, iż część kosztów finansowych wydatkowanych przez więźniów np. na zakupy w kantynie więziennej (herbata, papierosy itp.) oraz opłaty za bilety komunikacyjne w trakcie korzystania z przepustek, ponoszą rodziny więźniów.

Praca kulturalno-oświatowa. Jej celem jest nauczenie więźniów pożytecznego

zagospodarowania wolnego czasu oraz realne jego wykorzystanie. Praca ta może realizowana w więzieniu i poza nim. W więzieniu można realizować pracę twó (malarstwo, rzeźbę, pisarstwo), pracę w zespołach zainteresowań (muzycznych, li rackich, modelarskich, języków obcych itp.), pracę klubową (koncerty, prelekcje, kusje w odpowiedniej wyzwalającej uczucia scenerii), pracę z filmem, małe fo kabaretowo-teatralne itp.

Więźniowie mogą też korzystać, o ile nie stoją temu na przeszkodzie inne dy, np. względy bezpieczeństwa, z kulturalnych instytucji pozawięziennych jak dramatyczny i muzyczny, kino, salony wystawowe itp. Szerzej na ten temat w powaniu z młodocianymi napisał J. Rejman (2001) i A. Kurek (2001).

Rekreacja i sport — uczy zagospodarowania wolnego czasu, a ponadto:

— pozwala na utrzymanie higieny psychicznej i wyzwala dodatkową aktywn

— pozwala na wyrobienie nowych zainteresowań i wykazanie się uzdolnieni

— przez informację i elementy emocjonalne wpływa na kształtowanie się no postaw,

— pozwala na odprężenie i wyładowanie energii,

260

—pozwala na redukcję nadmiernego lęku i skłonności agresywnych (Poklek 2001), Bs—uczy kulturalnej rywalizacji, uczy przegrywać i wygrywać. HF warunkach więziennych można organizować: rozmaite zajęcia sportowe, gimnastykę w określonej porze dnia. Jak się wydaje, działalność ta ma szerokie możliwości resocjalizacyjne (Rejzner 1998, Dobrzeniecki 1998).

Działalność w tych i w innych formach powinna być podporządkowana resocjalizacji, głównie powrotowi do społeczeństwa.

§4.6. Metody psychokorekcyjne I Pewną specyficzną odmianą sposobów resocjalizowania są metody psychokorekcyj-I ne. Z powodzeniem można je stosować w warunkach więziennych (Górski 1982, [ s. 385-406). Psychokorekcją obejmuje się jedynie tych więźniów, którzy demonstrują zaburzenia uwarunkowane psychogennie albo też takie, które ustępują pod wpływem działania środków niebiologicznych. Wobec powyższego „psychokorekcją obejmuje sięjednostki z zaburzeniami osobowości — psychopatów, psychosomatyków, neurotyków, psychotyków reaktywnych, toksykomanów — narkomanów, lekomanów oraz alkoholików" (Gordon i Kolarczyk 1982, s. 76). Metody psychokorekcyjne, w zależności od przyjętych kryteriów podziału, można podzielić na różne typy. M. Gordon lii Kolarczyk (1982, s. 86) przedstawiają to następująco:

1. Podział według typów aktywności: werbalno-dyskusyjne, psychoanamnestycz-ne, psychodramatyczne, psychopantomimiczne, muzykokorekcyjne, choreoko-rekcyjne, hipnokorekcyjne, ergokorekcyjne i zajęciowe, bibliokorekcyjne itp.

2. Podział według sposobów oddziaływania: racjonalne, sugestywne, relaksacyj-no-odreagowujące, interpersonalnie-korektywne, treningowe, itp.

3. Podział według orientacji teoretycznej: psychoanalityczne, behawioralne itp. Każda psychokorekcją ma charakter działania ukierunkowanego, celowego, planowego, systematycznego. Powinna ona być prowadzona przez osobę kompetentną. Kompetencja oznacza posiadanie stosownej wiedzy, umiejętności i właściwości osobowościowych. Nie każdy człowiek może prowadzić psychokorekcję, a zatem nie każdy może być psychokorektorem (czy psychoterapeutą).

Psychokorekcją może mieć formę indywidualną i grupową. Psychokorekcją indywidualna zasadza się głównie na interakcji korektor-pacjent (więzień). W interakcji tej wykorzystuje się wszystkie znane sposoby (opisane wcześniej) wpływu osobistego i hipnozę. Psychokorekcją grupowa „polega na psychologicznym sterowaniu zachowaniem jednostki w sytuacji grupowej, przy udziale i przez wpływ grupy. Ma tu zastosowanie odwoływanie się do praw dotyczących zachowania sięjednostki w małej grupie, wpływu grupy na nią oraz do praw dotyczących funkcjonowania małych grup. Zatem idzie tu o oddziaływanie w grupie, przy udziale grupy i przez grupę" (Kolarczyk 1982, s. 124). Uważa się, że osoby nazywane dewiantami społecznymi np. przestępcy, narkomani, alkoholicy, a także psychopaci i socjopaci oraz osoby pozbawione prawidłowych doświadczeń społecznych, m.in. pochodzące z rodzin rozbitych, konfliktowych itp., znajdują w psychokorekcji grupowej niezbędny dla nich trening społeczny i możliwość resocjalizacji (Kolarczyk 1982, s. 126).

Jednym z warunków pozwalających na prawidłowy przebieg psychokorekcji grupowej jest oderwanie grupy (tj. jej członków) od ni ekorzystnych wpływów podkultury

261

więziennej. Nie jest to zadanie łatwe, ale możliwe. Można to osiągnąć przez integrację grupy. Mówi się wtedy: „nasza grupa" albo: „oni i my". J. Górski (1982, s. 211) wymienia powtarzane często na wstępnych posiedzeniach oświadczenia w sprawie obowiązujących zasad funkcjonowania grupy. Dotyczą one konieczności uznania przez jednostkę, że:

— droga do sukcesu nie prowadzi przez przestępczość,

— członkostwo w grupie pociąga za sobą potrzebę pomocy wzajemnej, a nie walki,

— istnieje konieczność okazywania szczerości i spontaniczności wewnątrz grupy,

— istnieje potrzeba zachowania tajemnicy.

Do sposobów psychokorekcji, które znajdują zastosowanie w więzieniu, należą m.in.: doradztwo grupowe, psychodrama, psychopantomima, relaks i trening autogenny, muzykoterapia.

Doradztwo grupowe polega na tym, że grupa około ośmiu osób spotyka się regularnie z korektorem — psychoterapeutą (z personelu więziennego), by dyskutować w kameralnej, nieskrępowanej atmosferze jakikolwiek problem, w tym niektóre problemy osobiste i związane z zakładem karnym (J. Górski 1982, s. 224). Treść tych posiedzeń powinna dotyczyć podstawowych zasad higieny psychicznej. Obejmują one: 1) plany życiowe, 2) tryb życia, 3) postępowanie z ludźmi (Kratochvil 1974, s. 106-110).

Spotkania powinny odbywać się raz w tygodniu i trwać około dwóch godzin (Górski 1988, s. 224).

Psychodrama (także socjodrama albo też drama) — jest to improwizowana

dramatyzacja w wykonaniu członków grupy terapeutycznej w obecności (z udziałem) korektora (psychoterapeuty). Odwołuje się ona do twierdzenia Moreno, iż „przedstawienie dramatu uwalnia od niego". Uwolnienie to jest możliwe dzięki (Kolarczyk 1988, s. 246 i Konopczyński 1996, s. 86):

— okazji przeżycia raz jeszcze w bezpiecznych warunkach tych zadań, sytuacji i zachowań, które są związane z przykrymi stanami uczuciowymi, przez co jednostka może stwierdzić nieadekwatność swoich emocji i doświadczyć, że nie są one takie straszne jak sobie wyobrażała, co powoduje, że uwalnia się od nich;

— tolerancyjnej postawie uczestników i korektorów, przez co jednostka przestaje obawiać się kar, m.in. w postaci dezaprobaty i ośmieszenia przy ujawnianiu swoich emocji, w ten sposób ośmiela się być sobą;

— nie osobistemu, ale wręcz zabawowemu charakterowi dramatyzacj i, przez co w napięciu emocjonalnym jednostka przestaje reagować mechanizmami obronnymi, przestaje więc oszukiwać innych i siebie;

— możliwości wyrażania konfliktowości i emocji w różny sposób, nie wprost, a pośrednio i symboliczne;

— obserwowaniu odreagowania u innych członków grupy, co redukuje lęk i na-i pięcie przez identyfikację.

Psychopantomima — polega na spontanicznym przedstawianiu przez jednostifj przy pomocy zachowań niewerbalnych, przede wszystkim mimiki, gestu i ruchu, określonych przez korektora pojęć, tematów fikcyjnych lub realnych sytuacji i zdarzeń

262

mogących mieć znaczenie dla poznania, kształtowania lub zmiany jej zachowania. Jest to fonna psychokorekcji grupowej.

Relaksacja i trening autogenny (o którym już wspominałem) — są wykorzystywane w trojaki sposób, mianowicie do:

i — uzyskania przez jednostkę odprężenia psychofizycznego,

— wprowadzenia jednostki w stan odprężenia psychofizycznego, potrzebnego do oddziaływań korekcyjnych za pomocą innych metod,

— eliminowania określonych, psychogennych dolegliwości somatycznych. Odprężenie psychofizyczne, uwolnienie się od przykrego napięcia, lęku, niepokoi—sprzyja nawiązaniu kontaktu terapeutycznego. Relaksacja jest więc szczególnie

ydatna jako wstęp, przygotowanie do innych oddziaływań psychokorekcyjnych. Relaksacja może być użyteczną formą oddziaływań w resocjalizacji więźniów. Np. tzw. relaks medytacyjny przynosi dobre efekty w zapobieganiu powrotności do przestępstwa (Kolarczyk 1988, s. 273). Relaks i trening autogenny mogą być realizowane samodzielnie i grupowo. Relaks i trening przeprowadzany indywidualnie może odbywać się bez korektora. Jego rolę może zastąpić płyta albo taśma (np. wideo) lub pamięć (co do instrukcji) ćwiczącego.

Muzykoterapia — polega na oddziaływaniu odpowiednio dobraną ze względu na cel muzyką. Można w ten sposób oddziaływać wielorako, np. uspokajająco, pobudzająco, powodować określone przeżycia emocjonalne. Można za pomocą muzyki człowieka aktywizować, ale można też powodować u niego określone refleksje przyczy-1 niające się w jakimś stopniu także do krytycznej oceny swojej sytuacji i fragmentów ; własnego życia (Konopczyński 1996).

Różne formy psychokorekcji stosuje się w niektórych zachodnich zakładach karnych. Wymienić tu można za J. Górskim (1982, s. 385 i nast.) zakład w Hohenasperg (Niemcy), [ wNymwegen (Holandia), gdzie funkcjonuje Klinika Pompę (więzienie psychokorekcyj-ne), zakład w Mittersteig (Austria), zakład w Herstedvester (Dania), utworzony w 1962 r. zakład w Grendon Underwood (Wielka Brytania) itd. w więzieniach polskich również stosuje się psychokorekcję. Głównie w oddziałach terapeutycznych, gdzie realizuje się system oddziaływania terapeutycznego, ciągle jednak jeszcze nie na skalę potrzeb.

Wypada zwrócić uwagę na możliwość zastosowania w procesie resocjalizacji niektórych kategorii przestępców treningu asertywności i umiejętności społecznych (Poznaniak 1993, s. 410—424). Zdaniem S. Miki asertywność to umiejętność otwartego wyrażania własnych przekonań i uczuć po to, by nie narażając dobra innych ludzi, bronić swoich praw, które przez innych są naruszane. Według H. Sęk (1988) asertywność to umiejętności o charakterze kompensacji osobistych wyznaczających zachowania w sytuacjach interpersonalnych, których celem jest realizacja istotnych wartości osobistych i pozaosobistych, rozwój i obrona pozytywnego obrazu własnej osoby i samoakceptacja. Trening asertywności zmierza do usunięcia zahamowań wynikających z niskiej samooceny (braku pewności siebie), nieumiejętności wypowiadania i bronienia własnego zdania, a także z braku umiejętności otwartej ekspresji (Poznaniak 1993). Trening asertywności jest realizowany w grupach kilku lub kilkunastoosobowych. Ułatwić ma on komunikację interpersonalną bez wchodzenia w konflikty z innymi ludźmi, przy zachowaniu swojego punktu widzenia oraz własnej i cudzej godności osobistej.

263

Inną formą psychokorekcji, rzadko albo zupełnie niestosowaną w polskiej praktyce penitencjarnej, jest odpowiednio dobrany zestaw Hathajogi (Młotkowski 1990, s. 7 i n.). Trening ten dotyczący zarówno fizycznej, jak i psychicznej strony człowieka, zawiera treści filozoficzne, lecznicze i pedagogiczne (Szyszko-Bohusz 1990). Prowadzi on do obniżenia poziomu agresywności, uodparnia na stres i sytuacje nerwicogen-ne. Działa uspokajająco i antynerwicowo (Młotkowski 1990, s. 4-7; Javalgekar 1994, s. 13-19). Może być zatem stosowany wobec osób, u których właściwości te warunkowały zachowanie przestępcze lub aspołeczne. Trening ten może być realizowany w małych grupach (wtedy podobnie jak trening autogenny zawiera elementy oddziaływania hipnotycznego) lub indywidualnie (wtedy główny akcent jest położony na autosugestii).

Psychokorekcję w resocjalizacji penitencjarnej opisali bliżej: M. Gordon, H. Gotz, J. Górski, A. Kempa, T. Kolarczyk, B. Niemierko i B. Tomaszewska (J.Górski, T. Kolarczyk 1982). Naturalnie jak podkreśla K. Pospiszyl (1998, s. 50) w procesie korekcyjnym przestępców w określonych przypadkach mogą być stosowane różne techniki psychoterapeutyczne (Aleksandrowicz 2000, s. 175-220) i socjoterapuetyczne (Sawicka 1999, s. 9-28).

Dla celów resocjalizacyjnych więzienie powinno współpracować z rodzinami więźniów. Są dwa tego powody: readaptacyjno-reintegracyjny i zapobiegawczy. W pierwszym przypadku chodzi o wykorzystanie rodziny do celów poprawczych. Można tu mówić o sterowaniu zarówno więźniem w kierunku rodziny (rodziców, współmałżonka, dzieci) jak i odwrotnie, rodziny w kierunku więźnia (oczekiwanie poprawy, lepszej perspektywy, wyrażanie nadziei, stawianie wymagań itp.) Kwestia ta jest niesłychanie ważna w odniesieniu do młodocianych, ale nie tylko (Machel 1989, 1994; Rejman 2000, s. 169). Szerzej problem funkcjonowania zakładu karnego dla młodocianych w aspekcie modelowym przedstawił J. Rejman (2002).

W drugim przypadku idzie o ochronę rodziny więźnia przed rozpadem. Wskazałem już na ten problem wcześniej za Jurasem (1983) i Rzeplińskim (1981). Przypomnę, że kontakt z rodziną (mężem, dziećmi, konkubinem) jest szczególnie ważny w odniesieniu do kobiet, dla których, zwłaszcza dzieci stanowią wartość niesłychanie wysoką, a wierny mąż nadzieję na stabilizację (Kolarczyk, Kubiak, Wierzbicki 1984; Jendykiewicz 1991; Birna 1994).

W każdym przypadku idzie o utrzymanie, wzmocnienie lub zrekonstruowanie przyszłego osobistego środowiska społecznego.

8.5. Postępowanie z alkoholikami i narkomanami

Margines społeczny, który jest głównym dostarczycielem przestępców do zakładów karnych, jest — co już wcześniej zaznaczono — obszarem zwiększonego ryzyka społecznego. Stąd wśród więźniów znajduje się wielu alkoholików i narkomanów. U osób tych na wykolejenie społeczne i przestępcze, często także na mniej sprawną psychikę, nakłada się uzależnienie alkoholowe i narkotyczne. W odniesieniu do narkomanów dochodzi jeszcze jeden wyjątkowo niekorzystny czynnik — zarażenie wirusem HIV i możliwość wniesienia do więzienia choroby AIDS. Zarówno alkoholicy, jak i narko-

264

mani o znacznym stopniu uzależnienia (i spustoszenia osobowości) wymagają odmiennego, specjalnego traktowania resocjalizacyjnego. Polska praktyka penitencjar-uwzględnia ten postulat. Ze wzglądu na ograniczoną objętość tego opracowania ść ta, podobnie jak niektóre poprzednie, ma jedynie charakter sygnalizacyjny. Ustalenie, kto jest alkoholikiem, a kto narkomanem i w jakim stopniu uzależnienia, należy do diagnostów i musi się znaleźć w diagnozie penitencjarnej, zapewne także w diagnozie lekarskiej.

8.5.1. Postępowanie z alkoholikami

„Zespół uzależnienia od alkoholu — to stan zmian psychicznych i zwykle także somatycznych, spowodowany używaniem alkoholu, charakteryzujący się określonymi reakcjami behawioralnymi i innymi, które z reguły obejmują skłonność do stałego lub okresowego używania alkoholu w celu doznania jego działania psychicznego, a czasem także dla uniknięcia złego samopoczucia wynikającego z braku alkoholu" (Kempa 1990, s. 3-4). U tak rozumianych alkoholików zauważa się trzy grupy zmian (Kempa 1990, s. 4):

1) zmiany w zachowaniu: sposób picia, spożywanie dużej dawki dobowej alkoholu, stereotypowość picia (od picia w dużych ilościach do picia ciągami), osłabienie lub utrata zdolności do reagowania na wzmocnienia negatywne, np. sankcje ze strony rodziny, pracodawcy itp.;

2) zmiany subiektywne: upośledzenie lub utrata kontroli nad piciem (niezdolność do deklaracji o zaprzestaniu picia), wystąpienie głodu alkoholowego, koncentracja na sprawach związanych z pozyskaniem i piciem alkoholu;

3) zmiany psychobiologiczne: zespół abstynencyjny, picie dla uniknięcia zespołów abstynencyjnych, zwiększona tolerancja alkoholu.

Resocjalizacja alkoholików jest niezwykle trudna. Muszą równolegle zachodzić cztery procesy: leczenie medyczne (także wyniszczonego organizmu), psychokorek-cja i zwykle oddziaływanie resocjalizacyjne oraz rehabilitacja. Ważnym i trudnym zadaniem jest przygotowanie takiego więźnia do readaptacji społecznej. Problemem jest też później sama readaptacja, której przebieg w znacznym stopniu zależy od stopnia !budowy woli pacjenta (w więzieniu), od dozoru kuratorskiego (jeśli jest) i od siły ołecznego wsparcia bliskich (jeśli je ma). Jak wskazuje praktyka penitencjarna, alkoholicy w więzieniu są skłonni pić różne substytuty, jak: woda kolońska, denaturat, a nawet politura i płyn „Borygo" (śmiertelne wypadki). Tworzy to dodatkowy problem.

Ponieważ dawno już stwierdzono, iż jednym z czynników kryminogennych jest alkohol, istotne jest podjęcie w warunkach penitencjarnych leczenia odwykowego. Fakt uzależnienia stwierdza się w postępowaniu diagnostycznym, m.in. przy pomocy tzw. testu przesiewowego AUDIT, który uprawdopodabnia uzależnienie od alkoholu (Fudała 1997). Leczenie odwykowe więźniów alkoholików ma wieloletnią tradycję. Intensywnie rozwijano je już w latach 70. Realizowano je w poradniach i oddziałach odwykowych, na ogół w okresie od 6 do 12 miesięcy przed przewidywanym zwolnieniem. W każdym większym zakładzie istniały takie poradnie (przy ambulatoriach lekarskich), a nadto niemal we wszystkich więzieniach polskich realizowano profilaktykę przeciwalkoholową, oczywiście na poziomie możliwości danego więzienia.

265

W latach osiemdziesiątych funkcjonowały już dość licznie kluby Anonimowych Alkoholików. Znana była też praktyka uczestniczenia więźniów alkoholików w meetin-gach antyalkoholowych poza więzieniem, gdzie spotykali podobnych sobie ludzi z wolności.

Zauważono jednak (już wtedy!) trudną niekorzystną drogę readaptacyjną leczonych w więzieniu osób po ich zwolnieniu z zakładu karnego, co obniżało efektywność tego leczenia.

Obecnie osoby uzależnione od alkoholu (alkoholików) kieruje się za ich zgodą dó oddziałów terapeutycznych, gdzie poddaje się ich stosownej terapii. Reguluje to art. 96 i 97 KKW. Wiadomo bowiem, że leczenie alkoholika wbrew jego woli (przymusowe) nie daje zwykle oczekiwanych rezultatów. Stąd profesjonalne działanie personelu pedagogiczno-psychologicznego skłaniające więźniów do poddania się tej terapii ma tu duże znaczenie. „Szacuje się, że około 30% populacji więziennej to alkoholicy, przy czym wśród recydywistów odsetek ten jest wielokrotnie wyższy od przeciętnej" (Fudała 1997). Podjęcie zatem intensywnej terapii odwykowej jest w pełni uzasadnione. Praktyka penitencjarna także obecnie szuka wsparcia w działaniu terapeutycznym we współpracy z grupami samopomocowymi funkcjonującymi poza więzieniem (Różański 1998, s. 458). Obecny system penitencjarny niekoniecznie bierze pod uwagę fakt, iż leczenie odwykowe powinno odbywać się bezpośrednio przed zwolnieniem. Wobec tego stanowi (art. 97 § 3 KKW), iż po ukończeniu terapii „skazanych przenosi się do odpowiedniego systemu wykonywania kary (tj. programowanego lub zwykłego)".

Jak podaje J. Fudała (1997), w 1996 roku w 112 zakładach karnych odbywały się regularnie meetingi grup Anonimowych Alkoholików a w 26 działają kluby abstynenta. W Biurze Służby Krajowej było zarejestrowanych 116 więziennych grup AA; w stosunku do lat wcześniejszych jest to tendencja wzrostowa. Tendencja ta dotyczy także liczby oddziałów terapeutycznych, których jest obecnie 11. W działalności profilaktycznej wobec młodocianych zastosowano m.in. uważany za nowoczesny program pod nazwą „Drugi Elementarz czyli Program Siedmiu Kroków" (w Areszcie Śledczym w Ostrowie Wielkopolskim).

Oddziały terapeutyczne funkcjonują także w więzieniach dla kobiet: w Grudziądzu (28 miejsc) i w Lublińcu, gdzie na oddziale dla uzależnionych od środków chemicznych znajdują się głównie alkoholiczki.

W 1994 roku wprowadzono do terapii odwykowej więźniów-alkoholików amerykański program „Atlantis" A. Ellisa (M. Burgin, W. Burgin 1991). Jest on zorientowany na oddziaływanie na strukturę poznawczą człowieka (tj. kognitywnie). Zakłada się, iż przy jego pomocy można uzyskać zmiany w pięciu sferach: poznawczej, emocjonalnej, behawioralnej, społecznej i duchowej (w tym w zakresie wartości). Obecnie ocenia się ten program (przystosowany do polskiej populacji) pozytywnie (Śląski 1997; Bukowski 1997). W niektórych oddziałach terapeutycznych realizuje się programy autorskie.

Podjęcie i realizowanie terapii odwykowej u alkoholików jest częścią ogólnokrajowego programu zapobiegania alkoholizmowi. Stąd Centralny Zarząd Służby Więziennej, widząc uzasadnienie i pożyteczność tego oddziaływania, współpracuje ściśle z Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, realizując „nałożone na Ministerstwo Sprawiedliwości zadania przez Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, przyjęty przez Radę Ministrów w sierp-

266

niu 1996 r. Służą temu stosowne podstawy prawne, w tym KKW z 1997 r. Na temat stosowania w resocjalizacji więźniów profilaktyki alkoholowej pisało wielu autorów. Bardzo szeroka informacja o terapii odwykowej wśród więźniów, znajduje się w zbiorowym opracowaniu B. Bukowskiej, S. Dąbrowkiego, J. Fudały, T. Głowika, S. Śląskiego, S. Witka, oraz B. Witkiewicz z 1997 roku.

8.5.2. Postępowanie z narkomanami : Przestępstwa osób uzależnionych od środków odurzających na ogół wiążą się z tym faktem. Jak wiadomo uzależnienie narkotyczne (podobnie jak alkoholowe) utrudnia lub zdecydowanie uniemożliwia pełnienie ról społecznych przez osoby uzależnione. Często też manipuluje się nimi. Jest to więc jeden z czynników kryminogennych (Ho-łyst 1999, s. 303). W ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii, definiuje sieją tak: „stałe lub okresowe używanie w celach niemedycznych, środków odurzających lub substytucji psychotropowych albo środków zastępczych w wyniku czego może powstać lub powstaje uzależnienie od nich" (ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z 1997 r.). Na temat pracy terapeutycznej z więźniami narkomanami pisało niewielu autorów (np. |G. Czajkowski i E. Opawska 1996; K. Dubiel 1997; A. Bartnik 2001). Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec narkomanów, podobnie jak wobec alkoholików, składa się z dwu równoległych oddziaływań: niwelującego stopień wykolejenia społecznego w tym przestępczego oraz terapeutycznego likwidującego uzależnienie. Jest l to więc proces bardzo trudny i skomplikowany, jeśli ma mieć cele resocjalizacyjne. Jak pisze A. Bartnik „ ... Pomoc w takim przypadku (więźniowi — przyp. H.M.) uzależniona jest od zaangażowania całej administracji danego zakładu karnego, jak i psychologa, niejednokrotnie psychiatry czy psychologa klinicznego... w 1983 r. polskie więziennictwo rozpoczęło praktyczne postępowanie z osadzonymi uzależnionymi od środków odurzających i psychotropowych. Postępowanie, leczenie, rehabilitację i resocjalizację" (2001, s. 709).

Jak trudna jest to praca pokazują badania amerykańskie. Na ich podstawie ustalono, że u 50-80% uzależnionych występują poniższe objawy patologiczne (Baran-Furga, Steinbarth-Chmielewska 1999):

— u 76% uzależnionych od kokainy - objawy psychotyczne (urojenia, omamy), u 50% — zaburzenia — ustroju,

— u 40-50% uzależnionych od opiatów — objawy osobowości antyspołecznej,

— u 50% ciężką depresję, u 80% uzależnionych od leków nasennych i uspokajających — stany lękowe.

W polskim więziennictwie podejmowano problem narkomanów już w 1930 roku, ale intensywnie uaktualnił się on w połowie lat 80. i później. W 1985 roku Minister Sprawiedliwości (jeszcze PRL) wydał rozporządzenie regulujące instytucjonalny sposób postępowania penitencjarnego z narkomanami. Skutkowało to zwiększeniem zatrudnienia potrzebnego personelu specjalistycznego: psychiatrów, instruktorów terapii zajęciowej itp. Powstało też niebawem 6 pododdziałów specjalnych (dziś terapeutycznych) dla terapii narkomanów: w Bydgoszczy, Gdańsku, Krakowie, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu. Przy szpitalach więziennych w tych miastach uruchomiono pododdziały detoksykacyjne. Przy okazji podjęto problem dodatkowy: nosicieli HIV i chorych na AIDS (Bartnik 2001, s. 708).

267

Kierownikami oddziałów dla narkomanów są psychologowie. Pracują w nich też terapeuci, wychowawcy i instruktorzy terapii zajęciowej. Oddziały te współpracują ze specjalistycznymi instytucjami pozawięziennymi, np. z Monarem, z pełnomocnikami wojewodów ds. uzależnień itp. (Czajkowski, Opawska 1996). Więziennictwo wymaga jednak dodatkowego wsparcia finansowego w tej sprawie, podobnie jak w leczeniu alkoholików.

Niezależnie od oddziaływań terapeutycznych, więziennictwo polskie od lat realizuje antynarkotyczną działalność profilaktyczną. Obecnie nie jest możliwe zrezygnowanie zarówno z oddziaływań terapeutycznych, jak i profilaktycznych (Dubiel 1997). Kodeks kamy wykonawczy w sposób jednoznaczny akceptuje to postępowanie (art 96 i 97 KKW).

Jak już wspominałem w pierwszej części książki (także A. Bartnik) rozluźnienie kontroli kontaktów więźniów ze światem zewnętrznym ułatwia przemycanie narkotyków na teren więzienia, a także innych środków odurzających. Jest to także problem więzień zachodnich i amerykańskich. Wspólnym postulatem wielu penitencjarystów jest w tym przypadku zaostrzenie kontroli.

8.6. Kwestia kobiet ciężarnych rodzących w więzieniu

8.6.1. Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec kobiet

Zgodnie z wymaganiami Reguł Minimum ONZ z 1955 r. polski system penitencjarny, podobnie jak inne systemy penitencjarne, stanowi iż „Kobiety odbywają karę pozbawienia wolności odrębnie od mężczyzn" (KKW z 1997 r., art. 87 § 1). Funkcjonuje także zasada (art. 87 § 2 KKW), w myśl której „Skazana kobieta odbywa karę w zakładzie karnym typu półotwartego, chyba że stopień demoralizacji lub względy bezpieczeństwa przemawiają za odbywaniem kary w zakładzie karnym innego typu".

Według M. Gordon (1990, s. 477) kwestia kobieca w więzieniu była zawsze problemem drugoplanowym ze względu na stosunkowo małą liczbę kobiet. „Żaden z wydanych po uzyskaniu niepodległości (do 1989 r. — przyp. H.M.) regulaminów więziennych nie ustanawiał odrębnego sposobu wykonywania kary wobec kobiet" (Reichel 2000, za M. Gordon). Jednak w przepisach tych umieszczono wyjątkowe postanowienia dotyczące kobiet, zwłaszcza zaś ciężarnych i matek małych dzieci. Stąd postępowanie z tą kategorią kobiet regulowano różnymi wytycznymi (Gordon 1990, s. 477-478). Wytyczne Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z 1975 roku zalecały min.: zezwolenie na odbywanie widzeń z dziećmi we własnej odzieży i zezwalanie na poc; stunek słodyczami i owocami oraz na wręczanie dzieciom upominków.

Dopuszczały także możliwość udzielenia tym kobietom widzeń z najbliższymi po terenem zakładu karnego oraz zezwalały na czasowe opuszczanie zakładu karnego czas do 5 dni (wytyczne dyrektora C.Z.Z.K. z 1975 r.).

W roku następnym po porozumieniu władz więziennych z Ministrami Oświaty i Wychowania oraz Zdrowia i Opieki Społecznej zalecano:

— niekontrolowanie korespondencji z dziećmi,

—umożliwienie więźniom (także ojcom) realizowanie odwiedzin ich dzieci cówkach opiekuńczo-wychowawczych, w których przebywały,

Kierownikami oddziałów dla narkomanów są psychologowie. Pracują w nich też terapeuci, wychowawcy i instruktorzy terapii zajęciowej. Oddziały te współpracują ze specjalistycznymi instytucjami pozawięziennymi, np. z Monarem, z pełnomocnikami wojewodów ds. uzależnień itp. (Czajkowski, Opawska 1996). Więziennictwo wymaga jednak dodatkowego wsparcia finansowego w tej sprawie, podobnie jak w leczeniu alkoholików.

Niezależnie od oddziaływań terapeutycznych, więziennictwo polskie od lat realizuje antynarkotyczną działalność profilaktyczną. Obecnie nie jest możliwe zrezygnowanie zarówno z oddziaływań terapeutycznych, jak i profilaktycznych (Dubiel 1997). Kodeks kamy wykonawczy w sposób jednoznaczny akceptuje to postępowanie (art. 96 i 97 KKW).

Jak już wspominałem w pierwszej części książki (także A. Bartnik) rozluźnienie kontroli kontaktów więźniów ze światem zewnętrznym ułatwia przemycanie narkotyków na teren więzienia, a także innych środków odurzających. Jest to także problem więzień zachodnich i amerykańskich. Wspólnym postulatem wielu penitencjarystów jest w tym przypadku zaostrzenie kontroli.

8.6. Kwestia kobiet ciężarnych rodzących w więzieniu

8.6.1. Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec kobiet

Zgodnie z wymaganiami Reguł Minimum ONZ z 1955 r. polski system penitencjarny, podobnie jak inne systemy penitencjarne, stanowi iż „Kobiety odbywają karę pozbawienia wolności odrębnie od mężczyzn" (KKW z 1997 r., art. 87 § 1). Funkcjonuje także zasada (art. 87 § 2 KKW), w myśl której „Skazana kobieta odbywa karę w zakładzie karnym typu półotwartego, chyba że stopień demoralizacji lub względy bezpieczeństwa przemawiają za odbywaniem kary w zakładzie karnym innego typu".

Według M. Gordon (1990, s. 477) kwestia kobieca w więzieniu była zawsze problemem drugoplanowym ze względu na stosunkowo małą liczbę kobiet. „Żaden z wydanych po uzyskaniu niepodległości (do 1989 r. — przyp. H.M.) regulaminów więziennych nie ustanawiał odrębnego sposobu wykonywania kary wobec kobiet" (Reichel 2000, za M. Gordon). Jednak w przepisach tych umieszczono wyjątkowe postanowienia dotyczące kobiet, zwłaszcza zaś ciężarnych i matek małych dzieci. Stąd postępowanie z tą kategorią kobiet regulowano różnymi wytycznymi (Gordon 1990, s. 477—478). Wytyczne Dyrektora Centralnego Zarządu Zakładów Karnych z 1975 roku zalecały m.in.: zezwolenie na odbywanie widzeń z dziećmi we własnej odzieży i zezwalanie na poczęstunek słodyczami i owocami oraz na wręczanie dzieciom upominków.

Dopuszczały także możliwość udzielenia tym kobietom widzeń z najbliższymi poza terenem zakładu karnego oraz zezwalały na czasowe opuszczanie zakładu karnego na czas do 5 dni (wytyczne dyrektora C.Z.Z.K. z 1975 r.).

W roku następnym po porozumieniu władz więziennych z Ministrami Oświaty i Wychowania oraz Zdrowia i Opieki Społecznej zalecano:

— niekontrolowanie korespondencji z dziećmi,

— umożliwienie więźniom (także ojcom) realizowanie odwiedzin ich dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, w których przebywały,

268

— podwyższanie wynagrodzenia za pracę w celu umożliwienia więźniom partycypowania w kosztach utrzymania ich dzieci. Kolejne wytyczne rozszerzały kwestię odwiedzin na dzieci znajdujące się u krewnych.

Jak podają T. Kolarczyk, R. Kubiak i P. Wierzbicki (1984, s. 173-174), odwołując się do ustaleń międzynarodowych „...z punktu widzenia zdrowia fizycznego a także w interesie sprawiedliwości, konieczne jest ustanowienie w odpowiednich ustawach i przepisach odrębnych praw dla kobiet pozbawionych wolności, konieczne jest też złagodzenie reżimu i dyscypliny więziennej". Według. M. Bramskiej (1997, s. 23) dokonujące się stale zmiany w organizacji i wyposażeniu zakładów karnych przyczyniały się do zmniejszenia dolegliwości izolacji więziennej, ponieważ zapewniały kobietom lepsze warunki sanitarne i bytowe oraz umożliwiały rozszerzanie kontaktów z osobami bliskimi. Służyły też korzystniejszemu przygotowaniu kobiet do wypełniania obowiązków rodzinnych po zwolnieniu z więzienia.

Regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności z 1989 roku (w rozdz. 7) już wyraźnie określił zasady odbywania kary przez kobiety. Od tego czasu sprawa wykonywania kary pozbawienia wolności przez kobiety jest określana przez kolejne regulaminy więzienne, tj. z 1995 roku, i z 1999 roku (w rozdz. 5). Regulamin z 1999 roku jest w zakresie regulacji praw kobiet, logiczną konsekwencją ustaleń znajdujących się w KKW z 1997 roku, które przytoczyłem na początku tego podrozdziału.

Według J. Niedworok (1998, s. 42) mimo, że aktualne przepisy klasyfikacyjne wymieniają płeć jako kryterium klasyfikacji (art. 82 § 2 KKW), to jednak, choć osobno, kobiety odbywają karę w takich samych zakładach karnych co mężczyźni. Istotnie, polega to na prawdzie, jednak duża rozpiętość odstępstw od ogólnie obowiązujących zasad, stanowi korzystny dla kobiet obszar odmienności.

Wielu autorów poruszających zagadnienie kobiet w więzieniu zwraca uwagę na ich inność w porównaniu z mężczyznami. Dotyczy ona zarówno osobowości jak i sytuacji społecznej. Kobiety są bardziej delikatne, bardziej wrażliwe, bardziej odczuwające potrzebę miłości i miłości macierzyńskiej (Brańska 1997; Niedworok 1998; Gordon 1990). Ich związek z rodziną, z mężem, z dziećmi lub innymi osobami najbliższymi jest zwykle bardzo silny i bardzo emocjonalny. Zdecydowanie gorzej niż mężczyźni, kobiety znoszą izolację więzienną (Rudnik 1964; Pełka-Sługoc-ka 1969, Gordon 1990). Kobiety najczęściej w sposób ciągły odczuwają stres powodowany karą pozbawienia wolności, a szczególnie mocno odczuwająją w ostatnim okresie przed zwolnieniem. Wynika to m.in. z niepewności czy nie odejdzie mąż, konkubent, z niepewności o los dzieci i perspektywę jaka je czeka po zwolnieniu. Dlatego właśnie uważa się, że częste kontakty z osobami najbliższymi są tak ważne. Mimo, że kobiety również prezentują zróżnicowany poziom demoralizacji, to jednak zwykle uznają, że rola żony i matki jest dominująca. Ich izolacja powoduje stały niepokój przed rozbiciem rodziny, lęk przed zmienioną niekorzystnie sytuacją życiową po wyjściu (Pełka-Sługocka 1969, s. 80 i n.). Wreszcie kobiety ze względu na swoją odrębność biologiczną, wymagają mniej surowych, bardziej „kobiecych" warunków sanitarno-bytowych.

Jak twierdzi W. Banaszak (1985, s. 25) u kobiet — więźniarek pojawia się często poczucie samotności, beznadziejności i braku bezpieczeństwa. Potwierdzają to badania

269

J. Szatańskiego dowodzące, że poziom poczucia bezpieczeństwa u kobiet jest bardzo niski (Szatański 1988, s. 370). W. Banaszak podobnie jak inni autorzy zwraca uwagę na deprywację niektórych potrzeb, szczególnie u osób o dłuższej karze, m.in. potrzeby seksualnej. Alternatywą dla tej ostatniej są zdarzające się praktyki lesbijskie (Kosewski 1985, s. 142-149; Niedworok 1994, s. 50 i n.).

L. Rabinowicz (1933, s. 138-139) już wiele lat temu pisał, iż zwłaszcza wieloletnie więzienie prowadzi do psychicznego paraliżu więźnia. Odrębność psychofizyczna, kobiet powoduje, iż stan tego paraliżu jest szczególnie dla nich dotkliwy (Lewandowski 1994, s. 60).

Mimo akcentowania odrębności w traktowaniu kobiet w więzieniu, którą dyrektor zakładu karnego może poszerzyć przez stosowanie wobec nich rozmaitych odstępstw od regulaminu, nie zawsze wykonywanie wobec nich kary pozbawienia wolności jest prawidłowe. J. Niedworok (1988, s. 46) podaje np., iż mała liczba kobiet powoduje rozwiązywanie niektórych związanych z tym zagadnień np. klasyfikacji i indywidualizacji, nie respektuje w należnym stopniu przyjętej wobec nich polityki penitencjarnej. Zwraca ona m.in. uwagę, „że często odbywają karę wspólnie młodociane z dorosłymi, recydywistki z karanymi pierwszy raz, alkoholiczki i prostytutki z kobietami o pozytywnej opinii środowiskowej". J. Niedworok (1988) wskazuje, (podobnie jak J. Reichel), iż kobiety w więzieniu oprócz tęsknoty za dziećmi i rodziną oraz brakiem poczucia bezpieczeństwa wskazują zwykle jako najbardziej dolegliwe: brak swobody działania, trudne warunki bytowe, niewłaściwe traktowanie przez przełożonych, złe traktowanie przez współskazane, brak kontaktu z normalnymi ludźmi, wzajemną obojętność i dyscyplinę więzienną.

Z doświadczeń penitencjarnych J. Reichel w Zakładzie Karnym nr 1 w Grudziądzu wynika, iż bardzo dokuczliwe są często nieprawidłowe stosunki interpersonalne wśród mieszkanek więziennej celi. Wymienione wyżej czynniki to negatywne determinanty oddziaływania penitencjarnego, które zdaniem M. Bramskiej nie służą kształtowaniu tych cech, które mogą mieć decydujący wpływ na dalsze, społecznie pożyteczne zachowania w życiu na wolności (1997). Syntetycznego omówienia podstaw prawnych postępowania z kobietami w więzieniu podjęła się B. Stańdo-Kawecka (2000).

8.6.2. Kobiety rodzące w więzieniu i problem ich macierzyństwa

Kobiety odbywające karę pozbawienia wolności rodzą w więzieniu gdy są w nim osadzane, będąc w ciąży, zwłaszcza w pierwszym jej okresie, albo kiedy, korzystając z przepustek zachodzą w ciążę. Traktowanie kobiet ciężarnych i rodzących, a następnie matek w więzieniu odpowiada wymaganiom sytuacji, w której one pozostają. Polski system penitencjarny ustawowo gwarantuje wtedy kobietom-więźniarkom specjalne warunki:

— „Kobiecie ciężarnej lub karmiącej zapewnia się opiekę specjalistyczną" (art. 87 KKW § 3).

— „W celu umożliwienia matce pozbawionej wolności sprawowania stałej i bezwzględnej opieki nad dzieckiem organizuje się przy zakładach karnych domy dla matki i dziecka, w których dziecko może przebywać na życzenie matki do ukończenia trzeciego roku życia, chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne, potwierdzone opinią lekarza albo psychologa, przemawiaj ą za oddzieleniem dziec-

270

ka od matki albo za przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. Decyzje w tym względzie wymagają zgody sądu opiekuńczego" (art. 87 § 4 KKW).

— „Kobiety ciężarne i karmiące mają prawo do dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych oraz korzystania z dłuższego spaceru" (§ 93 Regulaminu wykonywania kary pozbawienia wolności z 1999 r.).

— Dyrektor więzienia może wobec kobiet ciężarnych i karmiących dokonać niezbędnych odstępstw od postanowień regulaminu (na wniosek lekarza lub po zasięgnięciu jego opinii) ze względu na stan fizyczny lub psychiczny tych kobiet (§ 94 Regulaminu...).

Więżniarki-matki (podobnie jak ojcowie) mogą korzystać z uprawnienia, które, [ jeśli sprawują pieczę nad dzieckiem do lat 15, pozwala im na częste kontakty z tymi ' dziećmi celem utrzymywania i zacieśniania więzi uczuciowej z nimi, „wywiązywania j się z obowiązków alimentacyjnych oraz świadczenia pomocy materialnej dzieciom, f a także współdziałania z placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, w których te dzieci f przebywają" (§ 95 ust. 1 i 2 Regulaminu ...). Cytowany Regulamin zaleca również, aby, jeśli dzieci przebywają w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, żeby ich rodzice odbywali karę w zakładach karnych możliwie najbliżej tych placówek.

Biorąc pod uwagę względy klasyfikacyjne oraz to, że w Polsce są zaledwie cztery zakłady karne dla kobiet (Czersk, Krzywaniec, Grudziąc i Lubliniec), wydaje się, że przestrzeganie tej zasady napotyka na kłopoty.

8.6.3. Więzienne domy matki i dziecka

Z oczywistych względów rozwojowych i wychowawczych dziecko powinno pozostawać z matką, także jeśli matka odbywa karę. Kwestia ta jest rozwiązywana przez polskie więziennictwo przy pomocy dwóch domów matki i dziecka: w Krzywańcu i w Grudziądzu. W Grudziądzu funkcjonuje też szpital ginekologiczno-położniczy, gdzie kobiety rodzą. W postępowaniu z matkami rodzącymi w więzieniu, niekiedy napotyka się na istotne kłopoty. Ma to miejsce wtedy, kiedy matka odbywa karę za dzieciobójstwo. Pozostaje bowiem problem zagrożenia życia dziecka z jej strony. Zwykle personel domu matki i dziecka przygotowuje starannie matkę do przyjęcia nowo narodzonego dziecka oraz do właściwego sprawowania opieki nad nim. Jednak decyzję w przedmiocie dalszego bezpośredniego pozostawania matki z dzieckiem podejmuje właściwy sąd. Często uwzględnia się tu opinię zakładu karnego w tej sprawie.

Warto zaznaczyć, że „pogodzenie roli matki i skazanej nie jest sprawą prostą, pomimo stwarzania jak najlepszych warunków umożliwiających wywiązywanie się z tych ról. Trudne jest nawiązywanie więzi emocjonalnej między matką a dzieckiem" (Reichel 2000, s. 38-40). Zdarza się, że „dochodzi do kolizji interesów dziecka z interesami wymiaru sprawiedliwości (wyjazdy skazanych matek do innych zakładów czy aresztów) i dlatego też zapewnienie dziecku opieki matki w sztucznych warunkach zakładu karnego i rozbudzanie w tych warunkach uczuć macierzyńskich u matki jest w zasadzie niemożliwe" (Niedworok 1988, s. 68). Jednak zarówno personel wychowawczy, a przede wszystkim profesjonalny personel domów matki i dziecka trud ten podejmuje i osiąga często dobre rezultaty. O losach dziecka urodzonego w więzieniu decyduje zarówno matka jak i sąd opiekuńczy. Decyzję o przekazaniu dziecka do swojej rodziny jako zastępczej lub do adopcji podejmuje wymieniony sąd na wniosek matki. W domach matki

271

i dziecka pozostają ze swoimi dziećmi stale. Karmią je, opiekują się nimi i spacerują z nimi po specjalnie wydzielonym na ten cel terenie więzienia, zwykle mini parku.

Jak ustaliła J. Reichel (2000, s. 54 i n.) w Domu Matki i Dziecka w Grudziądzu w latach 1995-1999 przebywało zwykle od 29 do 40 małych dzieci. Według R. Feldmana (2001, s. 41 i n.) wiele matek rodzących w więzieniu w Grudziądzu pozostawało głównie w przedziale od 20 do 30 lat. W badanej przez niego populacji jedynie 5% matek nie miało 20 lat, 65% to matki w wieku 20-30 lat i 30% w wieku powyżej 30 lat. 75% badanych przez niego matek miało wykształcenie podstawowe, a jedynie 10% średnie. Gdy chodzi o stan cywilny 70% było pannami. Dane te wskazują na zakres i treść pracy wychowawczej z tymi osobami oraz na zwiększoną troskę o ich losy (i ich dzieci) po zwolnieniu z więzienia.

Według R. Feldmana (2001, s. 23), który podobnie jak J. Reichel (2000) przeprowadził badania sytuacji społecznej skazanych kobiet w zakładzie karnym w Grudziądzu „funkcjonujące przy zakładach karnych placówki opiekuńczo-wychowawcze, umożliwiają dziecku zachowanie wartości dla niego najcenniejszej — stałego, bezpośredniego kontaktu z matką, która je karmi, myje, usypia, uczy pierwszych słów i kro-, ków, bawi i uczy zabawy z innymi dziećmi, zapewnia opiekę i bezpieczeństwo. To właśnie stanowi przeciwwagę dla argumentacji przeciwników przebywania małych dzieci wspólnie ze swymi matkami w zakładzie karnym. Tym też te placówki korzystnie różnią się od państwowych domów małego dziecka, które nie mogą zapewnić dzieciom, przynajmniej w takim zakresie, kontaktu z matką.

Dla administracji penitencjarnej, świadomej kontrowersyjności poglądów w omawianej sprawie, podstawową przesłanką zorganizowania przy zakładach karnych domów matki i dziecka było staranie stworzenia dzieciom, których matki są pozbawione wolności, możliwie „prawidłowych i naturalnych warunków rozwoju".

Zagadnienie postępowania penitencjarnego z kobietami rodzącymi w więzieniu i matkami od strony podstaw prawnych omawia B. Stańdo-Kawecka (2000).

Należy podkreślić, iż troska więziennictwa polskiego o matkę małego dziecka, choć w warunkach społecznych sztucznych, jest wyrazem uwzględnienia Deklaracji Praw Dziecka z 1959 roku uznającej prawo dziecka (tu niemowlęcia i dziecka małego) do opieki macierzyńskiej i życia rodzinnego.

:

8. 7. Zasady oddziaływania penitencjarnego

8.7.1. Pojęcie zasady

„Zasada" jest pewną odmianą innego pojęcia — pojęcia „normy". Normą nazywamy zdanie wyrażające powinność. Może być ona wyrażona np. słowami: potrzeba, należy, jest konieczne, obowiązuje (Sośnicki 1967, s. 151). Zasada zawiera więc pewne dyrektywy, które trzeba respektować decydując się na jakieś działanie. Można wtedy powiedzieć, że w postępowaniu swoim, np. wobec innych ludzi kierowaliśmy się zawsze (albo przeważnie) takimi to a takimi zasadami. Jeszcze inaczej można powiedzieć, że uwzględnialiśmy takie to a takie reguły postępowania.

W postępowaniu z osobami odbywającymi karę pozbawienia wolności można wyróżnić zasady odnoszące się generalnie do problemu traktowania tych osób oraz

272

zasady resocjalizacji. Zasady generalne zwykle określają różne akty prawne rangi państwowej i międzynarodowej. Zasady resocjalizacji wynikają z potrzeb wychowania osób odbywających karę pozbawienia wolności i należy ich szukać przede wszystkim w podręcznikach na ten temat. Nie mogą one jednak pozostawać w niezgodzie z zasadami (regułami) generalnymi.

8.7.2. Europejskie Reguły Więzienne

Reguły Minimalne ONZ zobowiązują sygnatariuszy do humanitarnego traktowania więźniów. Z tej naczelnej idei wywodzą się reguły bardziej szczegółowe choć też natury ogólnej: Europejskie Reguły Więzienne, o czym już wspominałem w rozdziale 4. Omówię je pokrótce.

Z uwagi na wielozagadnieniowość tego dokumentu na użytek niniejszego opracowania zwrócę uwagę jedynie na te reguły, które ze względów humanitarnych i resocjalizacyjnych uważam za najważniejsze. Przypomnę, że Polska jako państwo stowarzyszone w Radzie Europy, jest zobowiązana je respektować. Tekst omawianego dokumentu składa się z preambuły i stu reguł.

W preambule zobowiązuje się sygnatariuszy m.in. do:

— ustanowienia ludzkich warunków wykonywania kary pozbawienia wolności,

— spowodowania pozytywnego oddziaływania w nowoczesnych i postępowych systemach,

— stworzenia warunków do oceny i pomiaru postępu zmierzającego do osiągnięcia wyższych standardów.

Reguły już na wstępie kładą nacisk na troskę o ludzką godność więźniów, na zachowanie ich praw jako Praw Człowieka, na znaczenie pozytywnych ról personelu pracy z więźniami oraz na skuteczne, nowoczesne zarządzanie zakładami peniten-amymi.

Wśród zasad podstawowych, poza poszanowaniem godności ludzkiej i strony mo-ej, zaleca się odpowiednie zabezpieczenie materialne i eliminację jakiejkolwiek skryminacji więźniów (np. rasowej, religijnej, narodowej — Reguła 2). Reguła 3 brzmi: „Celem oddziaływania w warunkach więziennych jest podtrzy-ie zdrowia i szacunku dla samego siebie, oraz o ile pozwala na to długość kary, zwijanie poczucia odpowiedzialności oraz tych postaw i umiejętności, które pomagają w powrocie do społeczeństwa, stwarzając najlepsze możliwości prowadzenia po zwolnieniu życia zgodnego z prawem i utrzymania się samemu". Zobowiązuje się do systematycznych kontroli zakładów penitencjarnych przez wyspecjalizowane służby, które badają, czy zachowana jest tam praworządność, czy są realizowane cele stawiane przed więziennictwem oraz, czy są przestrzegane reguły (Reguła 4), a także legalność pobytu więźniów. Stanowi się też, że reguły muszą być dostępne dla personelu i dla więźniów w ich językach (Reguła 6).

Reguły zobowiązują do zabezpieczenia więźniów przed wzajemną demoralizacją, m.in. przez stosowną ich klasyfikację i rozmieszczenie (Reguły 11 i 12) oraz stworzenie, o ile to możliwe, oddziałów jednorodnych umożliwiających oddziaływanie na większą zbiorowość. Przewidują zaprogramowane nauczanie więźniów, o ile jest to potrzebne i możliwe. O resocjalizacji pisze się m.in., że jej organizacja winna pozostawać w granicach możliwości zarządzania i w granicach bezpieczeństwa.

273

Reguły stanowią, żeby więźniowie spali w celach pojedynczych, jednoosobowych, a we wspólnych tylko wtedy, gdy zachodzi taka potrzeba, ale pod warunkiem, że osoby pozostające razem są zdolne do właściwego współżycia, a zatem nie przeszkadzają sobie wzajemnie {Reguła 14).

Reguły wymagają zapewnienia więźniom odpowiednich warunków sanitarnych, właściwej odzieży i stosownej opieki medycznej. Żywienie (Reguła 26) musi odpowiadać uznanym normom, a także uwzględniać wiek i stan zdrowia, a jeśli to możliwe, nawet wymogi religijne i kulturowe. Reguła 33 zobowiązuje do utrzymania w więzieniu należytej dyscypliny i porządku, m.in. w celu zachowania bezpieczeństwa więźniów i możliwości oddziaływania na nich. Wykluczone muszą być kary okrutne, cielesne i nieludzkie. Postępowanie dyscyplinarne musi być uczciwe i z zachowaniem szansy na obroną. Środki przymusu (Reguła 39) mogą być stosowane jako ostateczność i na czas niezbędny oraz zgodnie z prawem. Nie mogą to być ciężkie kajdany i łańcuchy. Zagwarantowana jest możliwość skarg więźniów oraz obiektywizm i krótki termin ich rozpatrzenia (Reguła 41). Reguły 43-45 przewidują szeroki kontakt więźniów ze światem zewnętrznym, ale z zachowaniem wymogów oddziaływania, bezpieczeństwa i porządku. Obcokrajowcy muszą mieć zagwarantowany kontakt ze swoim przedstawicielstwem dyplomatycznym. Oddziaływanie resocjalizacyjne winno mieć priorytet (Reguła 59).

Reguły 64-69 mówią, że więzienie jest karą samą w sobie i nie wolno tej kary wzmacniać dodatkowymi dolegliwościami. Segregacja, rygory i utrzymanie dysc; ny muszą to uwzględniać. Wszystko musi być podporządkowane rozwijaniu ty umiejętności i zdolności, które zwiększają szansę powrotu do społeczeństwa. Wszel kie działania wobec więźniów muszą:

— pozostawać w zgodzie ze standardami życia w społeczeństwie (któremu więzienie służy — podkreślenie moje — H. Machel),

— zachować takie warunki, by nie rodziły szkodliwych skutków dla osobowości więźniów,

— nie powodować zmniejszania szacunku dla samego siebie,

— wynikać z troski o to, by więźniowie zawsze mieli poczucie odpowiedzialności za to, co robią,

— przebiegać tak, by nie uległa nadwątleniu więź społeczna więźniów z ich rodzinami i najbliższymi,

— stwarzać dogodne warunki do resocjalizacji więźniów.

W oddziaływaniu winna dominować zasada indywidualizacji, a w celu resocjalizacji stosuje się: środki zaradcze, edukacyjne, moralne, duchowe itp. Mówi się też o wychowawczej roli rygorów (Reguły 66-77), które winny umożliwiać (ułatwiać): wsparcie duchowe, przewodnictwo, doradztwo zawodowe i szkoleniowe, odpowiednią pracę i naukę, wychowanie fizyczne, doradztwo osobiste i życiowe, zajęcia grupowe i rekreacyjne, przy możliwie dużym kontakcie ze społeczeństwem. Reguły wspominają o konieczności budowy (i korekty) indywidualnych programów resocjalizacji.

W postępowaniu resocjalizacyjnym Reguły preferują indywidualizowanie i elastyczność. Akcentują wyraźnie:

— zachowanie poczucia odpowiedzialności za siebie i rodzinę,

— poleganie na samym sobie,

— stymulowanie zainteresowania oddziaływaniem wychowawczym.

W odniesieniu do zatrudnienia Reguły stanowią (Reguły 77-76), że praca więźniów powinna być odpłatna, społecznie pożyteczna i zindywidualizowana, co ma służyć późniejszej readaptacji społecznej, przy czym czynią zastrzeżenia, że cel ekonomiczny nie może przesłaniać celów wychowawczych. Reguły przewidują dysponowanie przez więźniów swoimi zarobkami w granicach własnych potrzeb, subwencjonowanie rodzin, jednak z założeniem obligatoryjnego odkładania pewnych kwot „na wyj-Łe".

Reguły (87 i nast.) uznają stopniowe przyzwyczajanie się więźniów do wolności :ez progresję typów zakładów karnych, system zatrudnienia i nauki, które mogą yć pozawięzienne oraz przez system przepustkowy. Reguły akcentują również konieczność współdziałania administracji więziennej z różnymi agendami służb społecznych, celem ułatwienia readaptacji społecznej po (najlepiej warunkowym, przedter-:~owym) zwolnieniu.

Europejskie Reguły Więzienne w części V określają zasady postępowania z tymczasowo aresztowanymi, których status także powinien odpowiadać głównym ich postanowieniom, z zastrzeżeniem inności wynikających z ich sytuacji prawnej (Reguły 90-98).

We wstępie podkreśla się, że reguły nie stanowią systemu modelowego, ale zawierają standardy, do których europejskie służby więzienne powinny dążyć.

8.7.3. Główne zasady filozofii penitencjarnej W. Rentzmanna Wiliam Rentzmann (1990) jest ekspertem Rady Europy i dyrektorem więziennictwa duńskiego. Jego fdozofia penitencjarna ma charakter nowatorski. Zawarte w niej zasady można ująć następująco:

1. Żaden system więzienny nie może odbiegać od sytuacji społeczeństwa, którego jest częścią.

2. Między społeczeństwem a więzieniem musi zachodzić rozsądny „balans".

3. Od tego „balansu" (równowagi) zależy traktowanie więźniów, tj. sposób postępowania z nimi w szerokim tego słowa znaczeniu.

4. System więzienny (reżimy, zasady, warunki, personel itp.) i ogół działań wobec więźniów powinien być podporządkowany głównemu celowi, jakim jest zapobieżenie ich powrotności.

5. Pozbawienie wolności jest karą samą w sobie i nie powinna ona być wzmacniana dodatkowymi dolegliwościami.

6. Więzienie jest ostatecznością, ale musi tam być dość miejsca na ludzkie warunki (powierzchnia, oświetlenie, wymogi sanitarne itp.) oraz należy tam przestrzegać Konwencji Praw Człowieka.

7. Należy podejmować działania wychowawcze wobec więźniów i mieć nadzieję na ich resocjalizację.

8. Uspołeczniającej funkcji więzienia powinny towarzyszyć trzy zasady: normalności, odpowiedzialności i otwartości.

Zasada normalności—wymaga upodobnienia życia w więzieniu do życia w społeczeństwie, któremu więzienie służy. Dotyczy to organizacji życia, usług lekarskich, stosunków międzyludzkich, obcowania młodocianych z dorosłymi, zamieszkania w jednym oddziale (ale nie we wspólnych celach) kobiet i mężczyzn, dbania o swoje wyżywienie, ubiór itp. oraz praw religijnych i obywatelskich z możliwością uczestniczenia

275

(za zezwoleniem) w życiu organizacji społecznych, a także możliwości komunikowania się z najbliższymi i innymi.

Zastrzeżenie: osoby bardzo zdemoralizowane powinny być izolowane, aby nie deprawowały pozostałych. One nie powinny korzystać w tak szerokim stopniu z zasady normalności.

Zasada otwartości — ma zneutralizować szereg negatywnych reperkusji takich zjawisk, jak deprywacja, wzajemna demoralizacja i prizonizacja, a także innych rezultatów totalności więzienia. Spaczająone charakter więźnia i nie służą resocjalizacji, zwykle kończą się agresją. Otwartość polega na łatwym i często bezpośrednim kontakcie ze światem zewnętrznym, możliwości odwiedzania swoich najbliższych nawet codziennie, a jeśli jest taka uzasadniona potrzeba to częściej; dopuszczalności widzeń seksualnych w tzw. „pokojach gościnnych" na terenie więzienia, możliwości dowolnego połączenia się z budki telefonicznej umieszczonej wewnątrz więzienia do odpłatnych rozmów (tak jak na wolności).

Zasada odpowiedzialności — składa los więźnia w jego własne ręce w myśl hasła „polegaj na sobie samym". Więzień zawsze ponosi konsekwencje swojego zachowania i nie może ich nie ponieść! Więzień uczy się odpowiedzialności za siebie: dużo obowiązków i dużo samoodpowiedzialności. W myśl tej zasady niesubordynacja, np. w postaci nieuzasadnionej absencji więziennej (niepowrót z przepustki, powtarzające się niepowroty), musi skutkować utratą otwartości i umieszczeniem w zakładzie zamkniętym.

Konkluzje:

— więzienie może działać bardzo negatywnie: apatia, agresja, obniżenie wartości, recydywa,

— otwartość, normalność i odpowiedzialność dają nadzieję na resocjalizację,

— tworzą się uwarunkowania do rozbudzenia pozytywnej motywacji przez s wianie atrakcyjnych celów,

— warunek: dobry personel (elastyczny, otwarty na drugiego człowieka, no ny w zachowaniu, odpowiedzialny i wysoce profesjonalny).

Według tych zasad funkcjonuje system skandynawski, zwłaszcza zaś duński.

8.7.4. Ważniejsze zasady resocjalizacji penitencjarnej Zasada indywidualizacji — polega na sposobie traktowania (oczekiwania, wymagania, stosowane środki wychowawcze) uwzględniającym indywidualne właściwości więźnia, np. jego poziom umysłowy, poziom demoralizacji, zainteresowania, wykształcenie, możliwości fizyczne, umiejętności itp.

Zasada wyboru — polega na tworzeniu warunków, w których więzień sam decyduje o swoim zachowaniu. Może to mieć miejsce tylko wtedy, jeżeli więzień ma do wyboru kilka możliwych zachowań, ale sam musi wybrać tylko jedno z nich. Sam też powinien ponosić konsekwencje tego wyboru. Zasada ta wiąże się z zasadą odpowiedzialności za siebie i swoje czyny.

Zasada instancji obiektywnych — polega na odwoływaniu się w procesie resocjalizacji do rozmaitych wartości o charakterze społecznym, do powszechnie uznawanych norm itp.; np. niepowrotem do przestępstwa jest zainteresowana przede wszystkim rodzina więźnia, społeczeństwo itp.

276

Zasada tworzenia środowiska wychowawczego — polega na takim rozmieszczaniu więźniów w celach, oddziałach i grupach zajęciowych, by się wzajemnie nie demoralizowali, aby tworzyli środowisko społeczne w miarę jednorodne, co ułatwia oddziaływanie na nich. Zasada ta winna także ułatwić zabezpieczenie niektórych skazanych przed brutalnością podkultury więziennej.

Zasada właściwego stosunku do więźnia — polega na poszanowaniu jego godności osobistej, na traktowaniu go jak człowieka. Ułatwia to kontakt z więźniem, wspiera zasadę partnerstwa w relacji z więźniem i wzmacnia autorytet wychowawcy.

Wyrazem stosowania zasady indywidualizacji, w sensie podstawowym, jest klasyfikacja więźniów, czyli ich podział na grupy i podgrupy klasyfikacyjne i w oparciu o nie-umieszczenie w odpowiednim rodzaju i typie zakładu karnego, o czym już pisałem.

8.8. Ocenianie i opiniowanie więźniów. Ocena możliwości

Jak już wcześniej zaznaczyłem proces oddziaływania korekcyjnego powinien być stale monitorowany. Wymaga on też okresowych ocen (resocjalizacji). Tym ocenom podlegają więźniowie, bez względu na system oddziaływania, w którym pozostają. Polski system penitencjarny przewiduje konieczność dokonywania takich ocen przez personel wychowawczy nie rzadziej niż co 6 miesięcy (§ 62 Regulaminu...). Przewiduje się konywanie takich ocen również przed (§ 62 ust. 2 Regulaminu...):

— zmianą decyzji klasyfikacyjnej,

— wystąpieniem do sądu penitencjarnego o zmianę rodzaju lub typu zakładu karnego, jeśli sąd penitencjarny jest wyłącznie właściwy do wydawania postanowienia w tym przedmiocie,

— przyznaniem skazanemu skierowanemu do odbywania kary w zakładzie karnym typu półotwartego przepustek, zarówno związanych z typem zakładu karnego jak i tzw. nagrodowych wówczas gdy są one udzielane:

a) po raz pierwszy,

b) po przerwie dłuższej niż 6 m-cy,

c) po powstaniu istotnych zmian w sytuacji prawnej lub rodzinnej skazanego. Ocenianie powyższe świadczy o ciągłości pracy penitencjarnej z więźniami. Jest

ono jawne w stosunku do więźnia. Oznacza to, że odbywa się w jego obecności lub też, że jest zapoznawany z jego treścią, do czego może się ustosunkować.

Wszystkie oceny okresowe muszą określić aktualny stan osobowości więźnia, szczególnie w kontekście postawionych jemu w IPR zadań oraz sensowności dokonania zmiany w jego więziennym statusie i podjęcia pewnych nowych wobec niego posunięć wychowawczych (np. udzielenie przepustki). Ocenę okresową przygotowuje wychowawca lub psycholog, a dokonuje jej w obecności więźnia komisja penitencjarna.

Aktualny Regulamin wykonywania kary pozbawienia wolności (1999 § 82), określa elementy, które powinny się znajdować w takiej ocenie:

— stosunek skazanego do popełnionego przestępstwa,

— stopień przestrzegania przez skazanego porządku i dyscypliny,

277

— stosunek skazanego do pracy,

— charakter jego kontaktów z rodziną i wywiązywania się z obowiązków łożenia na jej utrzymanie,

— zachowanie wobec współskazanych i przełożonych,

— zmiany w zachowaniu się skazanego w okresie od ostatniej oceny Niezależnie od ocen okresowych, wystawia się więźniowi bardziej dokładną ocenę postępów w resocjalizacji, gdy nabywa on uprawnień do warunkowego przedterminowego zwolnienia.

Tego rodzaju ocena, jednak poszerzona o istotne elementy, może stać się opinią dyrektora zakładu karnego w związku z prośbą więźnia o warunkowe przedterminowe zwolnienie z dalszego odbywania kary. Opinia taka może mieć formę wniosku dyrektora zakładu karnego w tej sprawie. W takim przypadku opinia służy sądowi penitencjarnemu do ostatecznej oceny więźnia, zwłaszcza co do sensowności udzielenia jemu warunkowego przedterminowego zwolnienia. Stanowi ona zwykle ważne kryterium tej decyzji. Wobec tego opinia taka powinna zawierać syntetyczny opis stanu wyjściowego osobowości więźnia jako sprawcy czynu przestępczego, opis podjętych działań korekcyjnych i ich przebieg, sytuację społeczną więźnia, osiągnięte rezultaty resocjalizacyjne, prognozę społeczną(dot. readaptacji i reintegracji społecznej) oraz konkluzję na temat celowości warunkowego przedterminowego zwolnienia. Opinia powinna zawierać informacje dla kuratorów sądowych stanowiących sugestię co do sposobu dozoru i kierunków ewentualnych dalszych działań resocjalizacyjnych (kwestia kontynuacji). Opinia ta powinna zatem zaakcentować co u więźnia jest prizoniza-cją, a co oczekiwaną zmianą.

Naturalnie opinia powinna zawierać także czytelną informację o przygotowaniu skazanego do zwolnienia, kiedy to praca z nim jest bardziej intensywna i kiedy umożliwia się jemu zwiększone kontakty (w różnej formie) ze społecznością pozawięzien-ną, w tym z rodziną, przyszłymi pracodawcami lub urzędem pracy, innymi urzędami oraz instytucjami, np. pomocy postpenitencjarnej. Ciężar tego przygotowania w dużej mierze spoczywa na więźniu (art.165 KKW). Zaleca się, by intensywne przygotowanie do wolności rozpoczynało się na 6 miesięcy przed przewidywanym zwolnieniem i aby wtedy skazany pozostawał możliwie najbliżej swojego miejsca zamieszkania.

Przedstawione tu dyrektywy nie są nowe. Obowiązywały one administrację więzienną i w okresie poprzednim, w którym bardzo często nie były respektowane. Nie było bowiem niezbędnych do tego warunków. Niestety, nowy system penitencjarny, optymistycznie skonstruowany, także nie jest realizowany w pełni z tych samych powodów. Potwierdzają tę smutną prawdę badania przeprowadzone przez M. Bramską, A. Kurka i D. Schmidta (2000, s. 81-125) w 12. zakładach karnych w drugiej polowie 1999 roku. Autorzy stwierdzili, „że wychowawcy natrafiali na szereg trudności w procesie tworzenia indywidualnych programów oddziaływania. Sprawiało to, że j opowiadali się za potrzebą sporządzania diagnozy przez ośrodki diagnostyczne, powoływane na mocy art. 83 § 2 i 3 KKW. Optymistycznie nastraja jednak fakt, iż 46 wy-cYiommćw [WJJ) otrzymywało pomoc przy ich konstruowaniu, w tym ze strony kierownika działu penitencjarnego 27-^17,4%, psychologa 20-35,1%, starszych kole-gów z działu 11-19,3%, a nawet kuratora zawodowego". Świadczy to o niedostatecznym profesjonalizmie tych wychowawców, którzy widać (znowu efekt osobliwej po-

278

liryki kadrowej więziennictwa!) nie umieli samodzielnie skonstruować diagnozy pedagogicznej. Do takich czynności przygotowuje pedagogika resocjalizacyjna. Jestem pewien, że wychowawcy ci, którzy zapewne nie skończyli takich studiów, nie potrafdi też odczytywać właściwie pogłębionych diagnoz penitencjarnych sporządzanych przez psychologów klinicznych. Jaka jest więc trafność prognozowania penitencjarnego i trafność sporządzonego programu indywidualnego oddziaływania (korekcyjnego przecież!)? Wypada zwrócić uwagę na wnioski wyprowadzone przez wymienionych badaczy, które przedstawię tu syntetycznie. Oto one:

— wielu więźniów, decydując się na system oddziaływania programowego demonstrowało instrumentalną motywację w tej sprawie — polepszenie sobie warunków więziennych, nadzieje na częstsze przepustki itp.

ponadto zauważono:

1) małą aktywność skazanych w realizacji indywidualnych programów oddziaływania,

2) nastawienie skazanych na konsumpcję ofert, a nie na własną kreatywność,

3) wzrost polaryzacji środowiska więźniów na tle przynależności do podkultury więziennej,

4) brak pozytywnych zmian w atmosferze panującej wśród więźniów (!). Bramska, Kurek i Schmidt stwierdzili również :

— „uchwalenie KKW i aktów wykonawczych nie pociągnęło za sobą zapewnienia warunków do wdrażania przyjętych rozwiązań prawnych",

— nadal zauważa się niedoinwestowanie materialne i etatowe uniemożliwiające lub utrudniające poprawną realizację programowanego oddziaływania,

— efektami powyższego jest przeciążenie obowiązkami zwłaszcza dokumentacyjnymi,

— powyższe oznacza, iż nadal istnieje stan od wielu lat zauważany w więziennictwie, polegający na tym, że czas pracy wychowawczej jest ograniczany czynnościami dokumentacyjnymi (formalizm, biurokracja) i zapewne obsługowymi. Wskazywałem na to w pierwszej części książki,

— spostrzeżono istnienie dość powszechnego wśród personelu poglądu „o pogorszeniu się nastrojów, uogólnionym poczuciu alienacji i odpodmiotowieniu oraz o postępującej i odczuwalnej dezintegracji więzi międzyludzkich". Ma to przełożenie na jakość pracy kadry jak i na sytuację w środowisku więźniów.

Autorzy wskazali, że zakład półotwarty jest lepszym niż zakład zamknięty środowiskiem penitencjarnym dla realizacji oddziaływania penitencjarnego. Stwierdzili między innymi, iż „panowała w nich zazwyczaj lepsza, pod względem wychowawczym atmosfera niż w zakładach zamkniętych". Badani więźniowie uważali, że są oni tam „traktowani bardziej podmiotowo z uwagi na realizację określonych wspólnie z wychowawcą zadań i obowiązków", choć zwracali oni uwagę, podobnie jak wychowawcy, na niewielkie możliwości realizacji zadań określonych w indywidualnych programach oddziaływania (Bramska, Kurek, Schmidt 2000, s. 123).

Z badań tych płynie wniosek o niemożliwości realizacj i przez więziennictwo istotnych założeń wprowadzonego w 1998 roku nowego (lepszego?) systemu penitencjarnego.

Od dawna wiadomo, że opiniowanie więźniów, np. w sprawach o warunkowe przedterminowe zwolnienie, nie jest precyzyjne. Nie wskazuje korekcyjnych zmian

279

w osobowości więźniów. Wreszcie analiza wielu opinii w tych sprawach (i wniosków dyrektorów zakładów karnych) ujawniła, iż bardzo często treść jest do siebie podobna, a nie indywidualnie odmienna. Nie stanowią one wobec tego w wielu wypadkach ani dobrej podstawy do ich zwolnienia warunkowego przez sąd penitencjarny, ani też merytorycznej sugestii dla kierunków i sposobów dalszej pracy ze zwolnionymi warunkowo więźniami przez kuratorów sądowych (Harat 1999).

Badania Bramskiej, Kurka i Schmidta ukazują powody, dla których tak jest. Kontinuum błędu jest proste: nieprawidłowa, niepełna i nieprecyzyjna diagnoza to nieprecyzyjny i nietrafny program indywidualnego oddziaływania, to realizacja czegoś co nie jest właściwe, to ocenianie nie tego co trzeba, to wreszcie zamazana, nieadekwatna do realnych potrzeb opinia końcowa. W takim razie znowu ujawnia się pogląd, iż choć mamy w więzieniu do czynienia z oddziaływaniem penitencjarnym na więźniów, to jednak bardzo często nie oznacza to oddziaływania korekcyjnego, które — choć ustawodawca z niewiadomych powodów tego nie pisze —jako zindywidualizowane oddziaływanie programowane, ma przecież cel i charakter korekcyjny. W przeciwnym razie — obecność tego oddziaływania w więzieniu nie znajduje żadnego uzasadnienia. Uogólniając to rozumowanie wskazujące na istotną rozbieżność między założeniami systemu a jego realizacją należy wyprowadzić konkluzję o aktualnej (i nie tylko, bo problem od lat się powtarza!) niezdolności więziennictwa do jego realizacji. Co zatem idzie o niezdolności do tego co nazywamy resocjalizacją penitencjarną którą jak już wskazałem można by skutecznie realizować w odniesieniu do ponad połowy populacji więźniów.

Badania Bramskiej, Kurka i Schmidta mają dużą wartość diagnostyczną, z której wnioski powinni wyciągnąć zarówno Minister Sprawiedliwości jak i dyrekcja Centralnego Zarządu Służby Więziennej. Zwłaszcza, że Autorzy wskazują na kierunki poprawy pisząc, że:

— istnieje potrzeba wydania rozporządzenia w sprawie prowadzenia oddziaływań penitencjarnych. Postulat ten zrealizowano w 2002 roku,

— należy przyjąć zasadę, w myśl której „dokonywanie ocen realizacji przez skazanych indywidualnych programów oddziaływania powinno mieć miejsce zawsze w czasie formułowania okresowych ocen ich postępów w resocjalizacji" co uważam absolutnie za oczywiste,

—jest potrzebna w dalszym ciągu systematyczna praca szkoleniowa z kadrą penitencjarną, zmierzająca do doskonalenia opracowanych ze skazanymi indywidualnych programów oddziaływań, ze szczególnym uwzględnieniem ich logicznej spójności,

— „biorąc pod uwagę możliwości finansowe jednostek penitencjarnych (tj. zakładów karnych — przyp. mój — H.M.) oraz ich potencjał kadrowy, wydaje się, że realizacja przedstawionych wniosków będzie utrudniona" (2000, s. 124).

Szerzej i dokładniej (oraz krytycznie) na temat efektywności polskiego penitencjarnego napisał P. Szczepaniak (2001). Jego interesująca, obszerna i wieloaspektowa praca ujawnia usterki w „technologii" procedury penitencjarnej odpowiedzialne za niską jej skuteczność.

280

8.9. Duszpasterstwo więzienne

Polskie prawo karne wykonawcze stanowi, iż więzień ma prawo korzystania z wolno-iści religijnej (art. 102 ust. 3). Konsekwencją tego rozwiązania są zawarte w art. 106 KKW. Treść tego artykułu dotyczy czterech różnych kwestii wiążących się z opieką duszpasterską nad więźniami w polskich zakładach karnych.

Po pierwsze, „skazany ma prawo do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych oraz bezpośredniego uczestniczenia w nabożeństwach odprawianych w zakładzie karnym w dni świąteczne i słuchania nabożeństw transmitowanych przez środki masowego przekazu, a także do posiadania niezbędnych w tym celu książek, pism i przedmiotów (art. 106 § 1 KKW).

\ Po drugie, ma on „prawo do uczestniczenia w prowadzonym w zakładzie karnym nauczaniu religii, brania udziału w działalności charytatywnej i społecznej kościoła lub innego związku wyznaniowego, a także do spotkań indywidualnych z duchownym kościoła lub innego związku wyznaniowego, do którego należy; duchowni ci mogą odwiedzać skazanych w pomieszczeniach, w których przebywają" (art. 106 § 2 KKW).

Po trzecie, „korzystanie z wolności religijnej nie może naruszać zasad tolerancji ani zakłócać ustalonego porządku w zakładzie karnym" (art. 106 § 3 KKW).

Po czwarte, ani kościoły, ani inne związki wyznaniowe nie mogą wymuszać na więziennictwie określonego sposobu realizacji duszpasterstwa. Sposób ten określa Minister Sprawiedliwości „po zasięgnięciu opinii odpowiednich władz duchownych kościołów i innych związków wyznaniowych w drodze rozporządzenia" (art. 106 § 4 KKW).

• W Polsce w każdym zakładzie karnym znajduje się kaplica do odprawiania nabożeństw. J. Skrzypca, relacjonując swoje badania 102 więźniów nad typem religijności, postawami moralnymi i poczuciem winy doszedł do wniosku, iż można wśród nich wyróżnić osoby o wewnętrznej i zewnętrznej orientacji religijnej (1997, s. 68-81). Więźniowie o wewnętrznej orientacji religijnej (lepszej, autentycznej) mają wyższe poczucie winy i bardziej pozytywne postawy wobec norm moralnych w porównaniu z więźniami o zewnętrznej orientacji religijnej (gorszej, płytkiej) i w porównaniu z niewierzącymi. Ustalił on także, iż w omawianej tu kwestii nie ma istotnej różnicy między więźniami o zewnętrznej orientacji religijnej a więźniami niewierzącymi. Autor ustalił również, iż więźniowie starsi (powyżej 35 roku życia) w porównaniu z młodymi (do 22 roku życia) mają wyższe poczucie winy i bardziej pozytywne postawy wobec takich norm moralnych jak pomaganie innym i nienamawianie innych do złego. Nadto ustalił, iż długość pobytu w zakładzie karnym nie ma dla tej relacji żadnego znaczenia.

Z badań Z. Lasocika (1993, s. 154) wynika, iż w sferze regulacji zachowań powinności religijne oraz moralne są wśród niektórych więźniów niższe rangą niż zasady i normy podkultury więziennej. Mimo, że J. Skrzypca przestrzega przed dosłownym rozumieniem jego wniosków, zauważyć trzeba, iż przesunięcie orientacji religijnej z zewnętrznej do wewnętrznej albo wytworzenie takiej postawy, może okazać się pożyteczne dla resocjalizacji. Jak pisze autor za Z. Lasocikiem „Religia ma wartość terapeutyczną, przyczynia się do rozwoju (...) oraz jest pomocna w procesie samo-urzeczywistniania" (Z. Lasocik 1993, s. 18-19). Obaj odwołują się w tej sprawie do E. Fromma.

281

Do 1990 roku kapelani „przywiązani byli zaledwie do niewielkiej liczby zakładów karnych i to bardziej formalnie, niż realnie" (K. Bednarczyk 1994). Obecnie każdy zakład karny ma swojego kapelana. Po 1990 roku duszpasterstwo Kościoła rzymsko-katolickiego uległo hierarchizacji. Utworzono w Ministerstwie Sprawiedliwości stanowisko naczelnego kapelana więziennego. Jest on łącznikiem między Centralnym Zarządem Służby Więziennej a Konferencją Episkopatu Polski. Na wniosek naczelnego kapelana w poszczególnych diecezjach biskupi ordynariusze powołują tzw. kapelanów diecezjalnych. Są oni koordynatorami kapelanów więziennych w diecezjach. Katoliccy kapelani więzienni pracują w zakładach karnych zarówno na pełnych etatach, jak i na umowę zlecenie i umowę o dzieło (Linowski 2001, s. 88). Łącznie jest ich około 200. Duszpasterstwo katolickie na terenie zakładów karnych charakteryzuje się trzema kategoriami działań:

— realizacją posługi (czy obsługi) religijnej wobec skazanych (nabożeństwa, sakramenty),

— wzbudzaniem wiary (homilia mszalna, zespoły katechetyczne, rekolekcje, rozmowy indywidualne, katechezy okolicznościowe, pogadanki religijne, odwiedziny w celach, wycieczki, np. do Lichenia, itp.),

— świadczeniem czynnej miłości „Caritas" (doradzanie, pocieszanie, śpiewanie kolęd, łamanie się opłatkiem, a nawet pomoc materialna).

Szczególnie dwie ostatnie kategorie działań zasługują na uwagę bo ich celem jest wzmocnienie procesu resocjalizacyjnego. Wszystkie kategorie działań powinny uczestniczących w nich więźniów pobudzać do stosownej refleksji moralnej i skłonić do krytycznej samooceny oraz powzięcia postanowienia o poprawie.

Jak się zdaje najbardziej proces ten jest potrzebny młodocianym i recydywistom. Tymczasem wg K. Linowskiego nie wszędzie w ofercie kościoła udział więźniów jest jednakowy. W zakładach karnych dla recydywistów penitencjarnych i dla młodocianych udział w nabożeństwach bierze znikomy procent osadzonych (K. Linowski 2001, s. 89, za Bedyńskim 1994).

Na tym tle interesująco przedstawia się realizacja programu wychowawczego p.n. „Szkoła życia" (w Kamińsku). Zajmuje ona więźniom czas od godz. 800 do 1600 z przerwą na obiad. „Szkoła ta realizuje program wieloaspektowy i prowadzona jest (program autorski) przez kapelana więziennego (J. Tabaka 2001, s. 455-458). Jest jasne, że oferta duszpasterska i jej jakość zależy nie tylko od typu i warunków zakładu karnego, ale także od osobowości kapelanów.

Na terenie zakładów karnych funkcjonują również przedstawiciele innych kościołów i związków wyznaniowych np. Kościół Ewangelicko-Augsburski. Adwentyści Dnia Siódmego, Świadkowie Jehowy, itp. (Nałęcka-Ring2001, s. 701-707). Ich działalność dotyczy mniejszej liczby więźniów, ale jest skoncentrowana bardziej na elementach poznawczych i na dyskusjach.

Rozdział 9

ROLA WARUNKOWEGO ZWOLNIENIA W ZAPOBIEGANIU RECYDYWIE PRZESTĘPCZEJ. PROBACJA POSTPENITENCJARNA

9.1. Przygotowanie więźniów do zwolnienia

Praca penitencjarna ze skazanymi jest podporządkowana w całości przygotowaniu ich życia na wolności bez naruszania prawa. Więzienie jako instrument polityki kryminalnej państwa powinno powodować u więźniów zmiany skłaniające ich do zaniechania działalności przestępczej. Jest to zapobieganie recydywie przestępczej. Jak wiadomo, nawet dobry poziom oddziaływania penitencjarnego, w tym resocjalizacyjnego, może nie zabezpieczyć byłych pensjonariuszy zakładów karnych przed powrotem do przestępstwa. Często decydujące znaczenie mają warunki społeczno-ekono-miczne, które zastają oni na wolności, i z którymi nie umieją sobie poradzić (Szelhaus 1969, s.124 i n.). Znana teoria stygmatyzacji pozwala wyjaśnić zarówno mechanizm jak i konsekwencje tej sytuacji (Błachut, Gaberle, Krajewski 1999, s. 132). Umożliwia ona odpowiedź na pytanie: dlaczego człowiek, który odbył karę pozbawienia wolności podejmuje ponownie działalność przestępczą. Nowoczesne systemy penitencjarne przewidują okres szczególnie intensywnej pracy z więźniami przed ich spodziewanym wyjściem na wolność. Jak wiadomo może to nastąpić w związku z odbyciem całej kary albo w wyniku zastosowania warunkowego zwolnienia.

Idea stosowania wobec niektórych więźniów okresów przeznaczonych na intensywne przygotowanie ich do życia na wolności jest zawarta w Regułach Minimum ONZ (reg. 80/81) oraz w Europejskich Regułach Więziennych (reg. 70; reg. 87-89). Okresy takie przewiduje również aktualny polski system penitencjarny. Art. 164 § 1 KKW (z 1997 r.) stanowi, iż intensywna praca z więźniami mająca ułatwić im proces readaptacji społecznej może być wdrożona na 6 miesięcy przed spodziewanym warunkowym zwolnieniem lub na 6 miesięcy przed końcem kary. Okres intensywnego przygotowania do wolności jest wyznaczony indywidualnie (o ile konkretne osoby tego wymagają) przez komisję penitencjarną. Wymaga to jednak zgody więźniów. Jest tu zaakcentowana podmiotowość ich traktowania przez administrację więzienną. Art. 164 § 2 stanowi, iż „okres ten może również wyznaczyć sąd penitencjarny w postanowieniu o udzieleniu lub odmowie warunkowego zwolnienia, jeżeli uzna to za niezbędne". Jeżeli sąd penitencjarny udzieli warunkowego zwolnienia i wyznaczy okres przygotowania do życia na wolności to znaczy, że zwolnienie może nastąpić

283

po upływie wyznaczonego okresu (Kiryluk 2000, s. 354 i n.). Jeżeli sąd penitencjarny wyznaczy ten okres w postanowieniu o odmowie udzielenia skażanemu warunkowego zwolnienia, można domniemywać, iż prawdopodobnie pozytywną decyzję w tej sprawie podejmie sąd po upłynięciu tego okresu (Kiryluk 2000, s. 354 i n.). W obu przypadkach sąd penitencjarny powinien określić obowiązki i zadania jakie skazany winien wtedy realizować, także cele, które powinny być osiągnięte.

W okresie intensywnego przygotowania do wolności więźniowie mają pewne do: datkowe możliwości zaś administracja więzienia pewne dodatkowe obowiązki. Więźniów należy, o ile to możliwe, umieszczać w zakładach karnych położonych najbliżej ich przyszłego miejsca zamieszkania. Można im zezwolić na opuszczanie zakładu karnego łącznie na okres do 14 dni. W tym czasie powinni przygotowywać sobie przyszłe miejsca pracy i starać się o zakwaterowanie. Można też zezwalać im na posiadanie przy sobie pieniędzy i dysponowanie nimi, gdy pozostają poza zakładem karnym. W tym czasie zaleca się, aby wykorzystywali oni kontakty z różnymi instytucjami i służbami społecznymi mogącymi im pomóc w przygotowywaniu warunków dla poprawnej readaptacji. Art. 38 KKW wymienia tu kościoły, fundacje, organizacje, stowarzyszenia i instytucje. Istotnym wydarzeniem jest nawiązanie kontaktu przez więźniów z ich przyszłymi kuratorami sądowymi, co powinna ułatwić administracja penitencjarna (Kiryluk 2000, s. 354 i n.), a co najczęściej czyni tzw. kurator penitencjarny (Szczygieł 2001, s. 318). Warto przy okazji zwrócić tu uwagę na eksperymentalne, bardzo pożyteczne i interesujące doświadczenia białostockie. Relacjonująca je G. Szczygieł (2001, s. 318 in.) podaje, iż więźniowie opuszczający zakłady karne spotykają się bardzo często z niekorzystnym dla siebie stosunkiem ze strony społeczeństwa (vide: stygmatyzacja). Przywołuje ona słowa H. Wichema, iż „z chwilą zwolnienia więźnia zaczyna się dla niego prawdziwe więzienie na wolności". Autorka, doświadczony kurator i jednocześnie pracownik naukowy, pisze (cyt.): „Skazani opuszczając zakłady karne, najczęściej nie mają mieszkania, środków materialnych na egzystencję, szans na zatrudnienie. Gdy nie zostaną przygotowani do powrotu do społeczeństwa i nie otrzymają pomocy w chwili opuszczenia zakładu karnego, powrócą tam, gdzie są oczekiwani i mogą uzyskać pomoc oraz poczucie bezpieczeństwa, a to już tylko krok do powrotu do przestępstwa i do zakładu karnego" (2001, s. 64). Autorka powołuje się na autorytet w tej sprawie jakim jest T. Szymanowski. (T. Szymanowski, Z. Swida 1998). G. Szczygieł pokazuje na przykładzie doświadczeń białostockich nie tylko potrzebę takich działań, ale jednocześnie modelowe rozwiązania, które mogłyby być upowszechnione. W modelu tym dużą rolę odgrywa, wspomniany już, tzw. kurator penitencjarny (Szczygieł, Hofmański 1999). Kurator ten ustala (niezależnie od wychowawców i psychologów więziennych czy wspólnie z nimi?) potrzeby zwalnianych więźniów i wspólnie z nimi ustala sposób uzyskania tej pomocy, akcentując ich osobistą aktywność, uzyskuje od nich deklaracje na temat realizacji powziętych postanowień. Mogą one dotyczyć zarejestrowania się i odwiedzania urzędów pracy, zapisania się do wolnościowych grup AA lub innych grup terapeutycznych, itp. Kuratorzy penitencjarni zawiązują z więźniami rodzaj kontraktu na realizację przez nich przemyślanych, indywidualnie zaprogramowanych postanowień. Kurator penitencjarny stanowiący instytucję nieoficjalną i doświadczalną, relacjonuje realizację programu wychowawcom penitencjarnym, celem wykorzystania, np. do oceny, do

284

wnioskowania o warunkowe zwolnienie lub w celu podjęcia stosownej interwencji korekcyjnej lub wzmacniającej. Oznacza to, że kuratorzy penitencjarni są partnerami wychowawców, robiąc to, co wymaga działań poza więzieniem. Jak się wydaje rolę tę, znacznie wcześniej, bo już podczas wcześniejszych etapów pracy penitencjarnej z więźniami, mogliby realizować pracownicy socjalni będący pracownikami więzienia. Przypomnę tu, iż o funkcjonowaniu skazanych w zakładzie karnym, w znacznym stopniu decydują ich relacje ze społecznością pozawięzienną, w tym z osobami najbliższymi. Zagadnienie wykorzystania pracy socjalnej i pracowników socjalnych w długofalowym przygotowaniu więźniów do wolności poruszyło już kilku autorów (Stępniak 1997, 1998, s. 196; 2001, s. 71; Machel 2002; Wojcieszak 1998, s. 504). Sądzę, że pewien problem może stanowić przygotowanie do wolności więźniów starych (Synak 2002), którzy są albo wielokrotnymi recydywistami, albo skazanymi długoterminowymi.

Przypomnę, iż już kilka razy zwracałem uwagę na rozbieżność praktyki z założeniami systemu. Odnosi się to również do procesu przygotowania skazanych do życia po zwolnieniu. Badania M. Kiryluk (2000, s. 361-383) wykazały, iż „w blisko połowie wytypowanych do badań jednostek (penitencjarnych — dop. mój — H.M.) wskazane rozwiązanie albo nie funkcjonuje w ogóle, albo w bardzo niewielkim zakresie". Według opinii 26 dyrektorów tych więzień powody tego stanu są następujące:

— działania przygotowujące do życia na wolności są podejmowane od początku odbywania kary, nie ma więc potrzeby intensyfikować ich w wyznaczonym okresie,

— wielkość więźniów załatwia swoje sprawy pozawięzienne, w tym związane z powrotem na wolność, już wcześniej w ramach realizacji indywidualnych programów oddziaływań, korzystając już wtedy z możliwości uzyskania przepustek,

— jedynie niewielka liczba więźniów odbywających karę w zakładach zamkniętych spełniała w chwili badania warunki do takiego oddziaływania,

— niewielkie jest zainteresowanie programami przygotowawczymi wśród recydywistów, którzy głównie liczą na przepustki. Odmowa w tym zakresie powoduje wycofanie zgody na uczestniczenie w programie przygotowawczym,

— recydywiści nie mają zaufania do kuratorów sądowych, których postrzegają jako kontrolerów ograniczających im swobodę, a nie jako osoby chcące i mogące im pomóc.

?

9.2. Istota i cele warunkowego zwolnienia. Aspekty resocjalizacyjne

We wszystkich państwach o cywilizowanej kulturze prawnej przewiduje się instytucję warunkowego zwolnienia. W odniesieniu do kar terminowych stosuje się wyrażenie „przedterminowe warunkowe zwolnienie". Pojęcia „przedterminowe" nie można odnieść do skazanych na dożywocie. Pewien pogląd na temat warunkowego zwolnienia skazanych na dożywocie można sobie wyrobić po przedstawieniu nie tylko europejskiej praktyki w tym zakresie, co zasygnalizowałem w rozdziale 6.

Obecnie przedstawię instytucję warunkowego zwolnienia w Polsce według aktualnego stanu prawnego. Najpierw jednak w skrócie przedstawię tę instytucję w świetle

285

kodeksów karnych z 1932 i z 1969 r. Przypomnę, że zachowanie przestępcze czasem jest dziełem przypadku, czasem normą w życiu człowieka, a czasem czymś więcej, bo uprawianym zawodem. O zdecydowanej krytyce kary pozbawienia wolności napisałem już wcześniej. Dotyczy ona również tzw. „kary sprawiedliwej: (Bałandynowicz 1996, s. 106-113; Gaberle 1988, s. 127 i n.). Postępowe systemy prawne, nie mogąc znaleźć zasadniczej alternatywy dla kary pozbawienia wolności, uwzględniając zasadę indywidualizacji, przewidują jej warunkowe skrócenie. Może ono mieć miejsce, tylko przy spełnieniu przez więźniów określonych warunków. Warunkowe zwolnienie powoduje zawieszenie pozostałej do odbycia części kary na określony czas, po czym, uważa sieją za odbytą. W tym okresie zwolnieni muszą realizować nałożone na nich przez sąd obowiązki i podlegają kontroli. Niewywiązywanie się przez osoby warunkowo zwolnione z nałożonych obowiązków lub powrót do przestępstwa powodują cofnięcie dobrodziejstwa wcześniejszego zwolnienia i ponownie umieszczenie w więzieniu celem odbycia pozostałej części kary. Tyle generalna zasada w syntetycznym skrócie. Warunkowe zwolnienie jest więc szansą dla więźniów, z której mogą oni skorzystać.

Polski Kodeks Karny z 1932 r. przewidujący taką możliwość, w warunkach powojennych (tj. po 1945 roku) był dwukrotnie nowelizowany stosownymi ustawami. Ostatnia ustawa z dnia 29 maja 1957 roku o warunkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności stanowiła w art. 1 § 1, iż „skazanego można warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary, jeżeli jego tryb życia, charakter i warunki osobiste oraz zachowanie się w czasie odbywania kary pozwalają przypuszczać, że po zwolnieniu będzie stosował się do zasad współżycia społecznego, a w szczególności nie popełni nowego przestępstwa". Warunkowe zwolnienie mogło nastąpić po odbyciu co najmniej dwóch trzecich kary, ale nie wcześniej niż po 6 miesiącach (art. 2 § 1).

Ustawa stanowiła, iż nie stosowano warunkowego zwolnienia wobec osób, które dopuściły się przestępstwa w ciągu 5 lat od odbycia w całości lub przynajmniej w jednej trzeciej kary pozbawienia wolności, o ile nastąpiło to z tych samych pobudek lub było ono tego samego rodzaju co poprzednie (art. 2 § 2). Tak rozumiana recydywa przestępcza nie mogła liczyć na dobrodziejstwo warunkowego zwolnienia, chyba że nastąpiły jakieś szczególne względy, a wyrok przekraczał 15 lat. Z warunkowego zwolnienia mogli starać się skorzystać także skazani na dożywotnie pozbawienie wolności, ale nie mogło to nastąpić przed odbyciem 15 lat kary (art. 2 § 4). Zwolnienie warunkowe pod odbyciu 15 lat kary mogło nastąpić niezależnie od warunków wymienionych wyżej. 'W razie uzyskania warunkowego zwolnienia czas pozostały do odbycia kary stanowił okres próby. Nie mógł on być krótszy niż rok ani dłuższy niż 5 lat. Ustawa ta przewidywała oddanie warunkowo zwolnionego pod dozór kuratora sądowego. Sąd mógł też udzielić warunkowego zwolnienia po przyjęciu poręczenia przez stosowną osobę, organizację społeczną lub instytucję (art. 4 § 1). Warunkowe zwolnienie sąd mógł odwołać gdy: 1) skazany popełnił w okresie próby nowe przestępstwo z tych samych pobudek albo tego samego rodzaju co poprzednie i wymierzono mu prawomocnie karę joozbawienia wolności; 2) gdy w okresie próby zwolnio-ny naruszał zasady współżycia społecznego, a w szczególności popełnił nowe, nawet inne przestępstwo.

286

kodeksów karnych z 1932 i z 1969 r. Przypomnę, że zachowanie przestępcze czasem jest dziełem przypadku, czasem normą w życiu człowieka, a czasem czymś więcej, bo uprawianym zawodem. O zdecydowanej krytyce kary pozbawienia wolności napisałem już wcześniej. Dotyczy ona również tzw. „kary sprawiedliwej: (Bałandynowicz 1996, s. 106-113; Gaberle 1988, s. 127 i n.). Postępowe systemy prawne, nie mogąc znaleźć zasadniczej alternatywy dla kary pozbawienia wolności, uwzględniając zasadę indywidualizacji, przewidują jej warunkowe skrócenie. Może ono mieć miejsce tylko przy spełnieniu przez więźniów określonych warunków. Warunkowe zwolnienie powoduje zawieszenie pozostałej do odbycia części kary na określony czas, po czym, uważa sieją za odbytą. W tym okresie zwolnieni muszą realizować nałożone na nich przez sąd obowiązki i podlegają kontroli. Niewywiązywanie się przez osoby warunkowo zwolnione z nałożonych obowiązków lub powrót do przestępstwa powodują cofnięcie dobrodziejstwa wcześniejszego zwolnienia i ponownie umieszczenie w więzieniu celem odbycia pozostałej części kary. Tyle generalna zasada w syntetycznym skrócie. Warunkowe zwolnienie jest więc szansą dla więźniów, z której mogą oni skorzystać.

Polski Kodeks Karny z 1932 r. przewidujący taką możliwość, w warunkach powojennych (tj. po 1945 roku) był dwukrotnie nowelizowany stosownymi ustawami. Ostatnia ustawa z dnia 29 maja 1957 roku o warunkowym zwolnieniu osób odbywających karę pozbawienia wolności stanowiła w art. 1 § 1, iż „skazanego można warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary, jeżeli jego tryb życia, charakter i warunki osobiste oraz zachowanie się w czasie odbywania kary pozwalają przypuszczać, że po zwolnieniu będzie stosował się do zasad współżycia społecznego, a w szczególności nie popełni nowego przestępstwa". Warunkowe zwolnienie mogło nastąpić po odbyciu co najmniej dwóch trzecich kary, ale nie wcześniej niż po 6 miesiącach (art. 2 § 1).

Ustawa stanowiła, iż nie stosowano warunkowego zwolnienia wobec osób, które dopuściły się przestępstwa w ciągu 5 lat od odbycia w całości łub przynajmniej w jednej trzeciej kary pozbawienia wolności, o ile nastąpiło to z tych samych pobudek lub było ono tego samego rodzaju co poprzednie (art. 2 § 2). Tak rozumiana recydywa przestępcza nie mogła liczyć na dobrodziejstwo warunkowego zwolnienia, chyba że nastąpiły jakieś szczególne względy, a wyrok przekraczał 15 lat. Z warunkowego zwolnienia mogli starać się skorzystać także skazani na dożywotnie pozbawienie wolności, ale nie mogło to nastąpić przed odbyciem 15 lat kary (art. 2 § 4). Zwolnienie warunkowe pod odbyciu 15 lat kary mogło nastąpić niezależnie od warunków wymienionych wyżej. W razie uzyskania warunkowego zwolnienia czas pozostały do odbycia kary stanowił okres próby. Nie mógł on być krótszy niż rok ani dłuższy niż 5 lat. Ustawa ta przewidywała oddanie warunkowo zwolnionego pod dozór kuratora sądowego. Sąd mógł też udzielić warunkowego zwolnienia po przyjęciu poręczenia przez stosowną osobę, organizację społeczną lub instytucję (art. 4 § 1). Warunków zwolnienie sąd mógł odwołać gdy: 1) skazany popełnił w okresie próby nowe prz stępstwo z tych samych pobudek albo tego samego rodzaju co poprzednie i wymi rzono mu prawomocnie karę pozbawienia wolności; 2) gdy w okresie próby zwolni ny naruszał zasady współżycia społecznego, a w szczególności popełnił nowe, naw inne przestępstwo.

286

Kodeks Karny z 1969 roku przewidywał możliwość warunkowego zwolnienia I z tych samych powodów co Ustawa z 1957 r., jednak rozszerzył je o przypuszczenie, [ „iż sprawca po zwolnieniu będzie przestrzegał porządku prawnego..., i mimo nie wykonania kary w całości, jej cele zostały osiągnięte" (art. 90 § 1 KK z 1969 r.). Kodeks ten w pierwotnym brzmieniu zakładał, iż warunkowe zwolnienie może nastąpić po odbyciu dwóch trzecich kary, czyli po takim samym okresie co w ustawie z 1957 r. i Jednak skazani młodociani mogli uzyskać to dobrodziejstwo już po odbyciu połowy kary, ale nie wcześniej niż po odbyciu sześciu miesięcy Ustawodawca stanął na stanowisku konieczności łagodniejszego potraktowania młodocianych ze względu na nieustabilizowany jeszcze poziom ich rozwoju psychospołecznego.

Recydywiści (w rozumieniu art. 60 § 2 lub 3 KK) wielokrotni nie mogli liczyć na warunkowe zwolnienie (art. 91 § 2 KK) jednak w szczególnych wypadkach stosowano je wobec nich po odbyciu trzech czwartych kary.

Kodeks ten stanowił (w art. 92), iż skazanych można niezależnie od warunków wymienionych wyżej zwolnić warunkowo po odbyciu 15 lat kary Przypomnę, że kodeks kamy z 1969 roku nie przewidywał kary dożywocia, zaś zachował karę śmierci, ajako novum wprowadził karę 25 lat pozbawienia wolności.

W razie udzielenia warunkowego zwolnienia, czas pozostały do odbycia kary stanowił, podobnie jak według Ustawy z 1957 roku, okres próby. Nie mógł on być dłuższy niż 5 lat. W odniesieniu do młodocianych okres ten nie mógł upłynąć przed ukończeniem przez nich 21 lat życia (art. 93 § 1). Tzw. recydywiści wielokrotni po ewentualnym otrzymaniu warunkowego zwolnienia podlegali okresowi próby nie krótszemu niż 3 lata. Odwołanie warunkowego zwolnienia mogło nastąpić z podobnych przyczyn jak wymienione w Ustawie z 1957 roku. Nowością było jednak odwołanie warunkowego zwolnienia „gdy zwolniony uchyla się od wykonywania nałożonych na niego obowiązków lub od dozoru" (art. 95 § 2).

Aktualny Kodeks Kamy (z 1997 roku) przewiduje również stosowanie względem skazanych warunkowego zwolnienia, w tym z kary 25 lat pozbawienia wolności oraz z kary dożywotniego pozbawienia wolności. Przypomnę, iż nie przewiduje on kary śmierci. Zagadnienie stosowania instytucji warunkowego zwolnienia opisał dokładnie J. Śpiewak (1998). Akcentuje on, że instytucja ta jest nadal stosowana po uprawomocnieniu się wyroku, w procesie wykonywania kary. Zgodnie z art. 77 § 1 KK warunkowego zwolnienia można udzielić „tylko wówczas gdy" sąd ma przekonanie, „iż skazany po zwolnieniu, będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa". Czynniki, które o tym przekonaniu decydują są następujące:

1. Postawa skazanego.

2. Właściwości i warunki osobiste.

3. Sposób życia przed popełnieniem przestępstwa.

4. Okoliczności popełnienia przestępstwa.

5. Zachowanie podczas odbywania kary.

Warto zwrócić uwagę, iż art. 77 § 1 KK nie zawiera zwrotu: „mimo niewykonania kary w całości jej cele zostały osiągnięte".

Obecny Kodeks Kamy w art. 78 wyznacza okresy kary, które skazani muszą odbyć, aby mogli skorzystać z warunkowego zwolnienia. Przedstawia się to następująco:

287

— więźnia można warunkowo zwolnić po odbyciu przez niego przynajmniej połowy kary, ale nie wcześniej niż po 6 miesiącach (art. 78 § 1),

— recydywistę zwykłego (określonego w art. 63 § 1 KK) można zwolnić po odbyciu przez niego co najmniej dwóch trzecich kary, natomiast recydywistę tzw. wielokrotnego (art. 64 § 2 KK) można zwolnić warunkowo po odbyciu trzech czwartych kary, przy czym nie może to nastąpić wcześniej niż po roku (art. 78 §2KK),

— skazanego na karę 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po odbyciu 15 lat kary, a skazanego na dożywocie po odbyciu 25 lat kary (art. 78 § 1 KK) lub po dłuższym minimum określonym przez sąd w orzeczeniu skazującym, o czym już wcześniej napisałem.

Przypomnę, iż okresy probacyjne (okresy próby) dla osób warunkowo zwolnionych ustalone w art. 80 § 1-3 KK są następujące:

— pozostały do odbycia okres kary stanowiący czas próby; nie może on być krótszy niż 2 lata ani dłuższy niż 5 lat;

— wobec więźnia określonego w art. 64 § 2 KK okres próby wynosi minimum 3 lata;

— dla osób warunkowo zwolnionych z kary dożywocia okres ten trwa 10 lat. Rozpatrując wniosek o warunkowe zwolnienie sąd penitencjarny powinien wziąć

m.in. pod uwagę (Śpiewak 1998):

— informacje dotyczące osoby skazanego,

— orzeczenia i opinie lekarskie,

— opinie psychologiczne,

— okresowe oceny postępów w resocjalizacji,

— udzielone w zakładzie karnym ulgi i nagrody,

— nałożone kary dyscyplinarne i częstotliwość ich występowania. Naturalnie analiza tych danych w znacznej części powinna znajdować się w opinii

jaką wystawia więźniowi dyrektor zakładu karnego lub w jego wniosku o warunkowe zwolnienie, adresowanym do sądu penitencjarnego. Naturalnie sąd, rozpatrując indywidualnie każdy przypadek, rozmawia z więźniem i korzysta ze złożonych przez niego wyjaśnień lub przedłożonych nowych dokumentów.

J. Śpiewak, komentując przesłankę „Zachowanie się w czasie odbywania kary" zwraca uwagę, iż dotyczy to całego wielomiesięcznego lub wieloletniego okresu pobytu w zakładzie karnym. Istotne znaczenie ma syntetyczna opinia komisji penitencjarnej. Ocena sposobu korzystania z przepustek, o ile były stosowane, a także opinia kuratora sądowego na temat zachowania podczas przerwy w wykonaniu kary, o ile takiej udzielono.

O warunkowe zwolnienie więźnia mogą wnioskować (Śpiewak 1998):

— skazany i jego obrońca,

— prokurator,

— dyrektor zakładu karnego,

— sądowy kurator zawodowy. W postanowieniu o warunkowym zwolnieniu sąd określa dokładnie czas próby

oraz określa komu powierza nadzór nad warunkowo zwolnionym, a także obowiązki dla zwolnionego na czas próby.

288

Kontrola realizacji tych obowiązków spoczywa zwykle na kuratorze sądowym. Warto zwrócić uwagę, iż na postanowienie sądu o warunkowym zwolnieniu więźnia służy zażalenie (Śpiewak 1998). Postanowienie mogą zaskarżyć:

— skazany i jego obrońca, t —prokurator,

ajeśli składali wniosek w tej sprawie, który sąd załatwił odmownie także:

— dyrektor zakładu karnego,

— sądowy kurator zawodowy.

Warunkowe zwolnienie może być odwołane ze względów obligatoryjnych (art. 160 § 1 KKW), gdy:

— zwolniony w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne i nastąpiło już prawomocne skazanie,

— wymierzono za nie karę pozbawienia wolności bez jej warunkowego zawieszenia.

Fakultatywne przesłanki mogące spowodować odwołanie warunkowego zwolnienia są następujące:

— gdy zwolniony rażąco narusza porządek prawny, w szczególności popełnia inne przestępstwo, lub takie samo, lecz została orzeczona kara inna niż bezwzględnego pozbawienia wolności,

— gdy zwolniony uchyla się od dozoru,

— gdy uchyla się od wykonywania nałożonych obowiązków,

— gdy uchyla się od orzeczonych środków karnych.

J. Śpiewak (1998, s.10) zwraca uwagę na dwie szczególne okoliczności, w których można uzyskać warunkowe przedterminowe zwolnienie. Pierwsza dotyczy skazanych na karę pozbawienia wolności do lat dwóch, wobec których jednocześnie orzeka się umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego. Sąd wtedy zwalnia warunkowo od odbycia części kary, bez względu na to jaki jej okres został odbyty. Druga dotyczy potraktowania warunkowym zwolnieniem skazanych na karę do 3 lat pozbawienia wolności, po odbyciu przez nich co najmniej 6 miesięcy tej kary, jeżeli korzystali oni w niej w sposób ciągły z przerwy przez co najmniej jeden rok. Warunkowe zwolnienie może być wówczas orzeczone mimo nieodbycia minimalnych okresów kary do tego wymaganych. Nie dotyczy to skazanych na 25 lat pozbawienia wolności i na dożywocie.

Warunkowe zwolnienie jest dla więźniów i ich rodzin realną, zwykle bardzo pożyteczną szansą na skrócenie kary. Jak widać bardzo istotne są postawy jakie więźniowie demonstrują podczas jej odbywania. W stosowanym przeze mnie modelu eksperymentalnym w Zakładzie Karnym w Gdańsku-Przeróbce, o którym wspomniałem już, przyjęto zasadę, uwzględniając progresywny trójrygorowy system więzienny: od najbardziej surowego do najbardziej łagodnego, iż jeżeli więźniowie nie zasługiwali na awans do rygoru najłagodniejszego (wtedy bezdozorowego), to tym bardziej nie gwarantowali poprawnego funkcjonowania na wolności. Obserwacje praktyki potwierdziły słuszność tej zasady. Stąd przyjęto tam drugą zasadę, zaakceptowaną przez sąd penitencjarny, iż warunkowo można było być zwolnionym (z wyjątkiem szczególnych przypadków) jedynie z rygoru najłagodniejszego. W rygorze tym więźniowie mieli wiele swobody i trenowali prospołeczne sterowanie sobą. Jeżeli wypadało ono

289

korzystnie dyrekcja zakładu wnioskowała o ich warunkowe zwolnienie. Był to system, który bardzo pozytywnie motywował skazanych, a ich pozycja wśród wymienionych rygorów stanowiła wskaźnik odległości czasowej od dobrodziejstwa warunkowego zwolnienia.

Według niektórych autorów o powrocie do przestępstwa decydują pierwsze dni po zwolnieniu (Reutzmann 1990). Stąd ważne, by okres probacyjny, któremu poddani są zwolnieni po warunkowym opuszczeniu więzienia przebiegał pomyślnie. Okres ten jest ważny bo sprawdza się wtedy ich deklaratywność, szczerość prawdomówność." Zwykle, chcąc opuścić wcześniej więzienie, skazani deklarują poprawę, akcentują zmianę w swoim myśleniu, przyrzekają sądowi, a wcześniej administracji więzienia, iż po uzyskaniu warunkowego zwolnienia będą żyć lepiej, bardziej prospołecznie i nie powrócą do przestępstwa. Ponieważ w okresie próby zwolnieni pozostają zwykle pod dozorem kuratorów sądowych, istnieje instytucjonalna możliwość kontroli tych deklaracji. W okresie tak rozumianej probacj i zwolnieni są zobligowani do realizacji nałożonych na nich przez sąd obowiązków. Wyliczone są one w art. 72 KK, a prezentuje je w swoim opracowaniu J. Śpiewak. Oto one:

— informowanie sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby (jeśli sąd nie zastosował dozoru),

— przeproszenie pokrzywdzonego,

— wykonywanie obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,

— wykonywanie pracy zarobkowej, nauki zawodu,

— powstrzymywanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,

— poddanie się leczeniu, zwłaszcza odwykowemu lub rehabilitacyjnemu (za zgodą skazanego),

— powstrzymywanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,

— inne stosowne postępowanie w okresie próby, jeżeli może to zapobiec ponownemu popełnieniu przestępstwa.

Fakt pozostawania pod dozorem stawia zwolnionego w podwójnie korzystnej sytuacji. Z jednej bowiem strony wie, że jest kontrolowany i oceniany, a z drugiej jednocześnie wie, że może się do osoby sprawującej dozór zwrócić z rozmaitymi sprawami osobistymi, w tym także o pomoc w życiowych dla niego sprawach. Niewątpliwie taka kontrolno-pomocowa funkcja osoby sprawującej dozór nad zwolnionym powinna mu ułatwić readaptację społeczną. Szczególnie w zakresie realizacji takich obowiązków nałożonych przez sąd jak znalezienie i podjęcie pracy zarobkowej lub nauki zawodu albo poddanie się leczeniu odwykowemu.

Warto też wymienić kategorie zwolnionych, które obligatoryjnie są poddawane dozorowi (Śpiewak 1998, s. 15):

— recydywiści określeni w art. 64 KK,

— młodociani, którzy popełnili przestępstwo umyślne,

— skazani na dożywocie,

— sprawcy przestępstw popełnionych w stanie ograniczonej poczytalności, skazani na karę nie przekraczającą 3 lat, wobec których stosowano szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne.

290

Dozór nad warunkowo zwolnionym sąd może powierzyć (Śpiewak 1998):

— kuratorowi sądowemu, zawodowemu lub społecznemu,

— osobie godnej zaufania,

— stowarzyszeniu, organizacji lub instytucji, do której należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.

Analizując całą procedurę postępowania ze skazanymi na karę pozbawienia wolności, wyraźnie dostrzega się dwuetapowość w postępowaniu z nimi.

Pierwszy etap to pobyt w zakładzie karnym, gdzie są oni poddani oddziaływaniu

I penitencjarnemu w tym, jeśli to możliwe, resocjalizacyjnemu. Etap ten powinien za-

I kończyć się efektem w postaci korzystnej zmiany postaw wobec zachowania przestępczego, wobec sposobu życia, a zwłaszcza postanowieniem o prospołecznym unor-

Imowaniu sobie różnych ważnych relacji społecznych, w tym zwłaszcza z rodziną i osobami najbliższymi. Jest to etap prospołecznej zmiany. Powinien on być uwień-

Iczony wnioskiem dyrektora zakładu karnego o warunkowe zwolnienie, jeżeli zmiany takie istotnie zaszły. Zmiany pozorne, których istotą jest prizonizacja, nie powinny upoważniać dyrektora zakładu karnego do takiego wniosku, na co już wcześniej zwróciłem uwagę. Szansa dana więźniom w postaci warunkowego zwolnienia musi być, moim zdaniem, oparta na racjonalnych przesłankach o charakterze pedagogiczno-psy-chologicznym, bowiem dotyczy zachowań osób zwolnionych w warunkach odzyskanej wolności.

Etap drugi, to okres probacji po uzyskaniu warunkowego zwolnienia. W okresie tym byli więźniowie zwolnieni warunkowo pozostają pod kontrolą instytucjonalną, określoną przez sąd. Okres ten ma ułatwić readaptację i reintegrację społeczną zwolnionych. Jest on sprawdzianem korzystnych zmian stanowiących efekt oddziaływania penitencjarnego. Oznacza to, że byli przestępcy po warunkowym zwolnieniu z reszty kary ze względu na dobro społeczne, a przede wszystkim własne, pozostają jeszcze przez jakiś czas w zasięgu zainteresowań kontroli społecznej. Nie jest więc bez znaczenia jaki jest status tych instytucji, jaka jest ich organizacja oraz jaki jest poziom ich skuteczności. W przypadku kurateli sądowej, ogromne znaczenie ma zarówno profesjonalizm personelu jak i realne możliwości wykonywania zadań oraz społeczno-eko-nomiczne warunki, w jakich je realizują. Nie można bowiem wykluczyć, iż niedomogi w tym zakresie, mogą przyczynić się do nieskuteczności instytucji warunkowego zwolnienia.

Na koniec warto zwrócić uwagę na opinie niektórych sądów apelacyjnych w sprawie stosowania dobrodziejstwa warunkowego zwolnienia, które cytuje S. Lelental (2000, s. 123-134):

„Chociaż sąd rozpoznający wniosek o warunkowe zwolnienie od reszty kary nie bada obecnie, czy kara pozbawienia wolności w dotychczas odbytym rozmiarze jest wystarczająca z punktu widzenia prewencji ogólnej i stanowi już sprawiedliwą odpłatę (dostateczną), to jednak ma obowiązek rozważyć, czy spełnione są łącznie wszystkie pozostałe przesłanki ..." (Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20.10.1998 r. — II AK 152/98).

„Ustawodawca nie pozwala na rozważania zasadności warunkowego przedterminowego zwolnienia w oderwaniu od okoliczności czynu, za jaki osoba ubiegająca się o zwolnienie została skazana, nadto w oderwaniu od sposobu życia skazanego przed

291

popełnieniem przestępstwa" (Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3.11.1998 r. — II AK 115/98).

„Wolą ustawodawcy było uczynienie z warunkowego przedterminowego zwolnienia instytucji niemal wyjątkowej, a już na pewno nie miał on zamiaru dopuszczenia do liberalnej praktyki stosowania omawianego przepisu prawa" (Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23.03.1998 r. — II AK 114/99).

„Przy orzekaniu warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary nie mogą umknąć przesłanki, którymi kierował się sąd orzekający w sprawie merytorycznie, tak aby w efekcie nie doszło do zdeprecjonowania tego orzeczenia i aby decyzji o długotrwałości czasu wykonywania kary nie przenosić (w efekcie) na etap postępowania wykonawczego" (Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23.03.1999 r. — II AK 114/99).

„W sprawie o przedterminowe zwolnienie z pozbawienia wolności, przestępstwo, za które wymierzono karę, ma tylko to znaczenie, że może wyrażać cechy osobowości skazanego, istotne dla prognozowania jego przyszłego zachowania. Poza tym czyn ten nie ma znaczenia dla orzekania penitencjarnego, bowiem wymiar kary i warunki przedterminowego zwolnienia zostały już oznaczone" (Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 8.07.1999 r. — II AK 322/99).

S. Lelental cytuje także postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 26.11.1998 r. - II AK 87/98, w którym zwraca się uwagę, iż pozytywna prognoza kryminalna, pozwalająca na udzielenie warunkowego zwolnienia z reszty kary pozbawienia wolności, nie może wynikać jedynie z zachowania skazanego w trakcie odbywania kary, ale też z treści materialnej przestępstwa oraz z jakości udziału w nim skazanego.

Powraca tu problem, o którym już wcześniej pisałem: analizy osobowości więźnia, przy czym należałoby porównać stan końcowy ze stanem wyjściowym. Bez uwzględnienia przesłanek, o których pisze się w cytowanych postanowieniach i bez uwzględnienia efektów tej analizy, nie można przecież postawić żadnej racjonalnej prognozy (kryminalnej) społecznej. Przecież więzień zostanie zwolniony i trafi do konkretnych warunków społecznych, np. rodziny, kolegów, znajomych, do (być może) sytuacji braku mieszkania, braku pracy itp. Trzeba więc określić na ile on jest zdolny poradzić sobie w tych trudnych warunkach bez przestępstwa.

W świetle wszystkiego co tu napisałem jasno widać, iż warunkowe zwolnienie nie jest jedynie premią za „dobre zachowanie" jak chętnie piszą dziennikarze. Dobre zachowanie w więzieniu jest przecież obowiązkiem więźnia i może być symptomem prizoni-zacji. Kwestię tę czytelnie precyzują postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10.12.1998 r.—AK 143/98, z dnia 25.02.1999 r.—AK 52/99, z dnia 25.02.1999 r. — AK 53/99 oraz z dnia 13.10.1999 r. — AK 467/99, które słusznie cytuje S. Lelental (2000). Zwraca się w nich uwagę na uczestnictwo w podkulturze więziennej (jednak nie uwzględnia się tu motywów uczestnictwa — przyp. mój — H.M.), która jest opozycyjna wobec służb zakładu karnego (i celów resocjalizacyjnych — przyp. mój — H.M.) wobec czego może ona także źle prognozować, gdy chodzi o przyszły stosunek do prawa i dyscypliny społecznej. Słusznie akcentuje się, że „brak kłopotów wychowawczych" nie wystarczy do warunkowego zwolnienia. Nie daje to istotnych argumentów dla pozytywnej prognozy społecznej. Brak kłopotów wychowawczych świadczy jedynie o przystosowaniu się do oczekiwań i wymagań więziennych i o niczym więcej.

292

W wymienionych postanowieniach wskazuje się na takie zachowania więźnia jak „pozytywne inicjatywy w podejmowaniu działań świadczących o poprawie" np. regulujących różne niekorzystne stosunki interpersonalne, które dotąd charakteryzowały jego życie, dążenie do uzyskania korzystniejszego statusu zawodowego, do rehabilitacji społecznej, przeproszenie swojej ofiary lub zadośćuczynienie jej (choćby moralne). Chodzi więc o aktywność skazanego w dążeniu do wykazania gotowości respektowania zasad współżycia w społeczeństwie.

W świetle powyższych rozważań jest czytelne, iż stosowanie warunkowego zwolnienia jest dobrodziejstwem nadzwyczajnym. Decyzje w tym zakresie są niezwykle odpowiedzialne i brzemienne w poważne negatywne skutki społeczne, jeśli nie są trafne. Obowiązuje tu opisana już zasada indywidualizacji. Jak więc należy sądzić inne będzie w tej kwestii podejście do groźnych członków przestępczych grup zorganizowanych (Zawada 1999; Kowalski, Tomsza 2001), inne do sprawców zabójstw (Zagórski 2000), inne do sprawców przestępstw seksualnych (Gordon 1998; Pastwa-Wojciechowska 2001), wreszcie inne do skazanych młodocianych i skazanych kobiet. Odrębne zagadnienie stanowią z całą pewnością osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków, niezależnie od rodzaju przestępstwa.

Jak podaje K. Linowski (2000, s. 93) w 1999 roku w całej Polsce złożono 34.903 wnioski o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Pozytywnie rozpatrzono 16.928, czyli 48,5%. Niestety nie mam danych na temat ich powrotów do przestępstwa. Sądzę, że trafiali oni jako recydywiści (lub recydywiści wielokrotni) do różnych zakładów karnych, co oznacza, iż opiniujący ich wychowawcy i psychologowie na ogół nie byli informowani o tych przypadkach. Nie mogli oni wobec tego zrobić żadnych ocen zastosowanych wobec nich procedur resocjalizacyjnych.

9.3. Rola kuratorów sądowych w profilaktyce powrotów do przestępstwa

Przypomnę, że osoby zwolnione warunkowo z więzienia, na które sąd nałożył stosowne obowiązki, zwykle są oddane pod dozór kuratorów sądowych. Kuratorzy sądowi w okresie próby kontrolują ich, udzielają niezbędnej pomocy w procesie readaptacyjnym a nawet, gdy to konieczne, kontynuują proces resocjalizacyjny. Status kuratora sądowego określa Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych. Art. 1 tej ustawy formułuje powinności kuratorów sądowych następująco: „kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu". Zgodnie z ustawą mamy kuratorów zawodowych i pracujących pod ich kierunkiem kuratorów społecznych. Wynika to z funkcjonującego w Polsce nadal za-wodowo-społecznego modelu kurateli sądowej (Wasielewska 1998, s. 188). Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych są kuratorami dla dorosłych. Wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich są kuratorami rodzinnymi. Naturalnie w kontekście postępowania z osobami zwolnionymi warunkowo z zakładów karnych, chodzi o kuratorów sądowych dla dorosłych. „Kuratorzy sądowi wykonują swoje zadania w środowisku podopiecznych, także na terenie zamkniętych zakładów i placówek ich pobytu, w szczególności na terenie zakładów karnych,

293

placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz leczniczo-rehabilitacyjnych" (art. 3 ust. 1 ustawy). Kuratorem sądowym zawodowym nie może być każdy. Tylko ten, który spełnia poniższe warunki (art. 5 ust. 1 ustawy):

—posiada obywatelstwo polskie i korzysta w pełni z praw cywilnych i obywatelskich,

—jest nieskazitelnego charakteru,

— jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków służbowych kuratora zawodowego,

— ukończył wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psycholo-gicznych, socjologicznych lub prawnych albo inne wyższe studia magisterskie i studia podyplomowe z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych,

— odbył roczną aplikację kuratorską,

— zdał egzamin kuratorski.

W związku z wykonywaniem swoich służbowych obowiązków, kuratorzy zawodowi mają prawo do (art. 9 ustawy):

— odwiedzania w godz. 7!!2-222fl osób objętych postępowaniem w miejscu zamiesz-. kania lub pobytu, a także w zakładach zamkniętych,

— żądania okazania przez osobę objętą postępowaniem dokumentu stwierdzającego jej tożsamość,

— żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od podopiecznych objętych dozorem, nadzorem lub inną formą kontroli zleconej przez sąd,

— przeglądania akt sądowych i sporządzania z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności służbowych oraz dostępu do dokumentacji dotyczącej podopiecznego i innych osób objętych postępowaniem,

— żądania od policji oraz innych organów lub instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i organizacji społecznych w zakresie ich działania, a także od osób fizycznych pomocy w wykonywaniu czynności służbowych.

Zgodnie z art. 11 ustawy zawodowy kurator sądowy jest zobowiązany do występowania w uzasadnionych wypadkach z wnioskiem o zmianę lub uchylenie orzeczonego środka, do przeprowadzania na zlecenie sądu lub sędziego wywiadów środowiskowych, do współpracy z właściwym samorządem i organizacjami społecznymi zajmującymi się statutowo opieką, wychowaniem, resocjalizacją, leczeniem i świadczeniem pomocy społecznej w środowisku otwartym itp.

Czynności zawodowe kuratora sądowego wymagają stałego dokształcania się. Stąd przysługuje jemu prawo do podnoszenia kwalifikacji zawodowych w różnych formach kształcenia (art. 10 ustawy). To oznacza, że inicjatywa dokształcania wypłynąć musi od samego kuratora zawodowego. Nie ma zatem urzędowej presji na doskonalenie, co trzeba ocenić ujemnie.

Kuratora zawodowego mianuje, odwołuje, przenosi do innego sądu lub innej służby kuratorskiej prezes sądu okręgowego (art. 4). Kuratorzy sądowi mogą uzyskiwać wyższą pozycję zawodową bowiem wspomniana ustawa przewiduje trzy stopnie:

— kurator zawodowy,

— starszy kurator zawodowy,

— kurator specjalista.

294

Jak więc widać im większy zakres wiedzy i doświadczenia zawodowego tym większy profesjonalizm. On to właśnie decyduje o nadaniu stosownego stopnia służbowego. Wyższy stopień służbowy można nadać po 3 latach wyróżniającej się pracy od chwili ostatniego awansu. Art. 13 ust. 1 ustawy stanowi, iż „czas pracy kuratora zawodowego określony jest wymiarem jego zadań".

Kuratorzy zawodowi stanowią kuratorską służbę sądową na obszarze sądu okręgowego, w którym funkcjonują. Kieruje nią kurator okręgowy podlegający bezpośrednio prezesowi tego sądu. Pracują oni w zespołach kuratorskich.

Pod kierunkiem kuratorów zawodowych pracują kuratorzy społeczni. Kuratorem społecznym może zostać osoba odpowiadająca tym samym kryteriom co kuratorzy zawodowi, z wyjątkiem wykształcenia. Nie odbywa on rocznej aplikacji i nie zdaje egzaminu. Kurator społeczny musi posiadać co najmniej średnie wykształcenie oraz doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej oraz złożyć informację o sobie z Krajowego Rejestru Karnego. Kuratora społecznego mianuje, zawiesza w czynnościach oraz odwołuje prezes sądu rejonowego. Kurator społeczny jest przypisany do jednego zespołu. Kurator społeczny, podobnie jak kurator zawodowy nim zacznie działanie musi złożyć stosowne ślubowanie. Kuratorzy społeczni, rzecz jasna, nie mają kompetencji kuratorów zawodowych, choć również pracują bezpośrednio z podopiecznymi.

Kurator sądowy zawodowy może złożyć wniosek o oddanie pod dozór, a także wniosek o zmianę okresu próby, ustanowienie, rozszerzenie lub zmianę nałożonych na zwolnionego warunkowo obowiązków przez sąd penitencjarny Kurator ten może również wnioskować o zwolnienie z wykonania tych obowiązków, a nawet o zwolnienie od dozoru. Jest wreszcie kompetentny do złożenia wniosku o odwołanie warunkowego zwolnienia, o ile próba przebiega niekorzystnie (art. 163 § 3 KKW). Naturalnie podczas próby kurator sądowy, podobnie jak osoba, stowarzyszenie, organizacja lub instytucja, pod której dozór oddano zwolnionego, informuje sąd o jego zachowaniu, w szczególności o tym czy wykonuje on nałożone obowiązki i przestrzega porządku prawnego (art. 163 § 4 KKW).

Jak więc widać rola kuratorów sądowych, zwłaszcza zawodowych w profilaktyce recydywy przestępczej jest oczywista. Jej ważność i sensowność jest nie do podważenia. Jak się jednak zdaje kuratorska służba sądowa nie funkcjonuje w warunkach umożliwiających jej zarówno skuteczność działania jak i satysfakcję z bardzo trudnej i odpowiedzialnej przecież pracy. Dla polepszenia tej skuteczności wypróbowuje się wariant tzw. kuratora penitencjarnego. Powstał on z inicjatywy kuratorów zawodowych, którzy wzięli pod uwagę doświadczenia angielskiego systemu penitencjarnego (Keller 1996, s. 524-526).

Np. w pionierskim pod tym względem okręgu białostockim w związku z funkcjonowaniem kuratora penitencjarnego (przypomnę, że pracuje on na terenie więzienia i jest m.in. pośrednikiem między wychowawcami więziennymi a kuratorami sądowymi) opracowano i wdrożono specjalny program „zwolnieniowy". Zawiera on m.in. następujące elementy:

— zbieranie możliwie największej liczby informacji o skazanym, także wspólnie z nim, z czego może skorzystać również komisja penitencjarna, decydując się na wystąpienie z wnioskiem o warunkowe zwolnienie,

295

— doradztwo pedagogiczne w sprawach rodzinnych i socjalno-bytowych,

— określenie potrzeb skazanego w zakresie pomocy postpenitencjarnej,

— pomoc w rozwiązywaniu problemów osobistych skazanych,

— analizowanie przewidywanych trudności readaptacyjnych więźniów po opuszczeniu zakładu karnego oraz opracowanie sposobów ich przezwyciężania i udzielenia stosownej pomocy w tym zakresie,

— zawiązywanie kontaktów z instytucjami i organizacjami zajmującymi się zapewnieniem skazanemu godziwego „startu wolnościowego" (np. przy egzekucjach komorniczych, zadłużeniach alimentacyjnych, w sprawach zadłużeń mieszkaniowych, pomocy w uzyskaniu lokali kwaterunkowych, nawiązywania kontaktu z dyrekcjami szkół w celu umożliwienia kontynuacji nauki młodocianym w trybie eksternistycznym lub zaocznym po opuszczeniu więzienia).

Kuratorzy penitencjarni według tego wariantu powinni współpracować ściśle z wychowawcami, dzięki czemu więźniowie przed zwolnieniem mogą liczyć na konkretną pomoc. Poprawia to ich poczucie bezpieczeństwa i poprawia atmosferę w grupach wychowawczych. Jest to więc wypełnienie luki w procedurze penitencjarnej, niezwykle ważnej dla przyszłości readaptacyjnej więźniów zwolnionych warunkowo (Keller 2000, s. 524—526). W świetle powyższych informacji zauważa się, iż tzw. kuratorzy penitencjarni „wchodzą" jednak częściowo w obszar działań wychowawców więziennych, co musi budzić krytyczną ocenę pracy tych ostatnich. Przydatność kuratorów penitencjarnych w profdaktyce recydywy przestępczej akcentuje także A. Wasielew-ska (1998, s. 193-195), opisując ich pracę w gdańskich zakładach karnych. Autorka przeprowadziła sondaż wśród dozorowanych i kuratorów zawodowych na temat przydatności tej formy kurateli sądowej. Wynika z niego, że więźniowie kandydujący do warunkowego zwolnienia rozmawiali z kuratorami penitencjarnymi bardzo chętnie. „Fakt ten wyciszał ich agresję, zmniejszał niepokój przed tym, co zastaną na wolności". Wszyscy badani uznali, że ten sposób postępowania z nimi w znacznym stopniu przygotował ich do życia na wolności. Jednak trzy czwarte badanych oczekiwało, iż kurator penitencjarny nawiąże ściślejszy i bardziej skuteczny kontakt z ich rodzinami celem przekonania matki, żony, dzieci, konkubiny o pozytywnych zmianach osobowości jakie się u nich dokonały. Tego oczekiwali przede wszystkim skazani za znęcanie się nad rodziną. Oznacza to, że w tych przypadkach spowodowany przestępczym zachowaniem konflikt z rodziną był niezwykle ostry, a jego rezultatem był uraz i lęk przed powrotem sprawcy do przemocy rodzinnej. Może to też oznaczać, iż więźniowie ci nie zdołali zmienić negatywnych postaw swoich najbliższych wobec siebie, co często stawało się powodem nowych konfliktów po powrocie zwolnionych do domu. Wszyscy badani stwierdzili, iż kurator penitencjarny pomógł im w sformułowaniu pism, próśb i wniosków do różnych instytucji, tłumaczył sprawy niezrozumiałe, a dla nich bardzo ważne. Niektórzy badani podali, iż kurator penitencjarny był mediatorem w konflikcie między nimi a służbą więzienną lub innymi więźniami. Badani liczyli, iż kuratorzy penitencjarni pomogą im poprawić lub uregulować stosunki z rodzinami, pomogą im znaleźć pracę zarobkową, zapewnią im miejsce pobytu, zameldowanie itp.

Również badani kuratorzy zawodowi stwierdzili, iż informacje otrzymywane od kuratorów penitencjarnych ułatwiają im zarówno poznanie zwolnionych jak i programowanie i realizowanie dozoru. Kuratorzy ci podali także, iż informacje otrzymywa-

296

ne od kuratorów penitencjarnych ułatwiają im na przykład opracowanie wywiadów środowiskowych w związku z wnioskami o przerwy w karze lub przepustki losowe. Autorka w konkluzjach swoich badań zwraca uwagę na, jako na istniejące potrzeby, zbyt małą liczbę kuratorów penitencjarnych (np. w okręgu gdańskim dwóch na cztery zakłady penitencjarne). Oceniła nadto pozytywnie instytucję kuratora penitencjarnego działającego według modelu białostockiego (Wasielewska 1998, s. 193-195), o którym także pisała G. Szczygieł (2001, s. 318-328).

Wracając do instytucji dozoru sądowego wobec osób zwolnionych, warto zwrócić uwagę na rozwiązanie zawarte w art. 167 KKW, według którego „skazany przed zwolnieniem z zakładu karnego ma prawo zwrócić się do sądu penitencjarnego z wnioskiem o zastosowanie względem niego dozoru sądowego kuratora zawodowego, zwłaszcza jeśli oczekujące go warunki życia po zwolnieniu z zakładu karnego mogą mu utrudnić społeczną readaptację". O ile sąd się do wniosku przychyli, może, ale za zgodą zainteresowanego, nałożyć na niego takie same obowiązki, jakie zwykle nakłada się na warunkowo zwolnionych. Czas takiego dozoru nie może przekroczyć dwóch lat.

Obecnie nie można sobie wyobrazić postępowania z osobami pozbawionymi wolności bez uczestniczenia w nim kuratorów sądowych. Po raz drugi podkreślam, iż ich praca w znacznym stopniu może ułatwić readaptację społeczną skazanych zwolnionych z więzienia, szczególnie warunkowo. Może zatem mieć dodatni wpływ na zmniejszenie powrotności do przestępstwa i wzmacniać efektywność oddziaływania penitencjarnego więzienia.

9.4. Determinanty nieskuteczności probacji postpenitencjarnej

Jak wskazałem, probacja postpenitencjarna wobec osób warunkowo zwolnionych z zakładów karnych jest realizowana głównie pod nadzorem kuratorów sądowych. Wobec osób zwolnionych na koniec kary, w zasadzie takiej probacji nie ustanawia się, w związku z tym pozostają oni sami sobie. Mogą, jak sądzę, pozostawać w zainteresowaniu policji, albo liczyć na bardzo słabą instytucjonalną pomoc postpenitencjarną instytucji rządowych i pozarządowych. Wracają oni albo do rodzin, albo udają się do schronisk Brata Alberta, do noclegowni dla bezdomnych etc. (Karczewski 2001, s. 311). Mogą liczyć jeszcze w więzieniu na pomoc wolontariatu ułatwiającego im przyszłą readaptację. Wolontariat w więzieniu pomagający w różnych formach skazanym funkcjonuje w Polsce od niedawna. Jak pisze E. Dobiejewska (2001, s. 566) „obecnie, w demokratycznych i bogatych krajach, np. w Anglii, Danii, Niemczech, Szwecji, Szwajcarii, w niektórych stanach Ameryki Północnej i w Kanadzie, system wolontariatu w więzieniu jest nieodzownym składnikiem pracy wychowawczej ze skazanymi". W Polsce forma ta ma jeszcze charakter raczkujący. Przykładem dobrym jest, przypomnę, funkcjonujące od 1989 roku Wrocławskie Towarzystwo Opieki nad Więźniami. Działacze społeczni (wolontariusze) tego Towarzystwa rozwinęli na terenie Dolnego Śląska szeroką działalność pomocową osobom odbywającym karę jak i — co bardzo ważne — osobom zwolnionym z więzienia. Pomoc ta dotyczy wszystkich aspektów związanych z readaptacją społeczną zwolnionych i choć jest bardzo dobrze oceniana, obejmuje zaledwie część osób pozbawionych wolności, a następnie zwolnionych, bo rekrutujących się głównie

297

z zakładów karnych Dolnego Śląska (Dobiejewska 2001, s. 567-568). Nie rozwiązuje zatem kompleksowo bardzo ważnego problemu. Podobnie kompleksowo nie rozwiązuje tego problemu Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat" z oddziałami w Białymstoku, Gdańsku i w Krakowie, ani też Stowarzyszenie „Tratwa" w Opolu czy Katolickie Bractwo Więzienne, grupy Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Świadkowie Jehowy, Zielonoświątkowcy, Adwentyści Dnia Siódmego i Zgromadzenie „Epitamia". Są to przykłady instytucji pozarządowych, których działalność nie jest jednak organizacyjnie powiązana (Dobiejewska 2001 za J. Zagórskim). Szczupłe możliwości tych organizacji, podobnie jak szczupłe możliwości państwowych instytucji pomocy postpenitencjarnej tworzą obraz doraźności, ograniczoności i często przypadkowości pomocy penitencjarnej. Według L. Boguni i R. Godyły najczęstsze oczekiwania byłych skazanych w zakresie pomocy od społeczeństwa dotyczą:

— pomocy w uzyskaniu zatrudnienia (45,67% badanych),

— wsparcia finansowego na utrzymanie (21,45% badanych),

— pomocy w kontynuacji leczenia (7,95% badanych),

— pomocy w uzyskaniu zakwaterowania (7,26% badanych),

— pomocy w zakresie podniesienia poziomu wykształcenia, ogólnego lub zawodowego (5,88%).

Autorzy, relacjonując badania więźniów zaledwie z trzech dolnośląskich zakładów karnych (N=289) wyraźnie zaakcentowali, iż wymienione oczekiwania są zdecydowanie większe u recydywistów. Podali też, iż 13,49% badanych nie liczyło na żadną pomoc (Bogunia, Godyła 2001, s. 520-526), co nie oznacza, że jej nie potrzebowali. Potwierdzają to także inni autorzy (Wasielewska 1998, Stępniak 1998, Szczygieł 1999, Pawłowska 2001).

L. Bogunia i R. Godyła, podsumowując te badania zwracają uwagę, „że oczekiwania skazanych po odbyciu kary dotyczą generalnie zaspokojenia naturalnych potrzeb egzystencjalnych człowieka". Bardzo słusznie akcentują iż „brak ich zaspokojenia może zniweczyć proces reedukacji skazanych rozpoczęty w zakładzie karnym". Zgodzić się należy z wyrażonym przez nich poglądem, że „w okresie przemian ustrojowych nastąpiła pauperyzacja społeczeństwa, znacznie skurczył się rynek pracy, a ostatnio doświadczamy niedostatków związanych z wdrażaniem reformy zdrowi" oświaty, administracji rządowej i samorządowej. Pogorszyła się tym samym nur wość realizacji wszystkich zadań nakreślonych przez nową kodyfikację prawa k go, w tym związanych z wykonywaniem kary pozbawienia wolności".

Wyniki badań personelu więziennego jakie przeprowadziłem w 2000 roku na temat przyczyn powrotu do przestępstwa (również osób warunkowo zwolnionych) wsk zująm.in. na przyczyny społeczne, pozawięzienne (Machel 2001, s. 236). Najistotniejsze to:

— trudność w znalezieniu pracy zarobkowej lub niemożność jej podjęcia,

— niedostateczne warunki materialne utrudniające egzystencję,

— pozostawanie na utrzymaniu rodziny,

— konflikt z rodziną,

— brak mieszkania lub jakiegokolwiek zakwaterowania,

— niechęć ze strony otoczenia społecznego,

— ucieczka w alkohol,

298

* — pozostawanie poza jakąkolwiek kontrolą społeczną,

— powrót do społecznego środowiska przestępczego.

• Niektórzy autorzy zwracają uwagę na nieskuteczną pracę kuratorów sądowych działających w niesprzyjających ich pracy warunkach społecznych i organizacyjnych. Z badań relacjonowanych przez R. Pawłowską (2001, s. 582-583) poniższe czynniki obniżają tę skuteczność przez:

— zbyt rozległy teren działania: problemy z dojazdami, brak transportu i pomocy w tym zakresie ze strony sądu, policji oraz innych instytucji państwowych i społecznych. Uszczupla to wydatnie częstotliwość osobistych kontaktów kuratorów z podopiecznymi i ich rodzinami. Wpływa zatem ujemnie nie tylko na kontynuację procesu korekcyjnego ale też na jakość kontroli w ramach sprawowania dozorów, których często jest zbyt dużo,

— niski status materialny, często nieadekwatny do roli zawodowej, do realnych wymagań, jakości pracy i zagrożeń, z jakimi spotykają się często kuratorzy sądowi w środowiskach swoich podopiecznych,

— niezadowalające warunki organizacyjne dotyczące braku lub złej obsługi biurowej; pogarszające się warunki techniczno-lokalowe działania; nie zawsze dobre relacje z sekretariatami sądowymi; zdominowanie wychowawczego (readaptacyjnego) charakteru pracy kuratorów sądowych przez biurokratyczny sposób funkcjonowania sądownictwa kładący nacisk na formalno-kontrolne funkcje wykonywania orzeczeń,

— feminizację zawodu kuratora sądowego i zauważalną tendencję odchodzenia wysoce wykwalifikowanych kuratorów do „lepszej" pracy,

— oceny pracy kuratorów, gdzie najniżej są rangowane trudne, długotrwające, wymagające koncepcji i wysiłku oraz nie zawsze natychmiast efektywne działania wychowawcze, będące przecież jednym z najważniejszych celów kurateli sądowej.

Autorka, komentując te ostatnie ustalenia zauważa, iż „świadczyć to może o braku kompetencji w dziedzinie resocjalizacji oceniających sędziów". Pisze ona, że „biurokratyzm sądowy sprzyja umocnieniu formalno-kontrolnego charakteru funkcjonowania kurateli, natomiast działalność wychowawcza, trudno wymierna, schodzi na plan dalszy". Jest to, jej zdaniem, specyficzny konformizm polegający na dostosowaniu własnych wyobrażeń o pracy z rzeczywistością, która w bardzo wielu dziedzinach, w tym również w sądownictwie, została zdominowana przez tzw. „kulturę pozornego wysiłku" (Stępniak 1992). Prezentowane tu badania wykazały także, że żaden z badanych kuratorów nigdy nie był poddany merytorycznej ocenie swojej działalności wychowawczej. Autorka konstatuje również, iż prestiż i pozycja kuratorów na terenie sądownictwa są niskie, co zapewne jest wskaźnikiem sposobu postrzegania ich roli przez społeczność sędziowską w ogólnym kontekście przeciwdziałania powrotności do przestępstwa.

Przedstawione tu syntetycznie determinanty zapewne znacznie obniżają efektywność kurateli sądowej. Sprawiają też, że system kurateli sądowej w Polsce funkcjonuje niesprawnie i —jak należy sądzić — niezgodnie z wolą ustawodawcy. Naturalnie ogromne bezrobocie, jakie od lat notujemy w naszym kraju, nie ułatwia kuratorom sądowym wykonywania przydzielonych im dozorów wobec osób warunkowo

299

zwolnionych. Wśród tych zaś znajdują się i tacy, dla których ten stan bezrobocia staje się wygodnym parawanem do nieszukania i niepodejmowania pracy.

Wymienione tu determinanty negatywnego funkcjonowania kurateli sądowej w sposób zdecydowany obniżają tzw. zdolność readaptacyjną naszego społeczeństwa. Specyfikę kurateli sądowej wobec recydywistów opisał T. Karczewski (2001, s. 299-317).

PRAWO I WIĘZIENIE W PERCEPCJI PERSONELU PENITENCJARNEGO (SYNTEZA BADAŃ WŁASNYCH)

10.1. Wprowadzenie

Przedstawiony materiał jest efektem szerszych badań dotyczących personelu więziennego (Machel 2001). Przedstawiam go w kontekście ukazania czynnika ludzkiego w możliwości realizowania polskiej polityki penitencjarnej. Ograniczam się tu do prezentacji ważniejszych wyników stanowiących efekt badań zmierzających do ustalenia jak personel więzienny postrzega społeczny obszar swojej pracy zawodowej i na ile jakość tej percepcji sprzyja zadaniom resocjalizacyjnym.

Więziennictwo nie działa w próżni społecznej i podlega takim samym zmianom, jak społeczeństwo globalne, na rzecz którego pracuje. Jego istotnym składnikiem, jak już wskazałem, jest także kadra tam pracująca.

Celem moich badań było ustalenie, czy i w jakim stopniu personel więzienny dysponuje właściwościami i warunkami, które umożliwiają mu realizację zadań resocjalizacyjnych wobec skazanych w polskich zakładach karnych.

Poprawczy (tj. resocjalizacyjny) cel wykonywania kary pozbawienia wolności jest według aktualnej (nowej) kodyfikacji karnej jednym z głównych jej celów, choć, jak to uwidoczniłem (w podrozdz. 2.1.), nie został on określony przy użyciu tego pojęcia. Jego realizacja ma zgodnie z założeniami polityki kryminalnej państwa (Lemell 1994, s. 9 i n.; Hołyst 1994, s. 543) zapobiegać powrotowi do przestępstwa osób opuszczających zakłady karne. Jest to działalność społecznie bardzo ważna.

Podjęcie tego tematu uzasadniają szczególnie przesłanki o charakterze strategicznym, a mianowicie:

1) reforma więziennictwa w wyniku transformacji ustrojowej po zmianie politycznej państwa na przełomie lat 1989/1990,

2) wymiana w krótkim czasie aż 40% personelu ze szczebli kierowniczych i wykonawczych w latach 1990-1995, co spowodowało przerwanie w znacznym stopniu ciągłości tzw. warsztatu procedury penitencjarnej (Mitoraj 1995, s. 89 i n.),

3) utrzymująca się od dłuższego czasu niezadowalająca efektywność oddziaływania resocjalizacyjnego, na co zdaje się wskazywać znaczna liczba osób powracających do przestępstwa (Siemaszko, Gruszczyńska, Marczewski 1989, s.79), "

4) wysokie koszty społeczne narastającej w ostatnim dziesięcioleciu i później przestępczości w postaci szkód moralnych i materialnych oraz w zakresie

301

zdrowia i życia, a także wysokie koszty ścigania przestępców, postępowania śledczego, sądowego i wykonawczego (za które płaci podatnik) zdecydowanie uzasadniają troskę o skuteczne wykonanie kary pozbawienia wolności (Siemaszko, Gruszczyńska, Marczewski 1999, s. 79, 134-136, 138). Kontinuum postępowania z przestępcą w Polsce przedstawia rys. 13. Przyjąłem założenie, że od jakości personelu w istotnym stopniu zależy powodzenie każdej organizacji (Stoner, Wankel 1994, s. 24). Uznałem więc za konieczne ustalenie, w ramach danych socjodemograficznych, wykształcenia i zawodu badanych oraz dokonanie oceny, na ile one przystają do wykonywanej pracy penitencjarnej.

Założyłem także, że percepcja jakiejś rzeczywistości przez człowieka, a więc sposób, w jaki dokonuje on w swoim umyśle reprezentacji otaczającej rzeczywistości, zatem reprezentacji świata rzeczy i zjawisk, świata innych ludzi oraz reprezentacji samego siebie (zagadnienie struktur poznawczych), jest czynnikiem, od którego zależy jego zachowanie (Łukaszewski 1974; Kozielewski 1976). Wobec powyższego założyłem, że percepcja funkcjonującego w Polsce prawa jako regulatora stosunków społecznych i rzeczywistości penitencjarnej może stymulować (lub nie) pracę poprawczą personelu więziennego z więźniami. Percepcja negatywna, powodująca ujemną ocenę wymienionych elementów, może, jak należy sądzić, obniżyć poziom realizowanej przy pomocy tego personelu pracy penitencjarnej, a co za tym idzie, zniekształcić obraz realizowanej polityki penitencjarnej.

Według mojej wiedzy tego typu badania o wieloaspektowym charakterze, nie zostały dotąd w powojennej Polsce przeprowadzone. Dostępna literatura wskazuje na raczej przyczynkowe, a w ostatnich latach segmentowe opracowania, które dotyczą jedynie niektórych wycinkowych aspektów poruszanej tematyki (np. Nawój 1995 — problem wypalenia zawodowego; Mitoraj 1995 — zagadnienie modelu osobowości podnoszącej; Ciosek 1990 — stres zawodowy, obraz idealny i realny funkcjonariuszy więziennych; Porowski 1987 — problem prestiżu służby więziennej; Machel 1990— -1991 i 1995 — zagadnienie etyki zawodu; Lenczewska, Machel 1995 — problem patologii społecznej personelu; Szczepaniak 1996 — efektywność oddziaływań penitencjarnych; Szymanowska 1998 — stosunek do norm obyczajowych i prawnych; Nowak 1994; Kaczmarek 1998 — szkolenie personelu więziennego; Jędrzejak 1998 — stosowanie środków przymusu przez personel; Schmidt 1998 — wyznaczniki funkcjonowania zawodowego; Wina... 1998 — zapotrzebowanie na stymulację i style usto-sunkowań interpersonalnych).

Wyjątek stanowią dwie psychologiczne i znaczące prace M. Cioska (1993 i 1996), w całości poświęcone stresowi personelu więziennego, ja realnemu i ja idealnemu personelu, zadowoleniu z pracy oraz percepcji sensu kary pozbawienia wolności przez ten personel.

Na uwagę zasługują także niezwykle interesujące i wartościowe badania D. Schmidta nad empatią, ekstrawersją, zapotrzebowaniem na stymulację, samooceną i samoakceptacją personelu więziennego, które jak dotąd zostały jedynie, niestety, fragmentarycznie opublikowane (1998).

Podobna sytuacja jest zauważalna w literaturze obcojęzycznej, zarówno europejskiej, jak i amerykańskiej. Wyjątek stanowi obszerna i wieloaspektowa praca A. Haren-stam stanowiąca studium psychologiczno-medyczne dotyczące szwedzkiego personelu

302

więziennego. Warto zaznaczyć, iż autorka przez pewien czas pracowała jako psycholog więzienny.

Od wielu lat, zajmując się zagadnieniem roli personelu więziennego w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, a także uwzględniając widoczny niedostatek badań na ten temat, uznałem za uzasadnione podjęcie tego problemu badawczego (Ma-chel 1997, s. 176-183). Inspiracją do tego były refleksje, jakie poczyniłem podczas własnej, wieloletniej praktyki penitencjarnej, co jest aprobowane przez wielu autorów jako dobre źródło inspiracji (Kozielecki 1976; Jakubowska 1993).

W swoim postępowaniu badawczym przyjąłem trzy główne zmienne niezależne: pozycję zawodową (grupa kierowników, grupa wychowawców i grupa pracowników ochrony), status służbowy (oficerowie lub podoficerowie) oraz wykształcenie (średnie lub wyższe). Grupa kierowników to dyrektorzy zakładów karnych, ich zastępcy oraz kierownicy działu penitencjarnego i ochrony. Grupa wychowawców to pracownicy działu penitencjarnego pracujący bezpośrednio z więźniami, w tym psychologowie, pedagodzy oraz ludzie o innej orientacji zawodowej pracujący jako wychowawcy. Grupa pracowników ochrony, to wszyscy pracownicy działu ochrony pracujący bezpośrednio z więźniami.

Przyjęcie wymienionych wyżej trzech zmiennych niezależnych, istotnych dla percepcji, ocen i postaw personelu wobec interesujących mnie elementów rzeczywistości społecznej i więziennej, bardzo ważnych z punktu widzenia resocjalizacji przestępców, uznałem za rozwiązanie wygodne. Zmienne te bowiem są ze sobą ściśle związane. Jeśli więc operować będę zmienną niezależną „pozycja zawodowa", to jednocześnie będzie się to odnosić do zmiennej „status służbowy" i do zmiennej „wykształcenie". Wszyscy bowiem badani funkcjonariusze z grupy kierowników i z grupy wychowawców muszą mieć w świetle obowiązujących przepisów (vide: ustawa z dnia 26.04.1996 r. o Służbie Więziennej) wyższe wykształcenie. Wszyscy podoficerowie (tu pracownicy działu ochrony bezpośrednio pracujący z więźniami) muszą mieć co najmniej wykształcenie średnie.

W badaniach swoich zastosowałem metodę sondażu diagnostycznego (Paszkiewicz 1995, s. 30). Przy pomocy specjalnie przygotowanych, pięciostopniowych skal, dokonałem pomiaru percepcji interesujących mnie zdarzeń, sytuacji i zjawisk. Był to rodzaj samoopisu.

Badania przeprowadziłem w sześciu zakładach karnych położonych w północnej i południowej Polsce. Badania odbyły się w dwóch zakładach karnych dla recydywistów (zamkniętym oraz półotwartym), w trzech zakładach karnych dla dorosłych pierwszy raz karanych mających oddziały dla młodocianych oraz warunki zakładu zamkniętego, półotwartego i otwartego, oraz w zakładzie karnym dla młodocianych o podobnych warunkach. Były to zakłady karne w Jastrzębiu Zdroju, Potulicach, Sztumie, Kwidzynie, Iławie i Gdańsku-Przeróbce.

Badania przeprowadziłem także na terenie Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu, korzystając z obecności w nim kadry oficerskiej, w większości kierowniczej (dyrektorzy zakładów karnych i kierownicy działów), uczestniczącej w zaocznym studium podyplomowym organizowanym dla niej przez U AM. Badany personel pochodził z różnych zakładów położonych na obszarze całego kraju. Dobór ten miał więc także charakter losowy, ale incydentalny.

304

Do analizy przeznaczono ostatecznie 221 teczek z wypełnionymi kwestionariuszami. Pochodziły one od 73 osób pełniących funkcje kierownicze, od 78 osób pełniących funkcje wychowawcze i od 70 osób pełniących funkcje przewidziane dla działów ochrony. Jeżeli okazało się, że jakiś kwestionariusz jest niekompletnie wypełniony, system komputerowy automatycznie go eliminował, zmniejszając liczbę badanych dla danego kwestionariusza.

10.2. Pozycja zawodowa badanych funkcjonariuszy a ich percepcja prawa, odpowiedzialności karnej, kary pozbawienia wolności i warunkowego przedterminowego zwolnienia

Zbadano sposób widzenia i ocenę ośmiu (istotnych dla procesu resocjalizacji) elementów rzeczywistości, a mianowicie:

— prawa i odpowiedzialności karnej (Skala I)

— kary pozbawienia wolności i instytucji więziennej (Skala II)

— więźniów, czyli osób odbywających karę pozbawienia wolności (Skala III)

— podkultury więziennej (Skala IV)

— pracy z więźniami (Skala V)

— organizacji pracy (Skala VI)

— personelu więziennego (Skala VII) oraz

— warunkowego przedterminowego zwolnienia (Skala VIII). Dla każdej z badanych grup tj. kierowników, wychowawców i ochrony, obliczono

średnie pokazujące przeciętną percepcję wymienionych elementów rzeczywistości, istotnych dla procesu resocjalizacyjnego sformułowanych odmiennie dla każdej skali i umieszczonych w poniższej tabeli.

Tab. 11. Średnie wyniki badanych grup percepcji ośmiu elementów rzeczywistości więziennej

\Grupa

Skalał — Polska jest państwem praworządnym, a prawo jest skutecznym regulatorem życia społecznego i równe dla wszystkich. Skala II — Kara pozbawienia wolności oraz więzienia działają obecnie prewencyjnie i wychowawczo.

305

Skala III Skala IV

— Więźniowie to ludzie, których można resocjalizować.

— Podkultura więzienna jest zjawiskiem niegroźnym, nie wpływającym negatywnie na więźniów i zanikającym.

— Praca penitencjarna w więzieniu bardzo dobrze służy skutecznej resocjalizacji więźniów.

— Organizacja pracy i stosunki międzyludzkie w służbie więziennej są normalne, poprawne, nie stresują i nie czynią miejsca pracy uciążliwym.

— Personel więzienny osobowościowo i profesjonalnie jest znakomicie przygotowany, do stojących dziś przed nim zadań.

Skala VIII — Warunkowe przedterminowe zwolnienie uzyskują tylko osoby zresocjalizowane.

Skala V

Skala VI

Skala VII

Średnie te dobrze wskazują percepcję tych elementów przez poszczególne grupy zawodowe funkcjonariuszy. Wartość „0" oznacza zdecydowaną niezgodność, a wartość „4" zdecydowaną zgodność z twierdzeniami przypisanymi do poszczególnych skal. Wartość „2" oznacza niezdecydowanie..

Ustalono, iż we wszystkich zmiennych wartość w grupie ochrony jest statystycznie wyższa niż w pozostałych grupach badawczych. Ochrona wypowiada większą zgodę niż pozostałe grupy badawcze.

Dane umieszczone w tab. 11 pokazują jednoznacznie, że we wszystkich skalach prezentowanego kwestionariusza znaczące statystycznie wyższe średnie uzyskali pracownicy ochrony. Fakt ten oznacza, po pierwsze to, że członkowie tej grupy zawodowej są skłonni bardziej niż kierownicy i wychowawcy (których średnie w wymienionych skalach są niemal identyczne) oceniać prawo jako dobry i skuteczny, jednakowy dla wszystkich obywateli regulator życia społeczno-gospodarczego.

Po drugie—i to j est optymistyczne (w odniesieniu do ochrony)—pracownicy ochrony są skłonni bardziej niż kierownicy i wychowawcy spostrzegać i oceniać karę pozbawienia wolności i więzienie jako instytucje rzeczywiste prewencyjno-wychowawcze.

Po trzecie, wymienione grupy różnią się pod względem oceny możliwości zmiany osobowości więźniów. W tej kwestii także pracownicy ochrony wyrażają wyraźnie większy optymizm, jeżeli idzie o pożądaną przez społeczeństwo resocjalizację więźniów. Co więcej, pracownicy ci są bardziej niż kierownicy i wychowawcy przekonani, że podkultura więzienna jest zjawiskiem niegroźnym, nie zagrażającym stabilizacji i resocjalizacji, i raczej zanikającym.

Po czwarte, biorąc pod uwagę średnią dla każdej grupy zawodowej, może niepokoić bardzo niski poziom przekonania prezentowany przez wychowawców o możliwości resocjalizacji więźniów.

Po piąte, pracownicy ochrony bardziej niż pozostałe dwie grupy osób są skłonni spostrzegać pracę penitencjarną ze skazanymi jako bardziej resocjalizacyjną niż obsługową.

Po szóste, kierownicy i wychowawcy w sposób bardziej widoczny niż pracowni-

nvDOZ^mukompetencji(osobowościowej i zawodowej) personelu więziermego. O wy-E^W- wystarczającym pozromre tej kompetencj, sąprzeko-nani bardziej również pracownicy ochrony.

306

Po ósme wreszcie, kierownicy i wychowawcy są skłonni bardziej niż pracownicy Lrony oceniać instytucję warunkowego, przedterminowego zwolnienia raczej jako mie za dobre zachowanie w więzieniu i lepsze przystosowanie do jego ograniczeń ' uwieńczenie skutecznego procesu resocjalizacji.

Przedstawione rezultaty badań dowodzą, że wyraźnie odmienny jest sposób widzenia ośmiu ważnych dla procesu resocjalizacji elementów rzeczywistości dokonany przez, z jednej strony pracowników ochrony, a z drugiej wychowawców i kierowników. Ci ostatni stanowią tu jakby jednorodną grupę różniącą się w sposób bardzo istotny statystycznie od pracowników ochrony w zakresie wszystkich ośmiu skal per-cepcyjnych.

Analizując uzyskane rezultaty, można pokusić się o próbę ich wyjaśnienia. Jak się wydaje, bardzo podobne wyniki uzyskane we wszystkich skalach przez kierowników i wychowawców można wyjaśnić pewnym, względnie stałym zwyczajem, jaki jest zauważalny w więziennictwie, polegającym na tym, iż na kierowników działów ochrony I i penitencjarnego awansuje się najczęściej osoby spośród wychowawców. Dział peni-I tencjarny jest bowiem najbardziej nasycony funkcjonariuszami legitymującymi się I wyższym wykształceniem adekwatnym do potrzeb wynikających z pracy z więźnia-I mi. Jednocześnie niemal zasadą się stało, iż ze względu na kompetencje „więzienne" I na stanowiska dyrektorów zakładów karnych i ich zastępców awansuje się najczęściej 1 osoby spośród kierowników działów: ochrony i penitencjarnego. Wśród nich znajdu-I je się spora liczba prawników, psychologów i pedagogów. Jak wskazałem wcześniej, I wychowawcy i kierownicy to osoby z wyższym wykształceniem, często specjalistycznym, gdy chodzi o potrzeby resocjalizacyjne. Można sądzić, że są oni bardziej racjo-I nalni i bardziej krytyczni, zarówno w postrzeganiu i ocenie prawa jako dobrego i sku-I tecznego, a przede wszystkim równego wobec wszystkich regulatora stosunków społeczno-gospodarczych, jak również w odniesieniu do kary pozbawienia wolności I i więzienia jako narzędzi poprawy przestępców. Z tych samych powodów, a zwłaszcza z powodu wyższej profesjonalności, bardziej sceptycznie postrzegają i oceniają oni instytucję warunkowego przedterminowego zwolnienia jako finalizującą proces resocjalizacji, a bardziej jako efekt (premię) poprawnego zachowania w kontekście formalnych wymagań więziennych. Na uwagę zasługuje tu refleksja, że to właśnie wychowawcy powinni skłaniać więźniów do przestrzegania prawa i uznania go za regulator rzeczywistości społeczno-gospodarczej, przy czym wysiłek ten winien być stymulowany przez kierowników i dyrektorów (tu: kierowników). Tymczasem również oni raczej sceptycznie oceniają regulacyjną funkcję prawa w naszym państwie i równość obywateli wobec niego. Widać postrzegany i oceniany obszar, tak ważny z punktu widzenia funkcjonowania państwa jako państwa prawa, posiada właściwości postrzegane odmiennie i nie tak optymistycznie, jakby tego chcieli ustawodawcy i decydenci reformujący państwo w tym zakresie.

Należy przypuszczać, że pracownicy ochrony, gorzej wykształceni, często posiadający zawody techniczne, ale intensywnie przeszkoleni (stacjonarnie) w szkole podoficerskiej, obserwując jednocześnie odgórny i rzeczywisty nacisk na humanitarne traktowanie więźniów, w odróżnieniu od rygorystycznego, bardziej niż kierownicy i wychowawcy są skłonni uznać instytucję kary pozbawienia wolności i więzienia za instytucje poprawcze. Warto też podkreślić, że ich działalność służbowa jest mało

307

kreatywna, ściślej ograniczona przepisami i bardziej obsługowa niż praca kierowników i wychowawców. Prawdopodobnie konieczność wielokrotnego interpretowania przepisów i naginanie ich do potrzeb indywidualnego postępowania resocjalizacyjnego, a także konieczność niemal stałej kreatywności ograniczanej warunkami więziennymi, czynią kierowników bardziej sceptycznymi w odniesieniu do poprawczej funkcji więzienia. Opiniowanie więźniów (lub wnioskowanie) w sprawach o przedterminowe warunkowe zwolnienie pozwala kierownikom i wychowawcom na lepszy wgląd, niż pracownikom ochrony, w procedurę oceniania resocjalizacyjnego, stąd większy w tym obszarze ich sceptycyzm.

Również postrzeganie podkultury więziennej jako mało szkodliwej i zanikającej można wyjaśnić małym zasobem wiedzy pracowników ochrony na ten temat, a nadto być może ich orientacją, iż wskaźnikiem funkcjonowania negatywnej podkultury więziennej są głównie (albo tylko) zdarzenia ekstremalne wśród więźniów.

Konieczność stałej kreatywności i robienia czegoś więcej, niż sugerują to lub wymagają przepisy, dotyczy przede wszystkim kierowników i wychowawców. Stąd naruszać mogą oni i zapewne naruszają status quo określone przepisami, co z pewnością nie wszystkim odpowiada i prowadzi do krytycznej oceny doświadczanego stanu organizacji pracy, który może ulegać w tej sytuacji pewnej destabilizacji. Tym można chyba wyjaśniać gorszy wynik u kierowników niż u wychowawców. Uregulowany w sposób całościowy przez przepisy tryb postępowania nie naraża pracowników ochrony na takie doświadczenia, stąd ich ocena organizacji pracy (zdecydowanie uregulowanej) jest korzystniejsza.

Badany personel postrzega społeczność więzienną jako zdemoralizowaną przy czym łagodniej jest to oceniane przez ochronę niż przez kierowników, wychowawców. Być może stała i bezpośrednia styczność z tą społecznością złagodziła percepcją pracowników ochrony uważających niektóre zachowania negatywne więźniów za normalne (dla nich? w ogóle?).

Gorsza percepcja personelu więziennego przez kierowników, jak się zdaje, wynika z zauważalnej w praktyce tendencji, iż jeśli pewne zadania są źle wykonywane, to uważa się wśród kierowników, że powodem tego jest niekompetencja wykonawców, rzadziej kierowników.

Jeżeli pracownicy ochrony korzystnie oceniają kompetencje personelu więziennego, to z pewnością dlatego, że sami uważają się za wystarczająco przygotowanych do swojej pracy i zapewne tym bardziej tych, którzy posiadają wyższe (specjalistyczne zwłaszcza) wykształcenie i przygotowanie penitencjarne na poziomie szkoły oficerskiej, lepsze więc od szkoły podoficerskiej.

Krytyczne spojrzenie wychowawców może wynikać z faktu niezadowolenia z niektórych decyzji przełożonych i być może z raczej krytycznej oceny (dokonywanej przede wszystkim przez pryzmat ich własnych służbowych potrzeb) kompetencji resocjalizacyjnej oddziałowych.

308

10.3. Pozycja zawodowa badanych osób a ich percepcja charakteru i środowiska pracy

Okoliczności pracy w służbie więziennej mierzono kwestionariuszem pt.: „Moja praca" zawierającym 44 pozycje.

Pierwsza pozycja tego kwestionariusza odnosi się do motywów wyboru pracy w więziennictwie. Wyróżniono osiem motywów: zgodność z zawodem, ciekawość, dobre zarobki, praca stała i pewna, praca w mundurze, szybsza i lepsza emerytura, chęć sprawdzenia się, nie było lepszej pracy.

Spośród ośmiu motywów największy procent wyborów pozyskały dość dobre zarobki (wskazało na nie 63,64% badanych), perspektywa stabilizacji zawodowej w sensie posiadania pracy pewnej i stałej (na ten powód wskazało 61,36% badanych) oraz perspektywa szybkiej i wyższej emerytury (ten motyw wymieniło 47,27% osób). Znamienne zatem, że za pierwszorzędne motywy zostały uznane powody materialno--bytowe. Dalsze pozycje zajęły kolejno: ciekawość, pragnienie podjęcia próby porażenia sobie z czymś nowym i nieznanym, nadarzająca się akurat możliwość pracy, godność pracy z posiadanym zawodem oraz fakt, że to praca mundurowa. Zastanawiać może niska pozycja motywu „zgodność pracy z posiadanym zawodem". Niżej podaję dane odnoszące się do motywów wyboru pracy w więziennictwie z uwzględnieniem zajmowanej pozycji zawodowej. W przypadku grupy kierowników największy procent wyborów zyskały następujące motywy: dość dobre zarobki, perspektywa pracy pewnej i stałej, ciekawość, perspektywa szybszej i wyższej emerytury oraz pragnienie spróbowania czegoś nowego.

W przypadku grupy wychowawców hierarchia ta przedstawia się następująco: także — dobre zarobki, perspektywa stabilizacji zawodowej na pierwszych miejscach, a dalej, perspektywa wyższej i szybszej emerytury, ciekawość i nadarzająca się sposobność uzyskania akurat tej pracy. Podobne są wybory trzech pierwszych motywów w grupie pracowników ochrony. Dalsze dwa to: sposobność podjęcia tej właśnie pracy oraz ciekawość.

Motywy wyboru pracy w więziennictwie są zatem zasadniczo podobne we wszystkich badanych grupach osób. Warto może zwrócić uwagę na fakt, że zdecydowanie więcej kierowników i wychowawców niż funkcjonariuszy ochrony wybiera pierwsze trzy motywy materialno-bytowe jako przyczyny podjęcia pracy w instytucji penitencjarnej. Godnym uwagi jest też fakt, że zgodność charakteru pracy z posiadanym zawodem okazała się najwyższa w grupie kierowników (43% osób), niższa u wychowawców (35% osób), zdecydowanie zaś najniższa u pracowników ochrony (4% osób). Dane te należy uznać za niekorzystne, albowiem wychowawcy (zawód wymagający przygotowania pedagogiczno-psychologicznego), zwłaszcza posiadający inny zawód niż zawód pedagoga resocjalizacyjnego lub pedagoga albo też zawód psychologa, są z punktu widzenia profesjonalności zdecydowanie gorzej przygotowani do jego wykonywania, ponieważ bazują jedynie na wiedzy zdobytej w szkole oficerskiej służby więziennej, co mimo dobrego poziomu kształcenia w tej szkole, nie jest przecież równoważnikiem pięcioletnich studiów uniwersyteckich.

Teraz wskażę jakie były okoliczności wstąpienia do służby więziennej badanych przeze mnie osób. Dla blisko połowy wszystkich badanych (dokładnie dla 91 osób)

309

były nimi: zachęta rodziny, kolegów funkcjonariuszy służby więziennej i znajomych. Najbardziej podatni na nią byli kierownicy (ok. 47%) i pracownicy ochrony (ok. 41 %), najmniej wychowawcy (ok. 36%). Drugą najczęściej wskazywaną okolicznością była pomoc lub protekcja znajomych funkcjonariuszy służby więziennej. Skorzystało z niej najwięcej pracowników ochrony (20% spośród nich), najmniej zaś kierowników (ok. 5,5%). Stosunkowo dużo osób (łącznie 41) nie ujawniło czynników, które przyczyniły się do wyboru zawodu „więziennika".

Ciekawie prezentują się postawy i oceny badanych grup wobec rozmaitych aspektów wykonywanej pracy zawodowej. Zwrócę obecnie uwagę na odkryte zależności. Nieco ponad połowa wszystkich osób badanych bez względu na miejsce pracy (114 osób) uznała swoją pracę za interesującą i ciekawą. Znaczna liczba badanych (65 osób) uważa ją za taką samą jak inne prace, natomiast 37 badanych wyraziło pogląd, że wykonywana przez nich praca jest mało interesująca i raczej monotonna. Za interesującą uznało swoją pracę najwięcej badanych kierowników (ok. 60%), nieco mniej wychowawców (ok. 59%) i wyraźnie najmniej pracowników ochrony (ok. 34%).

Z kolei najwięcej osób z ostatniej grupy uznało swą pracę za nudną i monotonną . (ok. 23%), nieco mniej wychowawców (ok. 19%), a najmniej kierowników (ok. 8%). Skoro jednak aż 40% kierowników, aż 41% wychowawców i aż 66% pracowników ochrony nie uznało swojej pracy za interesującą, to może to oznaczać u nich raczej bardzo przeciętny, mało entuzjastyczny stosunek do tego, co stanowi treść ich pracy i zakres czynności.

Zwracam uwagę, że wychowawcy i oddziałowi to osoby, które najczęściej spośród badanych przeze mnie trzech grup zawodowych stykają się służbowo z więźniami. W jakiś sposób koresponduje to z ukazanymi wcześniej motywami podjęcia pracy w więziennictwie, a także ze stanem zgodności posiadanego zawodu z wykonywaną pracą.

Niemal identyczna liczba badanych kierowników i wychowawców (ok. 80%) zgodziła się ze stwierdzeniem, że ich zajęcie (tj. praca w więzieniu) nie jest wstydliwe, ale też nie ma powodu się nim chwalić. Z poglądem tym zgodziło się ok. 54% badanych pracowników ochrony, a 20% z nich dodało, że ich praca nie przynosi im ujmy i jest taka sama jak każda inna.

Wykonywane czynności służbowe (w ramach zakresu obowiązków służbowych) uznało za powtarzające się, ale nie nużące, mniej więcej tyle samo kierowników i wychowawców (ok. 41,5%), a wyraźnie mniej „ochroniarzy" (ok. 22%). Swoje czynności służbowe za trochę nudne i powtarzające się uważało ok. 35% badanych wychowawców, ok. 26% kierowników i ok. 28% pracowników ochrony. Prawie połowa osób z tej ostatniej grupy (ok. 47%) wyraziła przekonanie, że ich praca przynosi trochę satysfakcji zawodowej. Wskaźnik ten jest o połowę niższy w przypadku pozostałych dwóch badanych grup. Spośród wszystkich badanych (220) tylko sześć osób stwierdziło, że wykonywana praca przynosi im dużo satysfakcji (w szóstce tej znalazło się trzech kierowników).

Bardzo interesujące są—jak się wydaje — dane dotyczące poczucia sensowności pracy. Stosunkowo duża liczba badanych osób (67 spośród 221) ma poczucie, że to co robi jest mało sensowne i mało skuteczne, bo nie przynosi efektów. Jednak zdecydowana większość badanych (141 osób) uważa swoją pracę za sensowną i skuteczną.

310

Jednakże, co ciekawe, za bardzo sensowną i bardzo skuteczną uznało swoją pracę tylko 9 osób (w tym tylko pięciu wychowawców) spośród wszystkich przebadanych funkcjonariuszy więziennych. Najwyraźniejsze poczucie małej skuteczności swego działania ma grupa pracowników ochrony (ok. 43% osób tej grupy manifestuje taką postawę).

Większość badanych (175 spośród 221) przychodzi do swojego zakładu penitencjarnego (zakładu pracy) raczej chętnie lub chętnie, a tylko 43 osoby niechętnie lub raczej niechętnie. Około 83% kierowników i wychowawców i około 72% pracowników ochrony przychodzi do pracy chętnie lub raczej chemie.

Poczucie niespełnionego obowiązku zawodowego po dniu pracy ma prawie codziennie lub często 61 osób, tj. ok. 27,6% (spośród 221 badanych), czasami ma takie poczucie 134 osób, tj. ok. 60,6%, a nigdy nie przeżywały tego stanu 23 osoby, tj. ok. 10,4% — w tym aż 14. funkcjonariuszy ochrony. Mniej więcej podobny procent badanych kierowników i grupy wychowawców (ok. 82,5%) doznaje wrażenia, że nie wystarcza im dnia, by zrealizować to, co wcześniej zaplanowali i powinni zrobić. Nigdy nie ma takiego odczucia aż (a może tylko?) 20% badanych funkcjonariuszy ochrony.

Kolejna grupa danych dotyczy kontroli, a więc bardzo ważnego instrumentu nadzoru służbowego przez władze średniego i centralnego szczebla (Okręgowe Inspektoraty Służby Więziennej i Centralny Zarząd Służby Więziennej). Kontrole te mają dwa główne cele: badać zgodność wykonywanych czynności z obowiązującymi przepisami i czuwać nad zachowaniem praworządności w zakresie wykonywania kary pozbawienia wolności w tym prawidłowego realizowania obowiązującej polityki penitencjarnej. Powinny zatem stymulować działania korzystne, mobilizować pracowników do dobrej pracy i premiować sensowne nowatorstwo. Kontrole te kończą się zawsze oceną zakładu penitencjarnego i jego poszczególnych działów. Niezwykle jest więc istotne, jak one są odbierane przez kontrolowanych, funkcjonariuszy pierwszej subkategorii, reprezentowanych tu przez grupę wychowawców i grupę oddziałowych. Ważne też jest, jak one są odbierane przez grupę kierowników stanowiących zespół decydentów dla całego zespołu pracowniczego.

Jak reagują na te kontrole badane przeze mnie grupy zawodowe?

U większości badanych (182) budzą one emocje ujemne, takie jak niepewność, niepokój i obawę. Tylko 38 osób stwierdziło, że kontrole te nie wzbudzają u nich na ogół lub nigdy negatywnych przeżyć emocjonalnych. Rzecz ciekawa, że oceny te powodująujemne uczucie we wszystkich trzech grupach w tym samym niemal stopniu (tylko nieznacznie więcej kierowników wskazuje na takie odczucia). Stwierdzę przy okazji, że także wcześniej opisane zmienne nie różnią w sposób statystycznie istotny porównywanych grup osób, mimo pewnej widocznej odmienności reakcji badanych.

Wychowawcy i pracownicy ochrony dość zgodnie utrzymują, że zespoły kontrolujące opierają swoje oceny na dokumentacji i wizytacjach, ale także na innych kryteriach, w tym również subiektywnych. Badani kierownicy zaś wskazują że oceny zespołów kontrolujących wspierają się przede wszystkim na różnych kryteriach, w tym również całkowicie subiektywnych.

Przeprowadzane kontrole uznało za mobilizujące i nieczyniące problemów z drobiazgów tylko 30 osób (spośród — przypomnę 221 badanych).

311

Za mało mobilizujące, zniechęcające lub bardzo zniechęcające, uznało je aż 187 badanych. Bardzo wymowny to wynik zmuszający, jak sądzę, do zastanowienia się nad sposobem realizacji tego trybu nadzoru zwierzchniego, szczególnie w kontekście jego celów.

Taki pesymistyczny pogląd wyraziło prawie tyle samo wychowawców (ok. 88%) co funkcjonariuszy ochrony (aż 90% badanych osób), a wyraźnie mniej kierowników (ok. 77% z nich).

Stosunkowo wysoki procent badanych pracowników ochrony (ok. 42%) określił ' jednocześnie omawiane kontrole jako formalne, schematyczne, szablonowe i oczywiście bardzo zniechęcające do pracy i dalszego wysiłku.

Warto też zwrócić uwagę na rysującą się szczególnie wśród wychowawców opinię, iż lepiej wypada się w ocenach wtedy, gdy przyjmuje się styl tzw. pracy pod kontrolę, tj. koncentrującej się nie tyle na działaniach resocjalizacyjnych, a na wymaganym stanie prowadzenia dokumentacji.

Odczuwanie ryzyka utraty zdrowia, a nawet życia związanego z faktem pracy z przestępcami oraz stopnia uciążliwości tej pracy przedstawia się następująco. Spośród 221 badanych, aż 190 uznało, że ich praca, zwłaszcza w bezpośrednim kontakcie z przestępcami, zawsze niesie duże ryzyko utraty zdrowia, a nawet życia. Tylko ośmiu badanych (w tym jeden pracownik ochrony) nie widzi takiego zagrożenia. Trzeba powiedzieć, że takie poczucie wyraża niemal taki sam procent osób we wszystkich trzech grupach (85%).

Gdy chodzi o ocenę uciążliwości wykonywanej pracy, to sporo badanych (89 osób) stwierdziło, że po dniu pracy są tak zmęczone, że nic im się już nie chce (orzekła tak prawie połowa badanych pracowników ochrony). Większość badanych (122 osoby) wyraziła jednak przekonanie, że wprawdzie czuje zmęczenie po dniu pracy, ale jest w stanie jeszcze dużo zrobić (utrzymują tak głównie wychowawcy i kierownicy).

Różne są oceny rodzin badanych (żon, rodziców) wobec charakteru i opłacalności ich pracy w zakładach karnych. Przychylnie do pracy w więzieniu odnoszą się bliscy 79 badanych (spośród 221), w tym najwięcej bliskich kierowników (52%) i zdecydowanie mniej bliskich wychowawców (28%) oraz pracowników ochrony (27%). Około 39% bliskich tej ostatniej grupy zawodowej nie jest specjalnie zadowolona z ich pracy w więzieniu. Na podkreślenie zasługuje fakt, że ponad połowa rodzin badanych przeze mnie kierowników wyraża zadowolenie z ich pracy w więziennictwie.

Dokładnie 196 osób spośród wszystkich badanych wyraziło opinię, że ich bliscy uważają pracę w więzieniu za wyczerpującą i niebezpieczną szczególnie w porównaniu z innymi zawodami. Zbliżony procent rodzin osób w poszczególnych grupach (choć najwyższy w grupie funkcjonariuszy ochrony — ok. 93%) wyraża takie przekonanie.

Blisko połowa wszystkich badanych (108) stwierdziła, że ich uposażenie więzienne ocenili ich bliscy jako niskie lub raczej niskie, jako przeciętne — 73 osoby, a jako raczej wysokie lub wysokie —jedynie 32 osoby.

Można powiedzieć, że zgodnie z oczekiwaniem rodziny kierowników wyrażały wyższe zadowolenie z wysokości ich zarobków niż rodziny pracowników ochrony.

Kolejny badany problem to pytanie o stopień prestiżu społecznego służby więziennej na tle czterech innych służb mundurowych: policji, straży granicznej, straży pożarnej i Wojska Polskiego. Znaczenie prestiżu służby dla siły więzi z nią i poczucia

312

społecznej wartości realizowanej pracy funkcjonariuszy jest oczywiste. Jak wskazałem wcześniej, z literatury anglojęzycznej wynika, że społeczny prestiż służb więziennych jest zwykle niski, w związku z tym nie wpływa on korzystnie na satysfakcję osobistą z tytułu pracy w więziennictwie.

Blisko połowa badanych funkcjonariuszy więziennych (98 osób spośród 217) przypisała policji wysoki lub bardzo wysoki społeczny prestiż zawodu. Ciekawe, że w poglądzie tym zgodni byli badani kierownicy i pracownicy ochrony (prawie połowa osób ' w tych grupach), mniej zaś wychowawcy (tylko 28% z nich podzieliło takie przekonania). Ci ostatni stwierdzali częściej niż pozostałe grupy, że policja cieszy się przeciętnym lub niskim uznaniem społecznym. Jak się zdaje, u podstaw percepcji prestiżu policji przez kierowników i pracowników ochrony leży stałe podkreślanie w mediach ważności policji w walce z przestępczością, przy jednoczesnym zwracaniu uwagi na niedostatki (w tym materialne) obniżające poziom jej funkcjonowania. Policja bardzo często jest przedstawiana jako czynnik mogący uchronić społeczeństwo przed przestępczością i przestępcami.

Tymczasem o służbie więziennej mówi się mało, a często w sposób, który nie zawsze jest oczekiwany i akceptowany przez opinię publiczną. Nie pokazuje się jej niezwykle ważnej roli, jaką spełnia ona w walce o zmniejszenie przestępczości wtórnej, zaś ochrona jest pokazywana zwykle jako służba pilnująca i obsługująca. Jak się zdaje ma tu miejsce pewne niedowartościowanie własnej, bardzo często niezwykle trudnej pracy, której społeczna wartość jest stałe jeszcze zbyt skromnie eksponowana. U wychowawców kwestia ta występuje w mniejszym nasileniu, chociaż oni także zauważają wysoki prestiż społeczny policji, albowiem ze względu na swoją rolę zawodową mają oni — jak widać — większe poczucie społecznej przydatności swojej pracy i często traktują ją na równi z pracą policji albo też wyżej. Zapewne mają też oni więcej okazji do przedstawiania społecznego pożytku swojej pracy innym, niż osoby z pozostałych grup zawodowych. Wreszcie bardziej krytycznie niż pozostałe dwie grupy zawodowe oceniają oni pracę policji i jej wywiązywanie się ze społecznych oczekiwań. Pewne znaczenie dla wysokiego prestiżu społecznego policji ma zapewne jej lepsze usytuowanie płacowe.

Bardzo wymowna jest opinia badanych osób o prestiżu społecznym własnej kategorii zawodowej. Oto okazuje się, że 158 badanych „więzienników" (spośród 217) uważa, że służba więzienna cieszy się niskim lub bardzo niskim prestiżem społecznym, a tylko 30 badanych sądzi, że to uznanie jest wysokie lub bardzo wysokie. Między ocenami poszczególnych grup nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic.

Zdecydowana większość badanych funkcjonariuszy więziennych uważa też, że straż graniczna cieszy się przeciętnym lub niskim uznaniem społecznym. Zbliżony procent osób w poszczególnych grupach badanych podziela ten pogląd.

Zdaniem dość sporej liczby badanych „więzienników" (91 spośród 217) także straż pożarna cieszy się niskim lub bardzo niskim prestiżem społecznym. Jednocześnie jednak zbliżona liczba funkcjonariuszy więziennych (81 osób) sądzi przeciwnie, że jest to uznanie wysokie lub bardzo wysokie. Badane grupy personelu więziennego nie różnią się w sposób znaczący w swoich ocenach prestiżu społecznego straży pożarnej.

Ogromna większość badanych przeze mnie funkcjonariuszy więziennych uważa (aż 179 osób spośród 217), że bardzo wysokim (141 osób) i wysokim (38 osób)

313

prestiżem społecznym cieszy się Wojsko Polskie. Tego zdania jest większość badanych kierowników (ok. 71%) i pracowników ochrony (ok. 71%) oraz ponad połowa badanych wychowawców (ok. 54%).

Wyniki powyższe, jak sądzę, korespondują z ogólnospołecznym uznaniem dla wojska, jako tradycyjnej formacji obronnej.

Niepokojące jest to, że w opinii badanych funkcjonariuszy więziennych bardzo wysokim i wysokim uznaniem społecznym cieszą się, według kolejności wyborów, następujące formacje mundurowe: Wojsko Polskie, policja, a dalej straż pożarna i straż graniczna. Na końcu tej hierarchii znajduje się służba więzienna.

To poczucie badanych funkcjonariuszy pozostaje w zgodzie z ich przekonaniem, że spośród ocenianych zawodów „mundurowych" służba więzienna zyskuje najniższe uznanie opinii społecznej. Niezbyt to pocieszający wynik. Warto zwrócić uwagę, iż na najniższą pozycję służby więziennej nie wpłynęły nawet gorsze, ogólnie rzecz biorąc, warunki płacowe straży pożarnej.

O sile więzi ze Służbą Więzienną mogą świadczyć deklaracje badanych o ponownym wstąpieniu w jej szeregi, gdyby im teraz to zaproponowano.

Spośród 206 badanych funkcjonariuszy aż 82 osoby stwierdziły, że podjęłyby ponownie pracę w służbie więziennej. Pośrednio świadczy to o trwałym „przywiązaniu" tych osób do realizowanego zawodu, albo też o tym, że właśnie zawód penitencjary-sty uważają one dla siebie za najodpowiedniejszy spośród zawodów mundurowych.

Służbę w wojsku wybrałoby tyle samo osób (40) co w policji (41), znacznie mniej w straży granicznej (33 osoby) i w straży pożarnej (10 osób).

Faktem godnym uwagi jest to, że pracę w więziennictwie wybrałoby ponownie 59% badanych kierowników, wyraźnie mniej wychowawców, bo 38%, i zdecydowanie najmniej pracowników ochrony, bo tylko ok. 23% badanych osób. Uzyskane rezultaty i międzygrupowe zróżnicowanie okazało się statystycznie bardzo istotne (Chi — kwadrat (8) = 24,90; p < 0,001).

Jak powszechnie wiadomo, więźniowie określają często funkcjonariuszy więziennych terminem „klawisz". W ostatnich dziesięciu latach często do tych samych celów używali tego terminu dziennikarze.

Badanych zapytano, jak reagują oni na to określenie. Blisko połowa wszystkich funkcjonariuszy (102 osoby) odbiera je jako określenie żartobliwe, a 81 osób uważa je za lekceważące, obraźliwe i pogardliwe. Interesujące, że to samo określenie stosowane przez mass media nabiera dla funkcjonariuszy innego znaczenia. Okazuje się, że aż 110 badanych funkcjonariuszy odbierało wtedy to określenie jako lekceważące i obrażające społeczny prestiż zawodowy lub raczej lekceważący i pomniejszający znaczenie społeczne służby więziennej (55 osób).

Tylko 41 osób spośród wszystkich badanych (220 osób) uznało określenie „klawisz" stosowane w środkach masowego przekazu za żartobliwe, nieszkodzące prestiżowi funkcjonariuszy więziennych. Stosowanie na przykład określenia klawisz w telewizji uznało za lekceważące najwięcej osób z grupy wychowawców (ok. 83%) i kierowników (ok. 82%). Zróżnicowanie międzygrupowe w zakresie tych ocen okazało się statystycznie znaczące (Chi - kwadrat (6) = 18,32; p = 0,005). Z twierdzeniem, że nazywanie funkcjonariuszy służby więziennej „klawiszami" jest dokładnie tym samym co nazywanie policjantów „gliniarzami", zgodziło się aż 185 badanych

314

(spośród 214), w tym najwięcej pracowników ochrony (ok. 93%). Z kolei z twierdzeniem, że media tak samo często używają określenia „gliniarze", co określenia „klawisze" zgodziło się 89 badanych (spośród 220), anie zgodziło się 118 osób. Jednocześnie połowa badanych przeze mnie funkcjonariuszy więziennych wyraziła pogląd, że jeżeli media nie posługują się określeniem „gliny" lub „gliniarze", to świadczy to o wyższym szacunku tych środków przekazu dla policji. Taki punkt widzenia ma najwięcej badanych kierowników (ok. 63% z nich), mniej wychowawców (ok. 56%), a najmniej pracowników ochrony (ok. 46%).

Badanym funkcjonariuszom zadano pytanie, czy chętnie nosiliby mundur służby więziennej w miejscach publicznych, gdyby wprowadzono taki obowiązek. Spośród 218 osób, które udzieliły na to pytanie odpowiedzi, aż 155 osób uczyniłoby to niechętnie, a tylko 37 osób chętnie (26 nie ujawniło swojego zdania).

Najwięcej osób chętnych do „manifestacji mundurowej" swojego zawodu znalazło się w grupie kierowników (ok. 26%), a najwięcej niechętnych wśród pracowników ochrony (76,5%). Być może pozytywne zdanie kierowników było wspierane wysoką pozycją służbową w więzieniu, co wyraża się zwykle wysokim stopniem służbowym (najczęściej majora, podpułkownika lub pułkownika), co może powodować pewien respekt, uznanie, a może nawet szacunek ludzi z zewnątrz. Tradycyjnie już stopień starszego oficera budzi w środowisku społecznym pewien rodzaj uznania i szacunku. Jednak 26% kierowników chętnie noszących na zewnątrz zakładu penitencjarnego mundur służbowy to procent raczej mały.

Fakt niechęci do występowania pracowników ochrony w mundurze w miejscach publicznych znajduje sensowne uzasadnienie. Po pierwsze, byliby oni łatwo rozpoznawani przez byłych więźniów, czego, jak sądzę, chcieliby uniknąć, np. ze względu na bezpieczeństwo osobiste i osób towarzyszących; po drugie, byliby widocznymi reprezentantami służby, której prestiż społeczny jest niski, wobec czego fakt ten nie tylko nie przyniósłby im splendoru, ale raczej pewną liczbę doznań niemiłych; po trzecie, ponieważ nie są uregulowane do dziś sposoby zachowania mundurowych żołnierzy, policjantów, straży granicznej i straży pożarnej wobec umundurowanych funkcjonariuszy służby więziennej, np. w zakresie oddawania sobie honorów, co zapewne stawiałoby penitencjarystów w przykrych lub niezręcznych sytuacjach.

Kolejna grupa pytań kwestionariusza „Moja praca" dotyczyła czasu służbowego na kontakty personelu więziennego ze skazanymi. Okazuje się, że na bezpośredni kontakt resocjalizacyjny z więźniami może przeznaczyć codziennie 2 godz. 114 badanych funkcjonariuszy (na 216, którzy udzielili na to pytanie odpowiedzi), do 3 godz. — 50 funkcjonariuszy i ponad 3 godz. — 52 funkcjonariuszy. Dość pocieszającym rezultatem jest fakt, że najwięcej, bo ok. 64% badanych wychowawców może przeznaczyć na kontakt resocjalizacyjny do 3 godz. i więcej dziennie. Niepokojące natomiast jest, że 36% wychowawców, a zatem więcej niż 1/3, a mniej niż 1/2 badanych, może poświęcić na kontakt resocjalizacyjny znacznie mniej czasu. Różnice między porównywanymi grupami w zakresie tej zmiennej okazały się bardzo istotne statystycznie (Chi — kwadrat = 24,79; p < 0,001). Wynik powyższy wymaga pewnego komentarza. Z pewnością określenie „kontakt resocjalizacyjny" jest inaczej rozumiany przez osoby badane z grupy kierowników, zapewne inaczej przez osoby z grupy pracowników ochrony, a jeszcze inaczej przez osoby z grupy wychowawców. Treść

315

wychowawcza (korekcyjna) tego kontaktu w przypadku osób badanych z grupy wychowawców, jak sądzę, będzie bardziej nasycona diagnostycznie, psychokorekcyjnie i ocenowo, niż treść kontaktu resocjalizacyjnego osób z pozostałych badanych grup, które w dodatku bardzo różnią się od siebie.

Biorąc pod uwagę rozbudowany zakres czynności osoby zatrudnionej na stanowisku wychowawcy, pracującej np. z 50. więźniami, to możliwość (tu bardzo optymistyczna) przeznaczenia do 3 godz. dziennie na kontakt resocjalizacyjny, statystycznie oznacza 3,6 minut dla jednego więźnia. Jeśliby ten sam wychowawca starał się mieć kontakt resocjalizacyjny z tym samym więźniem co drugi dzień, to wtedy statystycznie może poświęcić jemu ok. 7 minut.

Znawcy rzeczywistości więziennej wiedzą bardzo dobrze, że uzyskanie takich parametrów nawet przez wysoce profesjonalnych wychowawców jest niemożliwe. Warto tu podkreślić jednak, że kontakt resocjalizacyjny wychowawcy z więźniem jest jednym z najważniejszych elementów oddziaływania resocjalizacyjnego.

Efektywność oddziaływań resocjalizacyjnych zależy m.in. od tego, jaka liczba więźniów (wychowanków) przypada na jednego funkcjonariusza, w charakterze grupy, z którą przyszło mu pracować. Głównie chodzi tu o wychowawców, chociaż fakt ten nie jest bez znaczenia również dla pracownika ochrony oraz członków kierownictwa. Osoby z grupy kierowników informowały, ilu średnio podopiecznych przypada na jednego wychowawcę w ich zakładzie, a osoby z ochrony, ilu więźniów przypada na jednego wychowawcę w oddziale, w którym pracują— zgodnie z ustną instrukcją tuż przed rozpoczęciem badania. Osoby z grupy wychowawców odpowiadały wprost z iloma więźniami pracują bezpośrednio (jak liczna jest ich grupa wychowawcza). Według aż 155 (89%) badanych w ich zakładzie praktycznie na jednego wychowawcę przypada blisko 50 więźniów, a według 26 zapytanych nawet powyżej tej liczby.

Przy tak znacznej liczbie podopiecznych dość problematyczny jest (na co wskazałem już statystycznie) skuteczny przebieg procesu ich resocjalizacji, np. w postaci tzw. oddziaływania programowego.

Zróżnicowanie międzygrupowe w zakresie omawianej zmiennej nie osiąga poziomu istotności statystycznej.

10.4. Przyczyny powrotu do przestępstwa w percepcji badanych funkcjonariuszy więziennych z uwzględnieniem pozycji zawodowej

Powrotność do przestępstwa jest uproszczonym, choć powszechnie przyjętym, wskaźnikiem sprawności resocjalizacyjnej więzienia. Interesujące, jak przyczyny decydujące o powrotności do przestępstwa osób zwolnionych (warunkowo lub na koniec kary) są postrzegane przez badany przeze mnie personel. Dane na ten temat zostały uzyskane przy pomocy specjalnie skonstruowanego kwestionariusza zawierającego 12 zadań twierdzących, z którymi należało się zgodzić lub nie zgodzić w różnym stopniu (tak — 1 pkt, raczej tak — 2 pkt, tak i nie — 3 pkt, raczej nie — 4 pkt, nie — 5 pkt).

Z punktu widzenia poprawczego (resocjalizacyjnego) celu kary pozbawienia wolności niezwykle jest ważna percepcja wychowalności przestępcy w warunkach wię-

316

ziennych, szczególnie przez osoby odpowiedzialne za zorganizowanie i prowadzenie tego procesu.

Twierdzenie o niewychowalności przestępcy w warunkach więziennych uzyskało aprobatę w postaci średnich wartości obliczonych dla każdej z badanych grup zawodowych na poziomie mało zdecydowanym. Uzyskane średnie dla kierowników wynoszą 2,44; dla wychowawców — 2,62; dla pracowników ochrony — 2,12. Różnice między tymi grupami są istotne statystycznie (p = 0,037).

Powyższe wyniki dowodzą, iż zarówno w grupie kierowników, jak i w grupie wychowawców, a także w grupie pracowników ochrony, znajdują się osoby wątpiące w możliwość skutecznej resocjalizacji więziennej. Jednak uzyskane średnie wartości pozwalają scharakteryzować te poglądy jako raczej słabo ugruntowane. Najprawdopodobniej aprobata poglądu o niewychowalności (jak wskazałem niezbyt silna) wynika z faktu stykania się z przestępcami bardzo poważnie zdemoralizowanymi i zaburzonymi społecznie na tyle, iż uniemożliwia im to stosowne organizowanie sobie życia w warunkach wolnościowych, a także z faktu znacznej liczby recydywistów penitencjarnych w naszych więzieniach.

Uzyskana średnia wartości dla poszczególnych grup badanych osób, zbliżona na skali do punktu środkowego najbardziej u wychowawców, mniej u kierowników, a najmniej u pracowników ochrony może też sugerować, iż pracownicy badanych przeze mnie grup dostrzegają takich więźniów, których ich zdaniem w więzieniu wychować nie można, ale i takich, z którymi można uzyskać sukces.

Twierdzenie, iż powrotność do przestępstwa wynika z niedostatecznej pracy resocjalizacyjnej więzienia uzyskało także niezbyt silny stopień aprobaty. Średnie wartości wynosiły: dla grupy kierowników — 2,55; dla grupy wychowawców — 2,91; dla grupy pracowników ochrony — 2,29. Różnice między poszczególnymi grupami są istotne statystycznie (p = 0,007).

Tu jest zauważalna tendencja do mniej krytycznego stanowiska ze strony wychowawców, a następnie kierowników. Najsilniej, ale również mało zdecydowanie, aprobowali to zdanie pracownicy ochrony.

W zestawieniu z powyższymi przyczynami powrotności, akcentowanymi, jak wskazałem, niezbyt silnie, wszystkie badane grupy zawodowe zdecydowanie opowiedziały się za „niekorzystnymi czynnikami i warunkami społecznymi, z jakimi spotyka się skazany po zwolnieniu".

Średnie wartości pokazujące aprobatę dla tego zdania wynosiły: dla kierowników — 1,47; dla wychowawców— 1,71; dla ochroniarzy— 1,64. Różnice między odpowiedziami poszczególnych grup nie były statystycznie istotne.

Jak widać z powyższego, niekorzystne czynniki społeczne, z jakimi spotykają się byli więźniowie po zwolnieniu z zakładu karnego, o czym już wspominałem wcześniej, są postrzegane przez badanych funkcjonariuszy jako niezwykle ważne dla ich powrotności do przestępstwa. Wśród tych czynników najbardziej zdecydowanie wskazuje się na trudność w znalezieniu pracy lub niemożność jej podjęcia (1,67 — kierownicy; 2,03 — wychowawcy; 1,62 — ochrona). Słabsze akcentowanie tego czynnika przez wychowawców niż przez pozostałe grupy badane może wynikać z ich lepszej orientacji co do rzeczywistych wysiłków w kierunku znalezienia pracy przez osoby zwalniane deklarujące często „na wyrost" pewne pozytywne zamiary

317

przed zwolnieniem. Różnice odpowiedzi poszczególnych badanych grup są statystycznie istotne (p = 0,034).

Z brakiem pracy łączy się fakt pozostawania na wyłącznym utrzymaniu rodziny lub osób bliskich. Tutaj średnia wartość uzyskana przez kierowników wynosiła 2,25; dla wychowawców — 2,48, a dla ochrony — 2,08. Różnice między poszczególnymi grupami nie są istotne statystycznie. Średnie poszczególnych grup układają się blisko środka skali, co dowodzi, iż czynnik ten jest zauważany i nie lekceważony, jednak osoby bada-, ne ze wszystkich grup nie postrzegają go jako czynnika o nadzwyczajnym znaczeniu.

Kolejnym ważnym czynnikiem mogącym utrudniać readaptację społeczną (a zwłaszcza reintegrację społeczną) są źle układające się stosunki osób zwolnionych z ich rodzinami bądź osobami najbliższymi. Może to być powodem (i zwykle jest) złego przyjęcia przez rodzinę (lub osoby najbliższe niebędące rodziną) i powstania konfliktu z nią. Takie złe przyjęcie, a następnie konflikt mają miejsce najczęściej wtedy, kiedy najbliżsi stracili do zwolnionego zaufanie, kiedy on staje się uciążliwy materialnie, a także w inny sposób, np. przez tryb życia powodujący zagrożenie rodziny i dalszą jej destabilizację. W kwestii tej uzyskano zróżnicowane wyniki o charakterze statystycznie istotnym. Najłagodniej czynnik ten został potraktowany przez wychowawców (2,69), mniej łagodnie przez kierowników (2,22). Najbardziej ostro postrzegają znaczenie tego czynnika dla późniejszej recydywy przestępczej pracownicy ochrony (2,05). Warto w tym miejscu odnieść się do realiów penitencjarnych, które skłaniają więźniów (np. ze względu na chęć korzystania przez nich z przepustek a także ze względu na ubieganie się o warunkowe przedterminowe zwolnienie) do przedstawiania swoich relacji z własnymi rodzinami w możliwie najkorzystniejszym świetle. Wychowawcy, którzy muszą posiłkować się tym czynnikiem jako dodatnim dla tych i innych decyzji, są odbiorcami takich informacji. Zważywszy na czas, jakim dysponują, i mało skuteczne narzędzia weryfikowania ich, jakimi się mogą posługiwać, widać są skłonni bardziej niż kierownicy i zdecydowanie bardziej niż pracownicy ochrony (częściej słyszący niż wychowawcy i kierownicy różne rozmowy więźniów) bardziej optymistycznie oceniać te relacje.

Następnym czynnikiem mogącym mieć znaczący wpływ na złą readaptację społeczną lub jej brak, a w dalszej konsekwencji powrót do przestępstwa jest niechęć otoczenia społecznego do zwolnionego lub odrzucenie go przez nie. Uzyskane wyniki w odniesieniu do tej zmiennej różnicują badane grupy w sposób statystycznie istotny (p = 0,003). Czynnik ten aprobują niezbyt zdecydowanie wychowawcy (2,70), których średnia wyników zbliża się do środka skali (tak i nie — 3). Bardziej zdecydowanie postrzegają ten czynnik kierownicy (2,07), widać przywiązują do jego negatywnych właściwości nieco większą wagę, a pośrodku między wychowawcami a kierownikami plasują się pracownicy ochrony (średnia — 2,17).

Wszystkie badane grupy zdecydowanie postrzegają pokusy alkoholowe i ucieczkę w alkohol jako czynnik niezwykle ważny w kwestii przyczyniania się do powrot-ności do przestępstwa osób zwolnionych już z więzienia. Zróżnicowanie między grupami cechuje istotność statystyczna (p = 0,031). Najbardziej czynnik ten potwierdzają pracownicy ochrony (1,22), następnie kierownicy (1,41) i z nieco mniejszą siłą ale również bardzo zdecydowanie, wychowawcy (1,60). Można pokusić się o refleksję, że pracownicy ochrony są nie tylko najbliżej więźniów, ale mają lepszy dostęp do środowisk społecznych, z których rekrutuje się gros więźniów, stąd zapewne ich przekonanie w tej kwestii jest tak silne. Kierownicy to ludzie z większym zazwyczaj stażem, a zatem i doświadczeniem zawodowym, a także życiowym, i to chyba decyduje

0 dużej stanowczości przy wskazywaniu na kryminogenność tego czynnika.

Wychowawcy, choć także zdecydowanie obciążają ten czynnik odpowiedzialnością za powrót do przestępstwa, wiedzą (z diagnoz) znacznie więcej o swoich podopiecznych niż kierownicy i pracownicy ochrony, stąd na tle wielu innych czynników negatywnych, być może, traktują czynnik ten nieco łagodniej, możliwe, że wiążą go przyczynowo z innymi, co łagodzi jego percepcję. Można też zwrócić uwagę na fakt, że grupa wychowawców zajmuje się działalnością pomocową adresowaną do więźniów. W tych bowiem kategoriach można, jak już wskazałem w innym miejscu, również rozpatrywać resocjalizację. Widzą, być może, bardziej humanitarnie swoich klientów niż kierownicy i pracownicy ochrony, co oznacza też, że bardziej wyrozumiale

1 z pewnością łagodniej oceniają ich na tle czynników powodujących powrotność.

Uwieńczeniem powyższych czynników „spychających" byłych więźniów w obszar ponownej przestępczości jest powrót do poprzedniego środowiska przestępczego. Zjawisko to jako przyczyna powrotu do przestępczości uzyskało, podobnie jak alkoholizowanie się, zdecydowane potwierdzenie wszystkich badanych grup funkcjonariuszy. Najbardziej zdecydowanie potwierdzili to pracownicy ochrony (1,14), następnie kierownicy (1,32) i nieco mniej, ale również bardzo zdecydowanie, wychowawcy (1,43). Różnice między wynikami tych grup nie są istotne statystycznie.

Osoby z badanych grup zawodowych funkcjonariuszy więziennych odniosły się także do czynników kontroli instytucjonalnej, które funkcjonując, być może wadliwie lub poniżej potrzeb i oczekiwań, również w sposób pośredni, przyczyniają się do recydywy przestępczej.

Wadliwe funkcjonowanie (niezależnie od tego, z jakich przyczyn) kuratora sądowego potwierdziły wszystkie grupy badanych. Jednak potwierdzenie to jest mało zdecydowane i wynosi u kierowników 2,33, u pracowników ochrony—2,43, a najsłabiej przedstawia siew grupie wychowawców, dla których średnia odpowiedzi wynosi 2,83 i znajduje się najbliżej środka skali (tak i nie — 3). Tak więc badane grupy funkcjonariuszy więziennych zauważają wadliwość nadzoru (dozoru) kuratorów sądowych i widzą współodpowiedzialność tego czynnika za powrót do przestępstwa, jednak w świetle, zwłaszcza dwóch ostatnich, jak i być może okoliczności, w jakich pracują kuratorzy sądowi, i innych ujemnych elementów środowiska społecznego, nie przeceniająjego znaczenia. Warto zaznaczyć, iż kuratelą sądową są objęte wyłącznie osoby zwolnione w trybie warunkowym, a więc przedterminowo, i pozostają w okresie próby.

W odniesieniu do osób zwolnionych na koniec kary, a więc w trybie normalnym, polskie prawo nie stosuje żadnej instytucjonalnej kontroli, choć jak to już zasygnalizowałem, do końca kary pozostają więźniowie uważani za gorszych, którzy po prostu albo „nie zasłużyli" na przedterminowe warunkowe zwolnienie, albo nie mogą z niego skorzystać ze względu na bezpieczeństwo społeczne. Fakt, że po wyjściu z więzienia pozostają oni poza instytucjonalną kontrolą uznały za czynnik „ułatwiający" im powrotność do przestępstwa z małą siłą potwierdzającą, ale jednoznacznie, tylko dwie grupy badanych: kierownicy (średnia — 2,58) i pracownicy ochrony (średnia — 2,48). Wychowawcy, uzyskując średnią odpowiedzi 3,31 bardzo delikatnie zaakcentowali

319

kryminogenność tego czynnika, przy czym ich punkt widzenia zorientowany jest w kierunku na „nie" (4).

Zapewne wynika to nie tyle z meritum tego zagadnienia, ile z przekonania, którym kieruje się ustawodawca, iż człowiek rozliczony z wymiarem sprawiedliwości całkowicie nie może podlegać już żadnej kontroli z jego strony. To stanowisko formalno-prawne zapewne z moralnego i prawnego punktu widzenia słuszne, nie zawsze jednak przystaje do społecznych realiów.

Brak mieszkania to problem więźniów, często długoterminowych, których więzi z ich rodzinami uległy rozpadowi i nie mają oni, praktycznie rzecz biorąc, dokąd wrócić. Znaczenie tego czynnika dla powrotności potwierdzają w różniącym się od siebie stopniu, statystycznie istotnym (p = 0,000), wszystkie grupy badanych. Najwięcej wagi do tego czynnika przywiązują pracownicy ochrony (1,82), wyraźnie mniej kierownicy (2,01) i najmniej wychowawcy (średnia odpowiedzi — 2,43). Być może oni bardziej niż osoby z pozostałych grup badanych wierzą w deklarację więźniów, dla których deklarowanie posiadania pewnego miejsca zakwaterowania jest dodatnią przesłanką w procedurze ubiegania się zwłaszcza o warunkowe przedterminowe zwolnienie.

Reasumując, widać, iż badane grupy funkcjonariuszy więziennych, choć zauważają negatywne determinanty powrotności w postaci niewychowalności człowieka--przestępcy w warunkach izolacji więziennej i wadliwości pracy więzienia, to jednak głównych przyczyn tego stanu rzeczy upatrują w negatywnych warunkach środowiska społecznego, do którego trafiają byli więźniowie po zwolnieniu.

Swoją drogą zaskakujący wynik (?): wychowawcy zawsze nie doceniają przyczyny powrotu do przestępstwa, ochrona na ogół przecenia, a kierownictwo ma jak najbardziej trzeźwe spojrzenie.

?

10.5. Resocjalizacyjne aspekty KKW (z 1997 roku) w percepcji badanych grup funkcjonariuszy

Spośród 24 pozycji Kwestionariusza percepcji KKW z 1997 roku, którym dokonano badania, aż dziewięć twierdzeń wzbudza różne oceny u osób w trzech badanych przeze mnie grupach funkcjonariuszy więziennych.

Najbardziej znaczące zróżnicowanie międzygrupowe odnosi się do następujących stwierdzeń:

1. Nowy KKW nadaje karze pozbawienia wolności wyraźnie wychowawczy charakter.

2. Należy uznać za korzystne zaliczanie skazanym okresów płatnego zatrudnienia w więzieniu do wysługi emerytalnej.

3. Możliwość przyznania skazanemu zapomogi pieniężnej, w wypadku gdy nie pracuje zarobkowo, nie posiada pieniędzy i bardzo dobrze się zachowuje.

4. Katalog kar dyscyplinarnych jest wystarczającym i skutecznym zestawem środków dyscyplinujących skazanych.

5. Podział zakładów karnych ze względu na rodzaj skazanych i ze względu na stopień dostępu do wolności (zamknięte, półotwarte, otwarte) służy bardzo dobrze celom resocjalizacyjnym.

320

6. Istnieje uzasadniona obawa, iż korzystanie z prywatnego sprzętu RTV w celach wspólnych może, co się już teraz zdarza, w istotny sposób zakłócić sen i wypoczynek współosadzonych oraz naruszyć ustalony porządek w zakładzie.

7. Sporządzanie okresowych ocen resocjalizacji wobec skazanych z systemu zwykłego (poza indywidualnym oddziaływaniem) będzie bardzo trudne i powierzchowne.

8. Dobrym rozwiązaniem jest możliwość leczenia odwykowego skazanych nawet wbrew ich woli, a za zgodą sądu penitencjarnego.

9. Pierwsza klasyfikacja skazanych dokonana w areszcie śledczym, gdzie nie prowadzi się pracy osoboznawczej, nie będzie miała zapewne dostatecznych podstaw merytorycznych i może być wadliwa.

Wyniki analizy wariancyjnej pokazały, że ocena wymienionych powyżej twierdzeń różni w sposób istotny lub bardzo istotny badane trzy grupy funkcjonariuszy. Badani funkcjonariusze więzienni dokonywali wyborów na pięciostopniowej skali od „0" (zdecydowanie nie zgadzam się) do „4" (zdecydowanie zgadzam się). Pośrodku umieszczona była wartość „2" (nie mam zdania).

Z twierdzeniem, że nowy KKW nadaje karze pozbawienia wolności charakteru wychowawczego, zgadzają się najbardziej kierownicy, w nieco mniejszym stopniu wychowawcy i w mniejszym stopniu pracownicy ochrony. Słabsza akceptacja ze strony wychowawców wynika, jak sądzę, z faktu zdawania sobie sprawy ze wzrostu uciążliwości proceduralnych, jakie kodeks ten ze sobą niesie. Oto ażeby zaprojektować więźniowi program oddziaływania, należy dobrze wykonać czynności diagnostyczne, przynajmniej na takim poziomie przydatności, żeby na podstawie rezultatów można było skonstruować indywidualny program korekcyjny. Wymaga to solidnego warsztatu diagnostycznego, dobrze i czytelnie dokumentowanego. Wysiłku koncepcyjnego wymaga zbudowanie sensownego programu oddziaływania. Wysiłku negocjacyjnego wymaga skłonienie więźnia, by zechciał przedstawiony mu program (być może po uwzględnieniu uwag i zastrzeżeń więźnia) zaakceptować. Cała procedura musi być czytelnie dokumentowana. Ustalenia tzw. osobopoznawcze i uzasadnienia poszczególnych elementów programu są udostępniane więźniowi i z nim omawiane. Więzień musi być także zapoznawany z opinią o sobie, którą może zakwestionować. Wychowawcy zostali w ten sposób zmuszeni do wysokiego profesjonalizmu, a czas, jakim dysponują, ze względu na szeroki zakres obowiązków służbowych i stale zbyt dużą liczbę więźniów stanowiących grupę wychowawczą, z całą pewnością rodzi u nich pewien uzasadniony sceptycyzm co do realnych resocjalizacyjnych właściwości nowego systemu. Nieznajomość osobowości więźniów, brak orientacji co i dlaczego należy u nich korygować, powodować może powstawanie wadliwych programów indywidualnego oddziaływania i nadal niezadowalającą efektywność. Wychowawcy zapewne zdają sobie z tego sprawę i pewnie spodziewają się kolejnego „przygniecenia" ich robotą nie rokującą wyższej niż dotąd satysfakcji zawodowej.

Jeżeli zaś chodzi o pracowników ochrony, to jak sądzę, postrzegają oni nowy KKW jako system dający więcej uprawnień i więcej swobody więźniom, a jednocześnie im samym mniej narzędzi do utrzymania ich w określonej dyscyplinie. Stąd ich percepcja znajduje się zdecydowanie poniżej środka skali i jest raczej rodzajem dezaprobaty.

321

Z punktu widzenia troski o prawidłową readaptację i reintegrację społeczną osób zwolnionych z zakładów karnych, z czym wiąże się poczucie (bliższego lub dalszego) bezpieczeństwa socjalnego, jest pożyteczne wliczanie do emerytury odpłatnego zatrudnienia podczas pobytu w więzieniu. Rozwiązanie to zostało w sposób oczywisty zaaprobowane przez wszystkie badane grupy, uzyskując największą aprobatę u kierowników, nieco mniejszą u wychowawców, a najmniejszą u pracowników ochrony. Te różnice okazały się minimalne między kierownikami a wychowawcami (2,9, i 2,8 pkt) i nieco większe u pracowników ochrony (2,1 pkt). Można je wytłumaczyć lepszą orientacją kierowników i wychowawców co do znaczenia tego rozwiązania dla dalszej stabilizacji społecznej byłych więźniów.

W sytuacji gdy więźniowie nie pracują i nie zarabiają, koszty związane z drobnymi zakupami w kantynie więziennej i koszty związane z przepustkami (bardzo licznymi) ponosi rodzina. Rodzina sama bardzo często pozostaje w złej sytuacji materialnej, stąd jej możliwości są przeważnie w tej sprawie ograniczone. Zdarza się, że więźniowie niemający pieniędzy pożyczają od innych więźniów lub też wymuszają pożyczki od znajomych podczas przepustek. Tę negatywną sytuację „ratuje" zapomoga pieniężna z kasy więzienia. Aprobatę tego rozwiązania wykazali głównie kierownicy. Wychowawcy mieścili się pośrodku skali, a pracownicy ochrony tę możliwość oceniają zdecydowanie negatywnie. Myślę, że zdecydowane stanowisko wychowawców i dezaprobata pracowników ochrony wynika stąd, że oni lepiej niż kierownicy wiedzą, na co więźniowie te pieniądze mogą wydawać.

W sytuacji naruszenia porządku więziennego lub zasad moralnych wobec innych osób albo prawa, więźniowie mogą być ukarani dyscyplinarnie. Zdanie, że zestaw kar dyscyplinarnych jest wystarczającym zestawem środków dyscyplinujących więźniów aprobuje najbardziej grupa pracowników ochrony. Odmiennego zdania są kierownicy (1,7 pkt) i wychowawcy (1,8 pkt). Wynika to najpewniej z małego urozmaicenia tych kar (art. 143 § 1 KKW), w związku z czym możliwość elastycznego ich wykorzystywania jest ograniczona. Może to również wynikać z reakcji na te kary, wskazujących na ich słabą skuteczność. W przeciwieństwie do oceny kar dyscyplinarnych wszystkie badane grupy osób zdecydowanie zgodziły się ze stwierdzeniem, iż bardzo szeroki katalog nagród jest dobrym zestawem środków wychowawczych. Zdanie to uzyskało wysoką zgodę od kierowników i wychowawców (identyczną!) i nieco niższą ale też jednoznaczną od pracowników ochrony. Katalog nagród, w którym znajdują się także liczne przepustki, jest więc przez wszystkie osoby badane wyraźnie zaaprobowany. Warto podkreślić że zarówno kary dyscyplinarne, jak i nagrody są bardzo często używanymi środk wychowawczymi w praktyce penitencjarnej. Ważne zatem, jak sąoceniane przez personel więzienny, który się nimi posługuje.

Bardzo istotny dla nowego systemu penitencjarnego jest podział zakładów karnych ze względu na rodzaj skazanych i stopień dostępu do wolności (zakłady zamknięte, półotwarte, otwarte). Zdanie, że podział ten dobrze służy celom resocjalizacyjn uzyskało poparcie wszystkich badanych grup. Największą aprobatę wykazali tu kie równicy, nieco mniejszą wychowawcy, a najmniejszą, ale też widoczną pracownic ochrony. Dozowanie wolności oraz, co za tym idzie, zwiększanie lub zmniejszani uprawnień więźniów dzięki zmianie rodzaju zakładu jest wykorzystaniem do celo resocjalizacyjnych walorów systemu progresywnego.

322

Biorąc pod uwagę kryminogenność uzależnień, a szczególnie alkoholowego, nie ulega wątpliwości, iż ich leczenie w więzieniu jest dla wielu skazanych niezwykle istotnym elementem resocjalizacji. Z opinią że dobrym rozwiązaniem jest możliwość leczenia uzależnienia (np. od alkoholu) więźniów nawet wbrew ich woli, ale za zgodą sądu penitencjarnego, zdecydowanie zgadza się najwięcej pracowników ochrony i mniej więcej tyle samo kierowników i wychowawców, chociaż te dwie ostatnie grupy uzyskały nieco niższe średnie na skali. Można to wyjaśnić tym, że wychowawcy i kierownicy lepiej wiedzą niż pracownicy ochrony, że opór ze strony osób uzależnionych (leczenie wbrew ich woli!) bardzo utrudnia, a czasem wręcz uniemożliwia, postępowanie diagnostyczne oraz oddziaływanie terapeutyczne. Stąd, jak sądzę, pewien uzasadniony sceptycyzm.

Z poglądem, że pierwsza klasyfikacja skazanych, która ma miejsce w areszcie śledczym, gdzie formalnie rzecz biorąc, nie prowadzi się pracy osobopoznawczej, może okazać się nietrafna, nie zgadza się najwięcej pracowników ochrony, a wyraźnie mniej osób z grup kierowników i wychowawców. Jednak także kierownicy i wychowawcy, biorąc pod uwagę uzyskaną przez nich średnią sytuującą na skali na poziomie 1,5 pkt, demonstrują w tej sprawie pewne wątpliwości, ale nie zgadzają się w sumie z tym poglądem. Stanowisko to wydaje się nieuzasadnione, ponieważ kierownicy i wychowawcy jako profesjonaliści od resocjalizacji dobrze wiedzą że aby dokonać trafnej, a zatem dobrej klasyfikacji (zwłaszcza przy nacisku KKW na czynniki osobowościowe), należy dysponować wystarczająco dobrym materiałem osobopoznawczym. Z formalnego punktu widzenia zwykle nie realizuje się takiej procedury w areszcie.

Istotne znaczenie dla oceny, jak przebiega proces poprawczy u więźniów i czy w ogóle przebiega, mają tzw. okresowe oceny resocjalizacji. Są one uzasadnione w odniesieniu do skazanych, wobec których stosuje się oddziaływanie programowe lub oddziaływanie terapeutyczne. Wtedy bada się czy wyznaczone cele etapowe (lub dalsze) są osiągane i ocenia dokonujące się w osobowości więźniów zaprogramowane zmiany, a zatem bada się realizację programu. W systemie zwykłym znajdują się więźniowie, wobec których na ogół (może z wyjątkiem skazanych na kary długoterminowe, np. 25 lat) nie realizuje się żadnych indywidualnych programów ze względu na brak zgody z ich strony. Zapewne bardzo nieprecyzyjna jest w odniesieniu do nich orientacja osobopoznawcza, bo oni także mogą nie chcieć poddawać się nawet uproszczonym badaniom diagnostycznym. Zatem sporządzanie okresowych ocen resocjalizacji jest w świetle pedagogiczno-psy-chologicznym ich istoty niesłychanie trudnym zadaniem. Ze zdaniem, iż sporządzenie okresowych ocen resocjalizacji wobec skazanych z systemu zwykłego pozostających poza zindywidualizowanym oddziaływaniem resocjalizacyjnym, będzie bardzo trudne i powierzchowne, nie zgadza się najwięcej wychowawców, nieco mniej kierowników i najmniej pracowników ochrony. Średnie wyników, jakie uzyskały dwie pierwsze grupy badanych osób, sytuują je między liczbą 1 a 2 na skali (od 1 — zdecydowanie się nie zgadzam do 4 — zdecydowanie się zgadzam). Zdaje się, że stanowisko to można wyjaśnić w dwojaki sposób: albo badani kierownicy i wychowawcy charakteryzują się nieuzasadnionym, jak myślę, optymizmem, albo cechuje ich niewystarczająca kompetencja resocjalizacyjna. Ocena resocjalizacji musi się odwoływać do pewnych wskaźników, które nie są tym samym, czym wskaźniki przystosowania się do warunków więziennych (zjawisko prizonizacji).

323

Nowy KKW usankcjonował możliwość korzystania przez więźniów z własnego sprzętu RTV (i podobnego) w ich celach mieszkalnych. Istnieje uzasadniona obawa, iż korzystanie z prywatnego sprzętu RTV w celach wspólnych może, co się już teraz zdarza, w istotny sposób zakłócić sen i wypoczynek współosadzonych oraz naruszać ustalony porządek w zakładzie. Ze zdaniem tym nie zgodziło się najwięcej pracowników ochrony, uzyskując średnią odpowiedzi na poziomie 1,4 pkt, a także wychowawcy, którzy jednak nie byli tak bardzo zdecydowani, jak pracownicy ochrony, uzyskując na skali wynik bliski jej środka (1,9 pkt), a więc nieco mniej niż kierownicy (2,0 pkt), którzy, jak widać nie mają w tej sprawie zdania. Można na tej podstawie sądzić, że praktyka ta przyjęła się już na stałe do życia więziennego i została ujęta w odpowiednie ramy organizacyjne.

Odpowiedzi badanych dotyczące innych stwierdzeń zawartych w Kwestionariuszu percepcji KKW wprawdzie nie różnią grup osób, ale zyskują ich największą akceptację i przyzwolenie spośród wszystkich znajdujących się w nim twierdzeń. Okazuje się, że większość badanych bez względu na przynależność do grupy zawodowej zgadza się z następującymi sądami, ważnymi ze względu na cele resocjalizacyjne kary pozbawienia wolności, a mianowicie:

— Pożytecznym rozwiązaniem resocjalizacyjnym jest nieodpłatne zatrudnienie skazanych za ich zgodą przy pracach publicznych.

— Nowy KKW wymaga profesjonalnego personelu, obniżenia liczby więźniów przypadających na jednego wychowawcę oraz maksymalizację oddziaływań indywidualnych.

— Nowy KKW podkreśla znaczenie znanych już możliwości dokształcania skazanych i zdobywania przez nich zawodu.

— Wśród kryteriów klasyfikacji skazanych dominującą rolę odgrywają kryteria osobowościowe.

— Korzystne jest zaliczenie do wysługi emerytalnej okresów odpłatnego zatrudnienia w więzieniu.

Dla procesu resocjalizacyjnego istotne znaczenie mają przepustki ułatwiające m.in. zachowanie w dobrej kondycji więzi z rodziną, która stanowi w okresie późniejszym społeczną bazę dla readaptacji i reintegracji społecznej osób zwolnionych. Możliwość skorzystania przez skazanych łącznie (wraz z tzw. widzeniami poza terenem ZK) aż z 70 dni przepustek w zakładzie półotwartym i aż z 84 dni w zakładzie otwartym stanowi, o ile skazani nie pracują, dodatkowe obciążenie finansowe dla ich rodzin, przesadny gest pod adresem przestępców odbywających karę, którego nie da się utrzymać pod wymaganą kontrolą. Średnie wartości uzyskanych odpowiedzi ujawniły, że wszystkie osoby z badanych grup zawodowych nie zgadzają się z tym twierdzeniem. Najbardziej zdecydowanie nie zgadza się z tym ochrona (1,1 pkt), a w nieco mniejszym, ale także zdecydowanym stopniu, wychowawcy i kierownicy (po 1,5 pkt). Oznacza to aprobatę dla szerokich możliwości przepustkowych, jakie przewiduje KKW przez cały badany personel więzienny.

Kolejne twierdzenie, iż możliwość korzystania z przepustek przez skazanych na karę 25 lat pozbawienia wolności i na dożywocie, a więc przez bardzo poważnych przestępców, najczęściej skazanych za szczególnie ohydne zabójstwa, nie jest zbyt dobrym rozwiązaniem, podobnie jak poprzednie twierdzenie nie zyskało aprobaty

324

badanego personelu. Interesujące, że największą dezaprobatę dla tego zdania zarejestrowano u pracowników ochrony (1,1 pkt), nieco mniejsząu wychowawców (1,4 pkt), a najmniejszą w grupie kierowników (1,5 pkt). Oznacza to zgodę badanego personelu na przepustki dla tych skazanych, przy czym pamiętać należy o dość znacznych okresach czasowych, które muszą upłynąć, by takie przepustki mogły zostać udzielone. Akceptacja tych rozwiązań kodeksowych dowodzi znacznej racjonalności w postrzeganiu sytuacji więźniów długoterminowych, którzy podobnie jak w innych krajach europejskich, także w Polsce, zwykle do końca kary lub do końca życia w więzieniu nie przebywają.

Badania Kwestionariuszem percepcji KKW (1997) zrealizowano dwa lata temu. Nie jest wykluczone, że obecnie, kiedy założenia penitencjarne KKW są już stosowane od ponad dwóch lat wyniki badań mogłyby być inne, bardziej aprobujące rozwiązania ważne dla resocjalizacji.

10.6. Czas wolny i zainteresowania badanych funkcjonariuszy z uwzględnieniem ich pozycji zawodowej

Zagadnienie sposobu zagospodarowania czasu wolnego i ustalenia realizowanych w nim zainteresowań zbadano specjalnie skonstruowanym kwestionariuszem „Wolny czas".

Wszystkie badane osoby, a zatem z wszystkich grup zawodowych, czas po pracy poświęcają przede wszystkim rodzinie. Odpowiedziało tak ponad 98% kierowników, ponad 92% wychowawców i wyraźnie mniej pracowników ochrony — ponad 87%. Rodzina jest zatem — co naturalne — podstawowym centrum życiowym badanych (Chi — kwadrat (2) = 5,0; p = 0,082).

Poza rodziną swój wolny czas badane grupy spędzają w gronie kolegów (ok. 71% kierowników, ok. 71% wychowawców i tylko ok. 26% pracowników ochrony). Można to wyjaśnić większymi potrzebami w zakresie życia towarzyskiego i utrzymywania kontaktów koleżeńskich wśród kierowników i wychowawców. Potrzeby te są mniejsze, a być może w mniejszym stopniu realizowane, przez pracowników ochrony (Chi — kwadrat (2) = 38,4; p < 0,001). Wynik ten może również sugerować pewnego rodzaju izolacjonizm pracowników ochrony, którzy zdecydowanie najwięcej czasu spędzają we własnym domu z rodziną.

Pod względem działalności społecznej największą aktywność wykazują wychowawcy (ok. 9%), nieco mniejszą kierownicy (ok. 8%), a zdecydowanie najmniejszą pracownicy ochrony (ok. 3%). Różnic istotnych statystycznie tu nie ma. Różnice w aktywności społecznej, często zapewne na rzecz środowiska społecznego w miejscu zamieszkania, a mniej w miejscu pracy, można — jak sądzę — wyjaśnić różnicą w wykształceniu badanych grup, jak i w związku z tym z szerszą orientacją społeczną kierowników i wychowawców.

Niektórzy ludzie, chcąc uzupełnić swoje budżety domowe albo też zrealizować jakieś materialne cele ułatwiające im codzienne życie, podejmują poza zasadniczym miejscem pracy pracę dodatkową. Naturalnie odbywa się to w tzw. czasie wolnym od służby w przypadku funkcjonariuszy służby więziennej. Dodatkowa praca różnicuje

325

badane grupy statystycznie (Chi — kwadrat (2) = 7,7; p = 0,020). Najwięcej osób pracujących dodatkowo to pracownicy ochrony (17 osób spośród 70 badanych, czyli ok. 24%), nieco mniej to wychowawcy (18 spośród 77, czyli ok. 23%), a najmniej to kierownicy (6 osób spośród 72 badanych, czyli ok. 8%). Jak się wydaje, relacje uposażeniowe tych grup zawodowych w służbie więziennej są odwrotne. Można stąd wnioskować, że w przypadku badanych grup, szczególnie wychowawców i pracowników ochrony, istnieje określona i odczuwalna potrzeba dodatkowego uzupełnienia skrom-, nych raczej budżetów domowych. W odniesieniu do pracowników ochrony ustalono wcześniej, iż znaczna liczba ich żon nie pracuje zawodowo.

Informacje o konkretnych zajęciach, jakie najczęściej realizują badane osoby z wymienionych trzech grup w wolnym czasie, przedstawiam poniżej.

Niektóre różnice między trzema grupami badanych osób są statystycznie istotne, a inne nie. Badani określali częstotliwość podejmowania tych zajęć na pięciostopniowej skali: bardzo często (1 pkt), często (2 pkt), czasami (3 pkt), rzadko (4 pkt) i bardzo rzadko (5 pkt). Średnie wartości uzyskane przez poszczególne grupy badanych wskazują na najbardziej popularne wśród nich zajęcia w wolnym czasie.

Oglądanie telewizji nie jest zbyt częstym zajęciem wśród wychowawców (2,70 pkt), nieco częstszym wśród kierowników (2,58 pkt), a najczęstszym wśród pracowników ochrony (2,47 pkt). Nikt nie określił, że ogląda telewizję czasami (najbliżsi tego byli wychowawcy), rzadko lub bardzo rzadko.

Zwykle codziennym zajęciem wielu ludzi jest czytanie gazet lub czasopism. Funkcjonariusze ze wszystkich badanych grup poświęcają się temu zajęciu często, przy czym najczęściej kierownicy, a następnie wychowawcy i zdecydowanie rzadziej pracownicy ochrony (p = 0,001).

Praca na działce, choć ma właściwości relaksacyjne, nie jest tak bardzo popularna wśród badanych grup osób. Uzyskane średnie wskazują że zajęcie to wypada czasami.

Jeszcze mniej entuzjazmu wzbudza w badanych funkcjonariuszach wędkarstwo, przed laty bardzo popularne, także mające walory relaksujące. Średnie wartości uzyskanych odpowiedzi wskazują, iż żadna z badanych grup nie przywiązuje do tego zajęcia większej wagi, albowiem czynią to rzadko.

Zdanie „wypoczywam, nic nie robiąc" nie jest charakterystyczne dla badanych funkcjonariuszy. Zdarza się to raczej rzadko kierownikom, mniej niż rzadko wychowawcom i trochę więcej niż czasami pracownikom ochrony. Widać więc, że wszystkie badane grupy osób zagospodarowują swój wolny czas czynnie (p 4 = 0,075).

Uzyskane średnie odpowiedzi dla poszczególnych grup badanych wskazują że zajęciem częstym dla tych osób jest zajmowanie się dziećmi. Oznacza to, że życie rodzinne i czynności wynikające z roli ojca, mają w ich życiu określone znaczenie.

W dobie telewizji można spodziewać się, iż chodzenie do kina nie jest zajęciem częstym. Kierownicy i pracownicy ochrony korzystają z kina raczej rzadko, zaś nieco częściej wychowawcy, ale także rzadko (p = 0,001).

Niestety niezbyt często zdarza się badanym czytanie książek beletrystycznych, przy czym najrzadziej zdarza się to pracownikom ochrony (4,32 pkt), ale także jedynie czasami kierownikom (3,07 pkt) i wychowawcom (3,24 pkt na skali) (p = 0,000).

326

Ze spacerów jedynie czasami korzystają pracownicy ochrony, nieco częściej, ale nieczęsto, kierownicy i wychowawcy. Spacery zatem nie są zbyt popularne wśród badanych grup funkcjonariuszy.

Gdy chodzi o takie zajęcie, jak gra w karty, szachy i podobne gry towarzyskie, to jedynie czasami realizują je badani pracownicy ochrony, jednak czynią to częściej niż kierownicy i wychowawcy, którzy aktywności tej poświęcają się rzadko lub bardzo rzadko.

Ważnym elementem w życiu wielu ludzi jest samodokształcanie w formie czytania czasopism i książek fachowych. Ta czynność niestety nie wypada korzystnie. Rzadko czynią to pracownicy ochrony (średnia 4,05), a jedynie czasami kierownicy i wychowawcy (p = 0,000). Można wyjaśnić to mocno zakorzenioną tradycją w służbie więziennej polegającą na uznawaniu tylko zorganizowanych form dokształcania i zupełnym niedocenianiu samodoskonalenia, samokształcenia, które choć pracodawcę nic nie kosztuje, nie przynosi, tym którzy to robią, żadnej satysfakcji w ich środowisku pracowniczym. Czytanie literatury fachowej nie należy więc do częstych zajęć badanego personelu więziennego.

W dzisiejszym czasie znaczną wagę przywiązuje się do znajomości języków obcych. Liczne kontakty naszego kraju z innymi państwami, w tym kontakty więziennictwa, powinny skłaniać funkcjonariuszy więziennych, zwłaszcza oficerów, a więc osoby z wyższym wykształceniem, do zainteresowania się nauką języków obcych.

Uzyskane średnie charakteryzujące trzy badane grupy osób nie potwierdzają takiej tendencji. Według uzyskanego samoopisu najrzadziej podejmują tego rodzaju aktywność pracownicy ochrony (4,68 pkt) i kierownicy (4,10 pkt). Nieco lepsi zaledwie są wychowawcy, którzy także aktywność tę podejmują rzadko (3,95 pkt na skali) (p = 0,000).

Przy pomocy tego samego kwestionariusza, ale nieco innej choć także pięciostopniowej skali, ustalono, co najbardziej badanych funkcjonariuszy interesuje. Odpowiedzi: „tak" oznaczała 1 pkt, „raczej tak" — 2 pkt, „tak i nie" — 3 pkt, „raczej nie" — 4 pkt oraz „nie" — 5 pkt. Badanym (podobnie jak poprzednio) przedstawiono osiem najbardziej popularnych dziedzin i pozostawiono jedno pytanie otwarte.

Okazuje się, że polityka jest dziedziną, którą interesują się osoby ze wszystkich grup, jednak w zróżnicowanym stopniu. Interesujące, że kierownicy i wychowawcy znaleźli się nieco poniżej poziomu „raczej tak". Pracownicy ochrony w zasadzie umieścili się na poziomie odpowiedzi „tak i nie" (2,93 pkt). Żadna z badanych grup nie wykazała silnego zainteresowania polityką, niemniej jednak kierownicy częściej się nią interesują (p = 0,005).

W podobnych granicach mieści się zainteresowanie sportem. Największe wykazali pracownicy ochrony (2,27 pkt), nieco mniejsze kierownicy (2,30 pkt), a najmniejsze wychowawcy (2,64 pkt). Poziom zainteresowania sportem, biorąc pod uwagę uzyskaną średnią odpowiedzi przez każdą z grup, nie jest intensywny, ponieważ mieści się bliżej środka skali, tj. między „raczej tak" a „tak i nie".

Osobliwie przedstawia się zainteresowanie badanych grup sprawami religii. Najmniejsze zainteresowanie tą problematyką demonstrują wychowawcy, mieszcząc się powyżej środka skali między „tak i nie" a „raczej nie" (3,64 pkt). Niewiele większe zainteresowanie sprawami religii ujawnili pracownicy ochrony (3,20 pkt), niemal

327

równie małe kierownicy. Zatem religia nie budzi wyraźniejszego zainteresowania u wszystkich trzech badanych grup personelu.

Gospodarka i finanse — dziedziny, które zwykle budzą zainteresowanie ludzi, albowiem ich stan w jakiś sposób rzutuje na materialny byt społeczeństwa. Uzyskane odpowiedzi różnicują badane grupy w sposób istotny statystycznie (p = 0,001). Największe zainteresowanie sprawami gospodarki i finansów ujawnili kierownicy, choć poziom intensywności tych zainteresowań okazał się nie tak bardzo wysoki (2,47 pkt). Słabsza intensywność niż u kierowników wystąpiła u pracowników ochrony (2,72 pkt), a najsłabsza u wychowawców (3,31 pkt na skali). Jest to może o tyle ciekawe, że od kilku lat sprawy gospodarcze i finansowe kraju są stale tematem różnych społecznych dyskusji, m.in. na tle roszczeń płacowych różnych grup zawodowych, w tym funkcjonariuszy więziennych.

Muzyka pozostaje w sferze zainteresowań badanego personelu. Jednak badane grupy osób nie różnicują się w sposób statystycznie istotny pod tym względem. Muzyka najbardziej interesuje grupę kierowników (2,48 pkt), nieco mniej grupę wychowawców (2,62 pkt), a najmniej pracowników ochrony (2,74 pkt na skali). Jednak mimo tego widocznego zróżnicowania wszystkie badane grupy mieszczą się między „raczej tak" a „tak i nie", co w sumie świadczy o zainteresowaniach niezbyt silnych.

Istotne statystycznie zróżnicowanie badanych grup osób dotyczy literatury beletrystycznej (p = 0,000). Najmniej absorbuje ona pracowników ochrony (3,77 pkt, blisko „raczej nie"), a w większym stopniu wychowawców i kierowników, przy czym ich zainteresowania nią nie są również zbyt silne (2,64 i 2,97 pkt).

Wydarzenia naukowe również nie fascynują badanych grup zawodowych personelu więziennego. Uzyskane dane wskazują, że grupy te różnicują się pod względem tych zainteresowań w sposób istotny statystycznie (p = 0,000). Wydarzeniami naukowymi największe zainteresowanie wykazują kierownicy (2,48 pkt), wyraźnie mniejsze wychowawcy (2,90 pkt) i zdecydowanie najmniejsze pracownicy ochrony (3,46).

W życiu wielu ludzi tzw. życie kulturalne, tj. film, teatr, koncert, itp., odgrywa pewne znaczenie, stąd interesują się nim. Badani funkcjonariusze wykazują także zainteresowanie życiem kulturalnym, ale niezbyt intensywne. Największe zainteresowanie nim występuje w grupie kierowników (2,44 pkt), mniejsze w grupie wychowawców (2,74), a najmniejsze w grupie pracowników ochrony (3,06). Zdaje się, że wyraźnie zarysowana różnica między kierownikami i wychowawcami z jednej strony a pracownikami ochrony z drugiej może wiązać się z różnicą w wykształceniu oraz wcześniej wyrobionym stylu życia. Na przykład absolwenci wyższych uczelni kończący je w trybie stacjonarnym, a takich wielu jest wśród kierowników i wychowawców, mieli większy dostęp i byli lepiej stymulowani do życia kulturalnego (film, koncert, kabaret, sztuka teatralna, itp.) niż uczniowie szkół średnich, z których rekrutują się pracownicy ochrony.

Z możliwości wymienienia innych zainteresowań skorzystała mała liczba badanych. Wymieniono tu takie dziedziny, jak: wydarzenia historyczne, wszechświat, odkrycia geograficzne i żeglarstwo.

Warto wskazać, że w grupie kierowników i w grupie wychowawców największym zainteresowaniem cieszyła się polityka. W grupie pracowników ochrony największ-zainteresowanie wzbudzał sport.

328

Najmniejsze zainteresowanie wśród kierowników i wychowawców wzbudzała religia.

Najmniejsze zainteresowanie wśród badanych pracowników ochrony wzbudzała literatura beletrystyczna. Wykres 36 bardzo dobrze ilustruje te zróżnicowania.

W życiu społecznym ludzie zwykle adresują swoje koleżeństwa i przyjaźnie do innych ludzi, do tych mianowicie, z którymi czują się dobrze i których darzą (zapewne z wzajemnością) sympatią. Wiele lat wstecz doświadczałem narzekań decydentów szczebla centralnego, że pracownicy penitencjarni tworzą enklawy towarzyskie, często samoizolując się pod tym względem od reszty społeczeństwa. Kwestię tę zbadano tu przy pomocy takiej samej pięciostopniowej skali, jak zagadnienie zainteresowań funkcjonariuszy.

Jak się zdaje, badane grupy osób owszem, utrzymują stosunki koleżeńskie i towarzyskie z tzw. kolegami z pracy, ale mniej intensywnie niż z osobami z innych środowisk. Nie zachodzi tu istotność statystyczna. Kierownicy spotykają się towarzysko (kolegują się i przyjaźnią) z innymi funkcjonariuszami więziennymi na poziomie środka skali (2,93 pkt), co oznacza „tak i nie". Blisko tego poziomu, ale bardziej w kierunku „raczej tak" znaleźli się „ochroniarze" (2,70). Najmniej stosunków towarzyskich z kolegami utrzymują badani z grupy wychowawców (3,24, co oznacza poziom „tak i nie" z tendencją w kierunku „raczej nie"). Osoby z badanych grup zawodowych kierowników i wychowawców większy nacisk kładą na utrzymanie kontaktów towarzyskich (koleżeńskich, przyjacielskich) z osobami, z którymi w jednym zakładzie nie pracują (spoza więziennictwa). Najintensywniej tendencja ta występuje w grupie kierowników (1,78 pkt) i nieco słabiej, ale także wyraźnie, u wychowawców (2,21 pkt), a najsłabiej, ale również wyraźnie u „ochroniarzy" (2,34 pkt). Myślę, że wyniki te wskazują że wspomniana skłonność do samoizolacji funkcjonariuszy więziennych już dzisiaj nie istnieje, a w każdym razie nie istnieje w sposób widoczny.

Zapewne młodzi pracownicy z wyższym wykształceniem mający wielu kolegów ze studiów, mają więcej sposobności do poznania osób niezwiązanych z więziennictwem i utrzymywania z nimi kontaktów towarzyskich niż pracownicy ochrony. Ale i ci, ze względu na różne, odległe od siebie miejsca zamieszkania, nie odrzucają możliwości utrzymywania kontaktów towarzyskich w swoim środowisku lokalnym. Jest to ważne ze względu na zachowanie higieny psychicznej tych funkcjonariuszy, bo wtedy przy okazji spotkań prywatnych nie dominują w rozmowach treści służbowe. Naturalnie utrzymywanie kontaktów towarzyskich z nie-funkcjonariuszami ma charakter kształcący i rozszerza ogólną orientację uczestników takiego życia towarzyskiego. Warto też przypomnieć, że samoizolacji służbowej sprzyjało skupianie personelu w tzw. mieszkaniach funkcyjnych usytuowanych w jednym lub kilku, zwykle położonych obok siebie, blokach służbowych. Jak widać należy takiej praktyki unikać, choć jest ona wygodna ze względu na łatwość sprowadzenia większej liczby funkcjonariuszy do zakładu karnego w przypadku jego zagrożenia. Jak pokazały wydarzenia (bunt) w Kamińsku, kij ten ma dwa końce, albowiem nagle i niespodziewanie w zagrożeniu ze strony zbuntowanych więźniów znalazły się rodziny funkcjonariuszy więziennych mieszkających w skupieniu.

Badani funkcjonariusze utrzymują, co naturalne, również bliskie osobiste kontakty ze swoimi bliższymi i dalszymi krewnymi. Kontakty te (odwiedziny, udział

329

w uroczystościach) najintensywniej utrzymują osoby z grupy kierowników (1,97 pkt), nieco mniej intensywnie osoby z grupy pracowników ochrony (1,91 pkt), a najmniej intensywnie osoby z grupy wychowawców (2,31 pkt na skali). Być może różnice te wynikają ze zróżnicowanego rodzinnie związku z miejscem zamieszkania wychowawców, którzy są (jeśli mają nieduży staż) mniej ustabilizowani w miejscu funkcjonowania zakładu penitencjarnego niż kierownicy i pracownicy ochrony.

W tak stresującej pracy, jaką jest praca penitencjarna, niezwykle ważną rolę odgrywa sposób wykorzystania urlopu wypoczynkowego, podczas którego funkcjonariusze powinni się zrelaksować i odpocząć.

Różnice między poszczególnymi grupami są istotne statystycznie. Do pomiaru sposobu spędzania urlopu zastosowano również pięciostopniową skalę oznaczoną wartościami: bardzo często — 1, często — 2, czasami — 3, rzadko — 4 i bardzo rzadko — 5. Średnie uzyskanych odpowiedzi ujawniły, że z wczasów kierownicy korzystają między „często" a „czasami" (2,81 pkt), zaś wychowawcy z częstotliwością zbliżoną do „rzadko" (3,85 pkt). Najmniej z wczasów korzystają badani pracownicy ochrony, bowiem ich odpowiedzi mieszczą się między „raczej nie" a „nie" (4,12 pkt).

W domu (tu zachodzi odwołanie do powyższej relacji) najrzadziej urlop spędzają kierownicy (3,07 pkt), wyraźnie częściej wychowawcy (2,74 pkt), a zdecydowanie najczęściej pracownicy ochrony (1,94 — między „bardzo często" a „często").

Urlop poza domem (ale nie na wczasach) najczęściej spędzają kierownicy („często"), następnie wychowawcy (między „często" a „czasami") i najmniej pracownicy ochrony (między „czasami" a „rzadko").

Wyniki te można skomentować tak: największy dostęp do wczasów mają kierownicy, a najmniejszy pracownicy ochrony. Najbliżej więźniów są podczas pracy funkcjonariusze ochrony i oni są — jak wskazałem — najbardziej narażeni na stres i jego konsekwencje. Jednak z faktu, że to właśnie oni spędzają urlop najczęściej w domu, wynika, że albo zużywają go na jakieś prace domowe lub inne, albo mają mniejszy dostęp do wczasów (niż kierownicy i wychowawcy), mimo że stanowią najliczniejszą grupę zawodową w więziennictwie, albo nie wypracowali sobie zwyczaju spędzania urlopu wypoczynkowego poza domem, w tym na wczasach, albo nie czynią tego z innych (np. finansowych) powodów.

Drugą grupą zawodową, która jest także narażona na stres wynikający z bezpośredniej pracy z więźniami, są osoby z grupy wychowawców. Ich również liczbowo jest w więziennictwie więcej niż osób z grupy kierowników. Ich częstotliwość spędzania urlopu wypoczynkowego poza domem, w tym na wczasach, jest usytuowana pośrodku, między kierownikami a pracownikami ochrony. Płynie stąd wniosek, że im wyższa pozycja służbowa funkcjonariuszy, tym bardziej relaksacyjny sposób spędzania urlopu wypoczynkowego i tym większy dostęp do wczasów. Nie sądzę, żeby ukazane tu proporcje można uznać za prawidłowe.

Analiza zaprezentowanych badań prowadzi do kilku wniosków krytycznych.

1. Do Służby Więziennej na stanowiska wychowawców bardzo często przyjmuje się ludzi bez koniecznego przygotowania profesjonalnego. Powinni to być pedagodzy resocjalizacyjni o subspecjalności penitencjarnej.

2. Służba Więzienna już tradycyjnie nie umie pozbyć się konformizmu biurokratycznego, który jest najczęściej wskaźnikiem pozornej pracowitości (pisanej),

330

Wpływy wewnątrzwięzienne (zmienne niezależne)

Czynniki systemu penitencjarnego Warunki więzienia PERSONEL Duszpasterstwo— Współwięźniowie Podkultura więzienna

Wpływy zew.iątrzwięzienne

(zmienne niezależne)

Rodzina (osoby najbliższe) Koledzy, znajomi -

Dotychczasowe środowisk przestępcze

Media -

Instytucje współpracujące z więzieniem (rządowe i pozarządowe)

Korzystna prognoza społeczna * (ku readaptacji społecznej)

Osobowość więźnia

Zmienna pośrednicząca

Możliwe efekty (zmienne zależne)

Korekcja postaw (resocjalizacja) Zniechęcenie do zachowań przestępczych Osłabienie postaw antyspołecznych

Brak jakichkolwiek zmian w postawach aspołecznych i antyspołecznych Wzmocnienie postaw aspołecznych i antyspołecznych Nabycie nowych doświadczeń przestępczych Degeneracja osobowości

Niekorzystna prognoza społeczna (ku recydywie przestępczej)

Rys. 14. Model zewnętrznych i wewnętrznych wpływów na więźnia i ich możliwych efektów

a nie wskaźnikiem poziomu pracy korekcyjnej; co jest jednym z głównych celów penitencjarnej funkcji więzienia.

3. Modernizacji wymaga dotychczasowy model organizacji i zarządzania więziennictwa. Dotychczasowy bardzo mocno uzasadnia nadzorującą „czapkę" centralnego kierownictwa (zmieniającą się co jakiś czas terminologicznie), przy jednoczesnym niedoinwestowaniu kadrowym zakładów penitencjarnych. Jak się zdaje mamy tu do czynienia z pewnym kosztownym przerostem biurokratycznym aparatu zarządzającego. Wskazują na to również stanowiska zastępców dyrektorów Okręgowych Inspektorów Służby Więziennej, zapewne wygodne, ale tylko pozornie uzasadnione. Mamy tu więc do czynienia z formalnie doskonałym aparatem zarządzającym i niedoskonałym, niedoinwestowanym, m.in. kadrowo, aparatem wykonawczym.

4. W Służbie Więziennej występują takie same elementy patologii instytucji jak w innych organizacjach, co utrudnia realizację zadań penitencjarnych.

5. Przekonanie o istotnym znaczeniu prawa jako regulatora polskiego życia społeczno-gospodarczego u personelu więziennego jest bardzo słabe, co zapewne sprawia obniżenie się koniecznego poziomu stosunku emocjonalnego do wykonywanej pracy korekcyjnej i minimalizuje jej skuteczność.

Rozdział 11

POLSKA PENITENCJARYSTYKA W NAJBLIŻSZEJ PERSPEKTYWIE

11.1. Trudna sytuacja więziennictwa w okresie zmian społecznych

Zmiany stanowiące treść transformacji społecznej w Polsce dotyczą nie tylko całego społeczeństwa polskiego, ale i polskiego więziennictwa. Nie jest ono, jak wskazałem, enklawą pozostającą poza tymi procesami. Niekorzystne zmiany ekonomiczne państwa, przez które więziennictwo jest finansowane powodują ujemne skutki w jego funkcjonowaniu. Relacje są proste: im biedniejsze państwo tym biedniejsze więziennictwo. Im mniejsze zabezpieczenie ekonomiczne jego działalności, tym mniejsze jego penitencjarne, a zwłaszcza resocjalizacyjne możliwości. Tym mniejsza jego prewencyjna funkcja. Tym mniejsza jego skuteczność i tym większe koszty wynikające ze zjawiska recydywy przestępczej.

Na niezadowalającą pracę więziennictwa składa się wiele czynników. Na niektóre z nich wskazałem. Można je podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Mają one często postać mieszaną, choć niektóre z nich są wyraźnie wewnętrzne lub wyraźnie zewnętrzne. Wymienione czynniki ekonomiczne, na których szybką poprawę nie należy liczyć, będą jeszcze przez wiele lat negatywnie stymulować pracę polskiego więziennictwa.

Poniżej przedstawię kilka uwag dotyczących czynników wewnętrznych, które na przestrzeni lat stale występowały, które dalej występują i które jako takie, nie mają w najbliższym czasie szans na wyeliminowanie. Jednym z istotnych jest polityka kadrowa. Zaiste dziwne, że na stanowisku lekarza może być zatrudniony tylko lekarz medycyny, na stanowisku radcy prawnego tylko prawnik i to po odbyciu stosownej aplikacji, na stanowisku psychologa może być zatrudniony tylko psycholog, nawet bez specjalizacji kliniczno-penitencjarnej (?!). Tymczasem na stanowisku wychowawcy może być zatrudniony każdy, kto ma wyższe wykształcenie. Spotyka się tu historyków, polonistów, prawników, politologów, a nawet ekonomistów itp. Oczywiście także pedagogów, lecz nie zawsze resocjalizacyjnych. Według P. Szczepaniaka (2001) w końcu lat 90. zaledwie 26% wychowawców legitymowało się wyższym wykształceniem pedagogicznym (?), a tylko pewna ich liczba posiadała specjalizację resocjalizacyjną, nie zawsze penitencjarną.

Proces zmian korekcyjnych ma charakter psychologiczno-pedagogiczny. Wymaga więc psychologów penitencjarnych i pedagogów resocjalizacyjnych o subspecjalności

333

penitencjarnej. Więziennictwo dysponuje garstką takich fachowców. Sądzę, że więziennictwo powinno sygnalizować szkołom wyższym taką potrzebę.

Funkcjonujący obecnie obowiązek przeszkolenia pedagogicznego dla wychowawców jest jedynie formalnym krokiem w kierunku zadośćuczynienia tym wymaganiom. Należy zwrócić uwagę na to, że płace wychowawców specjalistów i nie-specjalistów są takie same lub niewiele różniące się. Przygotowanie profesjonalne nie jest więc w tych przypadkach w więziennictwie (nie było też poprzednio!) kryterium uposażenia pracownika. Marna jest więc perspektywa, gdy chodzi o profesjonalne zabezpieczenie poprawczych celów kary. Przypomnę, iż problem ten został poruszony w polskiej literaturze penitencjarnej już w 1933 roku przez L. Rabinowicza i do dziś nie doczekał się ostatecznego rozwiązania.

Interesujący jest sposób wykorzystania funkcjonariuszy, którzy w wyniku znacznego wysiłku podnoszą ewidentnie swoje kwalifikacje, uzyskując stopnie naukowe. Więziennictwo nie stwarza im ani zachęty w tym kierunku, ani też nie promuje ich znaczącego awansu służbowego. Praktycznie ten własny kapitał intelektualny, na ogół pozyskany bez inwestycji finansowych więziennictwa, nie był, nie jest i jak się zdaje nie będzie właściwie wykorzystany. Jak się zdaje więziennictwo nie ma także koncepcji co do traktowania funkcjonariuszy z licencjatem, co jest nowym zjawiskiem ostatnich lat. Być może powinno się ich zaszeregować na niższym stopniu hierarchii służbowej niż osoby z wykształceniem magisterskim, np. na poziomie chorążych i starszych chorążych, akcentując w ten sposób wyższą wartość pełnego wykształcenia akademickiego. Jest to zatem problem do rozwiązania.

Biurokratyczna struktura aparatu zarządzającego więziennictwem, kosztowna i bardzo rozbudowana, przez sposób działania w znacznym stopniu uzasadnia swoje istnienie, akcentując w rozmaity formalistyczny sposób własne funkcjonowanie. Ten raczej niereformowalny model administracyjny jedynie co pewien czas dokonuje zmian w samym sobie, co poza nowym wizerunkiem terminologicznym nazw stanowisk i elementów struktury nie zmienia niczego w efektywności pracy penitencjarnej. Więcej o problemach organizacji i zarządzania zakładami penitencjarnymi napisali praktycy więziennictwa w pracy zbiorowej wydanej w 1999 r. (Ambrozik, Stępniak, red. 1999) oraz autor tej książki (Machel 2001).

Wracam do czynników zewnętrznych. Ograniczenia ekonomiczne powodują sytuację demoralizującą więźniów: totalny brak pracy kształtuje nieróbstwo; ogromna ilość niezagospodarowanego wolnego czasu powoduje nudę; całodzienne wylegiwanie się na łóżkach — demoralizację, przeznaczanie ogromu czasu na wzajemne dyskusje, w końcu bardzo zdemoralizowanych przestępców, nie zawiera aspektów poprawczych. W tym stanie rzeczy oddziaływanie programowane, nawet oparte o dobrą diagnozę jest wobec wielu więźniów bardzo ograniczone. W najbliższych latach sytuacja ta z pewnością nie poprawi się wobec czego społeczne zapotrzebowanie na poprawczą funkcję więzienia zapewne nie będzie mogło być przez wiele jeszcze lat zaspokajane na oczekiwanym poziomie.

Nadinterpretacja praw człowieka spowodowała zatracenie się istoty kary, jaką jest dolegliwość (Śliwowski 1981). Rezygnacja z podstawowych elementów dyscyplinujących (niepozostających w sprzeczności ani z humanitarnym, ani też z podmiotowym traktowaniem więźniów) spowodowała znaczne rozluźnienie. Twórcy polskiego

334

systemu penitencjarnego, o którym mówi się często, że jest nowoczesny, chcieliby uzyskać poprawę dyscypliny społecznej u więźniów bez kształtowania u nich dyscypliny osobistej. Chcieliby, aby więzienie było readaptacyjne, ale wskazują w KKW z 1997 roku na stare, w gruncie rzeczy, środki resocjalizacyjne, które nie są zresztą globalnie stosowane, bo nie ma na to warunków materialnych. Twórcy systemu penitencjarnego bezpośrednio po zmianie politycznej w Polsce zaprogramowali go na około 40 tys. miejsc. Nie uwzględnili tu zapewne prognoz kryminologicznych wynikających ze zmian transformacyjnych. Dziś mamy znaczne przeludnienie (na dzień 2 kwietnia 2002 r. na około 63 tys. miejsc przebywało ok. 80 tys. więźniów) — na poziomie około 126%. Bez doinwestowania infrastruktury więziennictwa grozi to pogorszeniem się sanitarno-bytowych warunków wykonywania kary. Naruszone już zostały minimalne normy ONZ-towskie dotyczące metrażu powierzchni kwaterunkowej przypadającej na jednego więźnia. Wysoki poziom zaludnienia więzień (jest to tendencja europejska) powoduje, bez wzrostu liczby wymaganej kadry, zwiększenie się liczby więźniów np. na jednego lekarza, na jednego psychologa, na jednego wychowawcę, itp. Jest jasne, że w takiej sytuacji zwiększa się niezadowolenie zagęszczonych kwaterunkowo więźniów. Prowadzić to może, jak wskazałem, do wzrostu konfliktowości między nimi i wzrostu ich agresywności. Może także prowadzić do depresji i rezygnacji. Może powodować pogorszenie się interakcji między więźniami a personelem. Wreszcie może doprowadzić do różnych zbiorowych wystąpień, w tym do buntów. Można zatem powiedzieć, że w takiej sytuacji więziennictwo może znacznie obniżyć swoją readaptacyjną skuteczność, co oznacza wzrost niezadowolenia społecznego z jego pracy.

Rozmaite czynniki, na które wskazałem w tej książce spowodowały, iż więziennictwo nie zostało odpowiednio przygotowane do swojej nowej roli, jaką spełniać powinno w nowej sytuacji społecznej kraju.

Analizując pracę penitencjarną w polskich więzieniach dostrzega się głównie dwa nurty: 1) wysiłki na rzecz utrzymania społeczności więźniów na bezpiecznym poziomie nastrojów, 2) łatania dziur finansowych umożliwiających funkcjonowanie więziennictwa.

Naturalnie, jak wskazuje historia więziennictwa optymalnym rozwiązaniem w pracy penitencjarnej z więźniami jest dobrze skonstruowany system progresywny. Uważam, że obecny polski system progresywny określił zbyt mało wyraźnie różnice miedzy poszczególnymi typami zakładów karnych. Zatarła się zatem ich odmienność, bo jak się zdaje, stopień dostępu do wolności jest różnicą niewystarczającą.

W związku z powyższym kierunek readaptacyjny (nazwy tej używam zgodnie z intencją twórców KKW z 1997 r.) spadł na dalszy plan. Jednak zarówno polscy jak i obcojęzyczni autorzy przestrzegają, iż nawet najbardziej niebezpieczni przestępcy wyjdą kiedyś na wolność. Co będzie, jeżeli wyjdą niezmienieni albo gorsi? Jeżeli więzienie będzie tylko ich przechowalnią i niczym więcej? Czasowo „schowane w więzieniu" niebezpieczeństwo z ich strony, znowu stanie się faktem społecznym.

Przypomnę, że obecnie mówi się o tzw. „sprawiedliwym karaniu", co oznacza adekwatność kary do czynu przestępczego i adekwatność wykonywania kary do tego czynu. Jak się zdaje, pogląd ten nie wyłącza z pracy z więźniami aspektu korekcyjnego. Myślę, ze dzisiejsza filozofia wykonywania kary pozbawienia wolności nie może już

335

pozbyć się poprawczego celu kary. Mówi się o nowej filozofii karania odciążającej więzienia z nadmiaru pacjentów, ale jak dotąd nie określono jej realnych kierunków. Rzecz zatem w tym, by określić kategorię przestępców, wobec których więzienie powinno realizować niemal wyłącznie funkcję izolacyjno-odwetową kategorię więźniów poddających się korekcie resocjalizacyjnej i kategorię przestępców, wobec których należałoby stosować kary alternatywne. Zdaje się jednak, że w dwóch pierwszych przypadkach jest to trudne do zrealizowania. Na przeszkodzie mogą tu stanąć względy moralne i humani-. tame. Pojawi się zapewne stary dylemat wiary w człowieka.

Współczesna polska rzeczywistość kryminalna jest wyraźnie, przypomnę, inna od tej sprzed 1989 roku. Napływ przestępców z groźnych społecznie grup przestępczości zorganizowanej, ekstremalnych zabójców, itp. nakazuje władzom więziennym szczególną troskę o bezpieczeństwo więźniów, więzienia i personelu więziennego. Podstawową kwestią w tym zakresie jest posiadanie przez władze więzienne bieżącej i pełnej palety informacyjnej na temat tego co się w więzieniu dzieje, jacy są więźniowie i czy noszą się oni z jakimiś niebezpiecznymi zamiarami. Ponieważ obecnie zagadnienie nie jest praktycznie rozwiązane, więziennictwo staje przed koniecznością udrożnię-, nia swoich kanałów informacyjnych w tym obszarze. Powinno ono także polepszyć swoje kanały informacyjne wiodące do policji, prokuratur i sądów. Zdarza się, że instytucje te działają „segmentowo" (tj. każdy robi swoje) i nie przekazują ważnych z punktu widzenia bezpieczeństwa więzienia, więźniów i personelu informacji. Znane są negatywne casusy takiej niczym nieuzasadnionej polityki (głównie ze strony tych instytucji) w postaci ucieczek, odbić przestępców z transportu, samobójstw, itp. Wymiana informacji powinna lepiej służyć efektywności całościowego postępowania z przestępcami w naszym kraju.

Dzisiejsze polskie więzienie pozostaje pod swoistą presją. Polega ona na zewnętrznym parciu skłaniającym je-do szybszego zwalniania więźniów w trybie warunkowym ze względu na długą kolejkę skazanych prawomocnymi wyrokami przez sądy na karę pozbawienia wolności, których obecne polskie więzienie nie może przyjąć z braku miejsc. Według informacji dyrekcji CZSW z czerwca 2002 roku liczba oczekujących wynosiła około 20 tysięcy osób. Jednocześnie znaczna jest liczba więźniów (blisko 5 tys.), którzy nie powrócili z przepustek i pozostają na wolności. Dane te wskazują na pewną zapaść wymiaru sprawiedliwości i budzić muszą krytyczne refleksje na temat stosowanej polityki karnej i penitencjarnej, a zatem poprawności realizowanego systemu penitencjarnego. Przypomnę, iż zabieg przyspieszonego zwalniania warunkowego więźniów przerabialiśmy już w czasach PRL-u i spotkał się on z poważną i słuszną krytyką.

11.2. Dylemat poczucia sprawiedliwości

Mamy, przypomnę, stale wysoki poziom przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu, przeciwko mieniu, wzrost brutalizacji i bezwzględności zachowań przestępczych. Uzyskaliśmy bardzo wysoki w porównaniu z okresem minionym poziom przestępstw gospodarczych i finansowych. Notujemy wzrost przestępczości zorganizowanej. Funkcjonują groźne dla społeczeństwa gangi. Przestępczość dotyka niemal wszyst-

336

kich środowisk. Rejestruje się korupcją policji (np. casus poznański), prokuratorów (vide casus katowicki), korupcją sądziów (casus toruński) oraz administracji (badania Z. Raua 2000) Szokujący charakter miała afera w świecie medycznym (casus łódzki). Zachowania patologiczne i przestępcze zdarzają się posłom i wysokim urzędnikom państwowym. Wszystkie te przestępstwa powodują utratę społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości, do władzy ustawodawczej i wykonawczej. Publicznie w polskich mediach mówi się i pisze o poważnych aferach gospodarczo-finansowych, których wysoko postawieni sprawcy unikają odpowiedzialności karnej, o decyzjach sądów budzących wątpliwości społeczne. Stale informuje się o gangach (pruszkowski, wołomiński, ośmiornica łódzka, itp.), które mimo wysiłku organów ścigania dalej widocznie funkcjonują, skoro nie podaje się informacji o ich całkowitej likwidacji. Rynkowy charakter naszej rzeczywistości pozwala sądom na zwalnianie za kaucją nawet bardzo szkodliwych malwersantów (vide: klan „baronów paliwowych" — 2002 r.). Podaje się także szereg informacji o zabójstwach będących rozrachunkami między członkami znanych gangów. Naturalnie odbiorcami mediów są także, jak to wskazałem, więźniowie. Dostrzegają zapewne fakt nierównego traktowania przestępców i nie trudno im o refleksję, iż pozycja finansowa, pozycja społeczna, itp. chroni niektórych bardzo poważnych sprawców przestępstw w sposób skuteczny od odpowiedzialności. Na tym tle mogą mieć poczucie niesprawiedliwości i gorszego traktowania przez wymiar sprawiedliwości. Potwierdzeniem tego jest struktura społeczności więźniów, wśród których zdecydowana większość to ludzie o niskim statusie społecznym, podrzędni wykonawcy, itp. Tzw. tuzów przestępczych jest raczej niewielu. Na tym tle mogą pojawiać się wśród więźniów niebezpieczne napięcia, o których traktuje kryminologiczna teoria R. Agnewa. Napięcia takie mogą bowiem wynikać z głębokiego poczucia niesprawiedliwości wynikającego z ustawicznej i oczywistej konstatacji, iż propaguje się prawo jako równe dla wszystkich, a jednocześnie w praktyce traktuje się sprawców przestępstw nierówno, przy czym decydującą rolę w tej widocznej patologii stosowanego prawa, odgrywa pozycja społeczna wynikająca głównie ze stanu posiadania lub z wysokiej funkcji. Chroni ona niektórych sprawców przed odpowiedzialnością karną. Niezauważalny, niestety, jest w naszym kraju wzorzec człowieka prawego. W tej sytuacji wielu przestępców bardziej żałuje, że dało się ująć niż popełnionego czynu przestępczego. Napięcia i poczucie niesprawiedliwości występują także na innym tle. Jak bowiem ocenić informację podaną podczas konferencji naukowej zorganizowanej przez Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej w Opolu (listopad 2000), iż w jednym okręgu sądowym bardzo łatwo uzyskuje się warunkowe przedterminowe zwolnienie, a w innym bardzo trudno? Efekt jest taki, że w jednym okręgu skazani przebywają dłużej w więzieniu, a w drugim krócej. Jeśli zaś chcą temu zapobiec piszą usilne prośby o przetransportowanie ich do tych okręgów, w których łatwiej uzyskuje się takie zwolnienie. Jaka może być ich ocena naszego wymiaru sprawiedliwości i co zatem idzie podatność na oddziaływanie resocjalizacyjne? Nie należy sądzić, by w najbliższych latach nastąpiły we wskazanych obszarach jakieś radykalne, korzystne zmiany. Jest oczywiste, iż z tym dylematem więziennictwo sobie nie poradzi, albowiem niezawisłość sądów orzekających, mimo wyraźnych cech subiektywizmu, jest nie do zakwestionowania. Jak pisze B. Urban, słusznie przypominający tę teorię „napięcia najczęściej przeżywają jednostki z niższych warstw

337

społecznych..." Teoria R. Agnew dotyczy uwarunkowań zjawisk dewiacyjnych, w tym przestępczych w społeczeństwie, jednak uważna obserwacja polskiej praktyki penitencjarnej, potwierdza przeniesienie tej relacji na więzienie. Jak sądzę jest to już i zapewne będzie problem dla instytucji więziennej. Kilka słów o przestępcach nieletnich, de facto pozostających poza odpowiedzialnością karną, z czego doskonale zdają sobie sprawę. Według raportu Komendy Głównej Policji z 2000 r. przestępczość nieletnich w Polsce jest znaczna, wobec czego stają się oni zagrożeniem, na ulicy i w środowiskach komunikacji, w tym komunikacji kolejowej i miejskiej a także w tzw. blokowiskach, w których przecież są powszechnie znani. Nie powstrzymuje ich to od zachowań przestępczych ani od ostentacyjnych zachowań uważanych za społecznie patologiczne. Nieletni ci stanowią potencjalną klientelę zakładów karnych dla młodocianych. Tworzy to klimat korzystny dla wysokiego poziomu przestępczości, za którą płaci biedny budżet państwa i coraz biedniejszy podatnik. Jak się wydaje, w takim klimacie społecznym, więziennictwo nie jest w stanie udźwignąć stawianych przed nim zadań, poza być może jednym, zadaniem izolacyjnym co w istocie cofa kraj w tej dziedzinie o wiele lat. Wysokie poczucie za-. grożenia przestępczością spowodowało, jak się zdaje, pozytywną zmianę w postawach społeczeństwa zarówno wobec policji jak i wobec więzienia, od których oczekuje się większej skuteczności. Może także w zakresie przyzwolenia na niezbędne doinwestowanie tych służb?

Widoczna nieporadność władz ustawodawczych i wykonawczych naszego państwa nie daje w tej sprawie dobrej perspektywy, nie tworzy stabilizacji w postępowaniu z przestępcami. Obecnie, po zaledwie trzech, czterech latach obowiązywania nowej kodyfikacji karnej (z 1997 r.) znacząca jej krytyka powoduje pojawienie się propozycji nowych rozwiązań. O konieczności zmian w KKW piszą m.in. Korecki (2000, s. 20-34), Lelental, (2001, s. 49-64), Kosut (2001, s. 65-71). Proponowane zmiany nie są radykalne, a dotyczą m.in. podniesienia minimalnego okresu odbytej kary, po którym można ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie, potanienia więziennej siły roboczej oraz innych problemów. Rozważa się także powrót do tradycyjnego znaczenia pojęcia „młodociany", a więc do przyjęcia, że jest to kategoria od 17 do 21 lat, a nie do 24 lat (III Kongres Penitencjarny, Popowo, 6-7.12.2002). Dnia 20 grudnia 2001 r. złożono w Sejmie prezydencki projekt zmian w KKW zawierający wiele detalicznych propozycji dotyczących wykonywania kary pozbawienia wolności. Jednak wspomniane projekty nie zawierają propozycji zmian zasadniczych. Jednak każda szersza nowelizacja narusza w jakimś stopniu stabilność systemu i pociąga za sobą określone koszty finansowe.

Analizując na przestrzeni 12 lat kształtowanie się polityki kryminalnej w Polsce, w tym polityki penitencjarnej, dochodzę do wniosku, iż duży wpływ na jej obraz mieli decydenci bez właściwej orientacji profesjonalnej, bez osobistej, a tylko teoretycznej znajomości świata przestępczego. Zupełnie inaczej postrzega się świat przestępczy, pracując z nim, doświadczając go i analizując treść i formy jego zachowań oraz ich motywy. Zupełnie inaczej postrzega się świat przestępczy z pozycji uniwersyteckich katedr, niejako z pewnego oddalenia pozbawionego istotnych elementów poznawczych. Tymczasem, jak zawsze, prawda leży po środku. Zmiana prawa w wyniku uczenia się na błędach kosztuje niepotrzebnie całe społeczeństwo.

338

Nie wiadomo także, dlaczego wykreowano na początku lat 90. pogląd, iż proces resocjalizacji przestępców w wiezieniu, musi odbywać się w warunkach nadzwyczajnej swobody, dużego luzu czy relaksacji (Moczydłowski 1994). Wskazuję w tym miejscu na kognitywno-behawioralne podejście do resocjalizacji oparte na systemie wyraźnie progresywnym, którego nie wolno ignorować, a które jest preferowane w pracy korekcyjnej z młodymi przestępcami w niektórych krajach zachodnich (Pospiszyl 1996).

11.3. W perspektywie globalizacji

Globalizacja jest nieuniknionym efektem zmian w industrialnej cywilizacji światowej. Dotknie ona albo już dotyka naszego kraju. Globalizacja kreuje nowy typ człowieka. Ten nowy model dotyczy przede wszystkim młodego pokolenia (Z. Kwieciński 2002; Z. Melosik 2002; T. Szkudlarek 2002). Pokolenie to z pewnością będzie dostarczało (może już dostarcza?) nowego typu klienteli policji i zakładom karnym. Dominacja Zachodu w tych zmianach jest oczywista, podobnie jak niemożność ochrony przed nimi naszego kraju. Ich istotą jest kult konsumpcji, postępu i sukcesu (Tetzlaff 1991, s. 14-15). Jak pisze Z. Melosik „świat konsumpcji stał się dla młodego pokolenia światem obowiązującym, normalnym i naturalnym (mówi się nawet w tym kontekście o »koloni-zacji« dzieciństwa — poprzez tworzenie »sztucznych«, zorientowanych na konsumpcję potrzeb)" (s. 56). „... dziś obowiązkiem obywatela — o czym dowiaduje się on już od najwcześniejszych lat swojego życia jest przyjemność i radość (Melosik, s. 57, za Bau-drillardem 1989). Pisze on, że „ideologia przyjemności zawiera w sobie jeszcze jeden przepis: obowiązek bycia szczęśliwym, szczęśliwym za wszelką cenę". Autor, posługując się terminem „kultura instant" podaje, iż charakteryzuje się ona „życiem w natychmiastowości". Natychmiastowość ta składa się z triady: natychmiastowa przyjemność, natychmiastowa satysfakcja seksualna bez zobowiązań i zaangażowania emocjonalnego i natychmiastowe przenoszenie się w przestrzeni za pomocą szybkiego samochodu i natychmiastowa komunikacja (telefon komórkowy, fax, e-mail). Kultura instant ma ogromny wpływ na młodzież. Określa ona tożsamość i styl życia młodzieży, powoduje że oczekuje ona natychmiastowości, nie chce i nie umie czekać, nie odkłada życia na później. To ta kategoria młodych, a później starszych ludzi, będzie zasilać polskie więzienia i tworzyć nieznane dotąd, nowe problemy. Będą to klienci, inni niż dzisiejsi, nie szukający sensu życia ani nie zastanawiający się nad nim. Mamy już forpocztę takich młodych więźniów. Na czym będzie polegała ich resocjalizacja, czy też skromniej, oddziaływanie prospołeczne, readaptacyjne? Trudno na te pytania dziś odpowiedzieć. O kulturze tej pisze się: kultura skoku adrenaliny i ryzyka; kultura kultu ciała i seksualności; amerykanizacja (Melosik 2002). W takich i innych przejawach globalizacji B. Urban słusznie upatruje przyczyn specyficznych zachowań dewiacyjnych młodego pokolenia. Przywołuje też poglądy Tofflera (1970, s. 230) na temat utraty tradycyjnej roli przez rodzinę — do kogo odwoływać się w postępowaniu resocjalizacyjnym wobec tego? Zdaniem E. Fromma we współczesnym świecie uczucia i sentyment mają mniejsze znaczenie w życiu człowieka, a następstwem deprywacji miłości i odejścia od wspólnotowego stylu życia jest gloryfikacja przemocy i absurdalne dążenie do unicestwienia

339

niezależnie od deklarowanych motywów (Urban 2002, s. 439). Urban zwraca słusznie uwagę (za D. Kubacką-Jasiecką 2001) na wykreowanie się u ludzi „charakteru marketingowego", co oznacza, że „o wartości człowieka decydująjego cechy wymierne w dobrach materialnych. Dlatego człowiek »sprzedaje« swoje właściwości i czuje się towarem. Jego zdaniem „w ostatnim dziesięcioleciu współczesna młodzież polska była nie tylko pozbawiona możliwości naturalnego wejścia w życie społeczne, ale miała wiele okazji obserwowania niesprawiedliwego bogacenia się, cwaniactwa i niezasłużonych _ karier oraz bezkarności przedstawicieli elit społeczno-politycznych. Czy w takiej sytuacji można zmieniać poglądy tych młodych ludzi, gdy zostaną pensjonariuszami zakładów karnych? Więzienie polskie znajdzie się zapewne w sytuacji nie tylko niemożności zmiany tych postaw, ale też w sytuacji braku nowej metodyki korekcyjnej. Nadal nie będzie mogło odwoływać się do żywych wzorów osiągających bogactwo i wysokie pozycje społeczne uczciwą pracą której zresztą dalej nie będzie pod dostatkiem, bo wzory te zapewne w najbliższej przyszłości nie pojawią się. Uciekające szybko życie będzie stymulowało natychmiastowość i jej ujemne nieuchronne konsekwencje. Czy w tej sytuacji będzie jeszcze miejsce na to co nazywamy tradycyjnie resocjalizacją? Należy zgodzić się z tymi, którzy uważają, iż na jej miejsce wejdzie praca socjalna. Jednak nie jak chce P. Stępniak, z jej elementami, ale jako proces obsługi więźniów przez administrację penitencjarną bez nacisku na oddziaływanie korekcyjne. Podejście takie będzie miało charakter egzystencjalny i stanowić będzie dowód na wycofywanie się z poprawczego celu wykonywania kary pozbawienia wolności. Taki punkt widzenia, już dziś w naszych więzieniach zauważalny, dowodzi pewnej niemocy społeczeństwa, które zagrożone przestępczościąjednostek i grup przestępczych będzie oczekiwać zapewne bardziej stosunkowo taniej izolacji więziennej z elementami obsługi i pomocy socjalnej, niż kosztownej resocjalizacji.

BIBLIOGRAFIA

Adler M. (1994) Discourse, Power and Justice. Towards a Law sociology of Inprisonment. London. Adles N, Stone G. (1986) Psychologia a system opieki zdrowotnej. „Nowiny Psychologiczne". Nr 3-4. Adorno T., Frenkel-Brunswick E., Levinson D., Standford R.N. (1950) The authoritarian personality. New York, Harper. Aleksandrowicz J.(2000) Psychoterapia. Warszawa PZWL.

Ambrozik W. (1991) Wychowawczefunkcjonowanie średniego miasta przemysłowego. Poznań, Wyd. Naukowe UAM.

Ambrozik W. (1997) Dewiacje wychowawcze w środowisku wiejskim. Poznań, Wyd. Eruditus.

Ambrozik W. (2001) Więzi społeczne skazanych i ich rola w procesie resocjalizacji. W: Więziennictwo. Nowe Wyzwania. Red.: Hołyst B., Ambrozik W, Stępniak P. Warszawa-Poznań-Kalisz, Wyd. UAM, CZSW, COSSW.

Ambrozik W., Stępniak P. (red.) (1999) Problemy organizacji i zarządzania więzieniem. Poznań--Kalisz-Warszawa, Wyd. UAM, CZSW, COSSW.

Angelini A. (1996) Dynamiczny proces zmiany. W: Kompendium wiedzy o profilaktyce. Warszawa, Wyd.UNICRI.

Are Prisons any better? 20 Years of Correctional Reform. Red. J.W Murphy, J.E. Dison. Newbury Park 1990.

Aronson E. (1995) Człowiek istota społeczna. Warszawa, PWN.

Aronson E., Wilson T., Akert R. (1997) Psychologia społeczna. Poznań, Wyd. Zysk i Spółka.

Balewska E. Praca operacyjna w jednostkach penitencjarnych. Biuletyn RPO Nr 32, Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Cz. II.

Bałandynowicz A. (1996) Probacja. Wychowanie do wolności. Warszawa, Wyd. Primum.

Bałandynowicz A. (1998) Zapobieganie przestępczości. Warszawa, Wyd. Primum.

Baran-Furga H. Steinbarth-Chmielewska K. (1999) Uzależnienia, obraz kliniczny i leczenie Warszawa PZWL.

Barnes H.E., Teeters N.K.. (1959) New Horisons of Criminology. Englewod Gifts.

Bartkowicz Z. (1996) Pomoc terapeutyczna nieletnim agresorom i ofiarom agresji w zakładach resocjalizacyjnych. Lublin, Wyd. UMCS.

Basińska B., Surma A. (1998) Kandydaci do służby więziennej i policji w świetle badań psychologicznych. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 19.

Bay Ch. (1970) The Structure of Freedom. Stanford.

?Baziak P. (2001) Recydywiści w zakładzie karnym — nowe rozwiązania W: Opieka. Wychowanie.

Terapia 4 (48) Warszawa. Becker H. (1964) The other side. New York.

Bedyński K. (1988) Historia więziennictwa Polski Ludowej. Warszawa, Wyd. CZZK.

Bedyński K. (1994) Duszpasterstwo więzienne w Polsce. Zarys historyczny. Warszawa Wyd. Prawnicze.

341

Bedyński K. (1995) Kształcenie zawodowe funkcjonariuszy więziennych wiatach 1944-1988.

W: Nabór i szkolenie funkcjonariuszy Służby Więziennej w polskim systemie penitencjarnym.

Diagnoza, ocena, prognoza. Kalisz, COSW. Bedyński K., Wołowicz M. (1989) Zbiorowe protesty w zakładzie penitencjarnym —próba definicji,

klasyfikacja przyczyn i metodologiczne propozycje badań zjawiska. „Przegląd Penitencjarny i Kry-

minologiczny". Nr 17.

Ben-David S., Silfen P. (1996) Fearful Custodial or Feariess Personal Relations: Prison Guards Fear as a Factor Shaping Staff — Inmate Relation Prototype. „International of Offender Thera-_ py and Comparative Criminology". Vol. 40 (2).

Benedyczk Z., Jędrzejak K., Nowak P., Sczepaniak P., Urbańska 1.(1994) Wprowadzenie do metodyki pracy penitencjarnej. Kalisz, Wyd. COSSW.

Bennis W.G. (1983) Teoria i metoda zastosowania nauk o zachowaniu w planowanej zmianie organizacyjnej. W: Zachowanie człowieka w organizacji. Red. W.E. Scott, L.L. Cummings. Warszawa, PWN.

Bernheim J. (1993) Medical ethics in prison. ..Criminal Behaviour and Mental Health". Vol 3 (2). Bielicki E. (1980) Determinanty funkcjonowania podkultur przestępczych w procesie resocjalizacji. Bydgoszcz, Wyd. WSP.

Bielicki E. (1983) Poczucie nieegalitarnościjako czynnik kryminologiczny w przestępczości młodocianych dziewcząt. Materiały konferencji naukowej. Katowice, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego.

Bielicki E. (1991) Młodociani przestępcy, ich wartości i orientacja wartościująca. Bydgoszcz, Wyd. WSP.

Binczycka-Anholzer M. (1996) Przemoc w zakładach karnych. W: Problemy więziennictwa u progu

XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW. Bishop N. (1975) Beware of Treatment. W: Some Developments in Nordir Criminal Policy, Goete-

borg, Sean Res. Council. Błachut J., Gaberle A., Krajewski K. (1999) Kryminologia. Gdańsk, Wyd. Arche S.C. Boehm A. (1992) Das Berufsbild der Strafvollzugsbediensteten im Wandel der Zeit. „Zeitschrift fuer

Strafvollzug und Straffaelligenhilfe". Nr 5. Bogunia L., Godyła R. (2001) Oczekiwania skazanych w zakresie pomocy od społeczeństwa. W:

Więziennictwo. Nowe Wyzwania. Red. B. Hołtyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-

-Kalisz.

Bolimowski K. (1998) Świadomość prawna i etyczna więźniów. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 18.

Borkowski K. (2002) zagrożenia ze strony przestępczości zorganizowanej i hipotetyczne możliwości występowania korupcji wśród kadry więziennej — wyniki badań ". Referat wygłoszony na konferencji w Popowie w dniach (18-19.06.2002). Niepublikowany maszynopis.

Bowker L.H. (1989) Prison victimization. New York. Oxford.

Bramska M. (1997) Kobiety pozbawione wolności. W: Biuletyn 32. Materiały, stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa, Warszawa.

Bramska M. (2001) Realizacja prawa skazanych do kształcenia. W: Więziennictwo. Nowe Wyzwania. Warszawa-Poznań-Kalisz. Red. B. Hołdyst, W. Ambrozik, P. Stępniak.

Bramska M., Kurek A. Schmidt D. (2000) System programowanego oddziaływania w warunkach zakładu karnego typu zamkniętego. W: Biuletyn R.P.O. 42. Materiały. Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa, Warszawa.

Braun K. (1995) Drugie życie wśród skazanych młodocianych. W: Negatywne zjawiska podkultury więziennej, środki i sposoby przeciwdziałania. Red. J. Korecki, S. Wrona, J. Górski. Warszawa, Wyd. CZZK.

Bruno F. (1996) Zapobieganie. W: Kompendium wiedzy o profilaktyce. Warszawa, Wyd. UNICR. Brzeziński J. (1996) Metodologia badań psychologicznych. Warszawa, PWN. Buchała K. (1964) Dylematy sądowego wymiaru kary. Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze. Budrewicz I. (1999) Rodzina a przestępczość kobiet. W: Psychopatyczne uwarunkowania zjawisk

342

dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Red. H. Machel, K. Wszeborowski Gdańsk. Wyd. UG. Bukowska B., Dąbrowski St., Fudala J., Głowik T., Śląski St., Witek S.T., Witkiewicz B. (1997) Alkohol a zdrowie. Leczenie odwykowe w jednostkach penitencjarnych. Warszawa. Wyd. P.A.R.P.A.

Bulenda T., Musidłowski R., Nawój J. (2002) System penitencjarny w Republice Czeskiej. Maszynopis oddany do druku.

Bulenda T. (1996) Implikacje koncepcji antropologiczno-kryminalnych w postępowaniu z więźniami. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Bulenda T., Lasocik Z., Obłuski K., Rzepliński A. (1987) Ucieczki z miejsc pozbawienia wolności. W: Doświadczenia i perspektywy systemu penitencjarnego w Polsce. Red. T. Szymanowski, A. Rzepliński. Warszawa, Wyd. IPSiR UW.

Bulenda T., Musidłowski R. (1997) Zmiany w regulaminach wykonywania tymczasowego aresztowania i kaiy pozbawienia wolności. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 14.

Bulenda T., Musidłowski R. (1998) Nowe regulaminy więzienne. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21 Warszawa.

Burgin M., Burgin W. (1991) Atlantis chemical depedency education. Minnesota Departament of Correction.

Burt C. (1925) The Young Delinquent. London, The London University Press. Camhi M. (1989) The Prison Experience. Tokyo, San-Nehi Printing.

Cartwright D. (1983) Doprowadzenie do zmiany w ludziach — niektóre zastosowania dynamiki grup. W: Zachowanie człowieka w organizacji. Red. E. Scott, L.L. Cummings. Warszawa, PWN.

Cekiera Cz. (1993) Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Metody. Programy. Modele. Ośrodki. Zakłady. Wspólnoty. Lublin, Towarzystwo Naukowe KUL.

Chmura A. (1993) Resocjalizacja narkomanów oraz osób zagrożonych HIV/AIDS w polskim modelu penitencjarnym. W: Naukomania — HIV/AIDS, zagrożenia społeczne, profilaktyka, terapia, resocjalizacja. Red. S. Kawula, H. Machel, Gdańsk, Wyd. Polczek.

Chruściel T. (1994) Kodeks etyki lekarskiej. „Nauka". Nr 4.

Cieślak M. (1969) O węzłowych pojęciach związanych z sensem kary. „Nowe Prawo". Nr 2. Ciosek M. (1990/1991) Stres w pracy zawodowej funkcjonariusz}' więziennych. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny". Nr 18. Ciosek M. (1993) Izolacja więzienna. Gdańsk, Wyd. UG.

Ciosek M. (1993) Realny i idealny obraz samego siebie funkcjonariuszy Służby Więziennej. „Przegląd Więziennictwa Polskiego", Nr 4-5.

Ciosek M. (1996) Człowiek w obliczu izolacji więziennej. Gdańsk, „Stella Maris".

Ciosek M. (2001) Psychologia sądowa i penitencjarna. Warszawa, Wyd. Naukowe PWN.

Clark R.S. The United Nations Crime Prevention and Criminal Justice Programme: Formulation of Standards and Efforts at Their Implementation. Procedural Law Series, University of Pensylwania.

Clemmer D. (1958) The Prison Community. New York. Holt, Reinehartand Winston. Cooper C.L., Marshall J. (1976) Occupational Sources off Stress: a Reviev of the Literature Relating to Coronary Heart Disease and Mental ill Health. „Journal of Occupational Psychology". Nr 49. Cooper C.L., Payne R. (1987) Stres w pracy. Warszawa. PWN.

Corrwell D.J. (1999) Programy specjalne dla więźniów niebezpiecznych. Referat wygłoszony na

konferencji w Ustce 5-7.05.1999. Niepublikowany maszynopis. . Counsil of Europe. Committee of Ministers Recommendation NoR (82) 17. Concerning custody and Treatment of Dangerous Prisoners 24 September 1982.

Counsil of Europe. Committee of Ministers. Resolution (76)2. On the treatment of long-term Prisoners. 17 February 1976.

Crouch B.M., Alpert G.P. (1982) Sex and Occupational Socialization among Prison Guards. „Criminal

343

Justice a. Ben". 9, 2.

Czajka W. (1987) Współdziałanie społeczeństwa w procesie resocjalizacji skazanych na karą pozbawienia wolności. W: Problemy współczesnej penitencjarystyki w świecie. Red. B. Hofyst. Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze.

Czajkowski G., Opawska E. (1996) Metody oddziaływań wobec narkomanów. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Czapów Cz., Jedlewski S. (1971) Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa, PWN.

Czerwiec M. (1958) Więziennioznawstwo. Zaiys rozwoju więziennictwa. Warszawa, Wyd. CZW.

Czerwiński A., Gradoń K. (2001) Seryjni mordercy. Warszawa. Wyd. Akad. „Żak".

Dadak W. (1995) Niektóre sytuacyjne i podmiotowe uwarunkowania ucieczek skazanych odbywających karę pozbawienia wolności. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 9.

Dąbrowska J. (2001) Resocjalizacja w polskim instytucjonalnym środowisku penitencjarnym. W: „Opieka. Wychowanie. Terapia". Nr 4 (48) Warszawa.

de Frishing (1999) Wykonywanie kar długoterminowych w Anglii. Wyklad podczas międzynarodowej konferencji w Popowie, 6-7.09.1991.

de Michelis J. (1995) Opieka duszpasterska. W: Biuletyn RPO, Stan i węzłowe problemy więziennictwa, cz. I. Warszawa.

Dobiejewska E. (2001) Wolontariat w więzieniu. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania. Red. B. Hoł-tys, W. Ambrozik, P. Stępniak, Warszawa-Poznań-Kalisz.

Dolde G. (1990) Die Arbeitszufiedenheit des allgemeinen Vollzugdienstes und Werkdienstes im langen Straffenvolzug — ein Problem von die Vollzugsorganisation. „Zeitschrift fuer Straffvollzug und Straffaeligenhilfe". Nr 6.

Domański S. (1991) Szkolenie policjanta w zakresie stosowania środków przymusu. Słupsk, Wyd. Szkoła Policji w Słupsku.

Drwal R.Ł. (1981) Osobowość wychowanków zakładów poprawczych. Wrocław, Wyd. Prawnicze.

Dubiel K. (1997) Projekt ustawy o zapobieganiu narkomanii a problemy więziennictwa. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 15. Warszawa.

Duffee D. (1975) Correctional Policy and Prison Organization. New York, John Wiley and Sons.

Dunkesz F., Rosner A. (1987) Współczesna sytuacja wykonywania kary w zakładach karnych i aresztach śledczych w R.F.N. W: Problemy współczesnejpenitencjarystyki Red: B. Hołyst, Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Dyoniziak R. (1965) Młodzieżowa podkultura. Warszawa, Książka i Wiedza.

Dziedzic K., KiejnickG. (1998) Subkultura więzienna w świetle procesu naznaczania społecznego.

„Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 18. Egan G. (2001) Twarzą w twarz, Poznań, Wyd. Zysk i S-ka.

Engstroem G. (1995) Polityka kryminalna w Szwecji. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 9.

Etzioni A. (1961) A comparative Analysis of Complex Organizations. New York, Free Press. European Prisons Rules 1987. Strasbourg.

Evattc, Feld B. (1994) Dawcy i biorcy. Gdańsk, Gdańskie Wyd. Psychologiczne.

Eysenck H.M. (1996) Podpatrywanie umysłu. Gdańsk, Gdańskie Wyd. Psychologiczne.

Fengler J. (2000) Pomaganie męczy. Wypalanie w pracy zawodowej. Gdańsk, Gdańskie Wyd. Psychologiczne.

Fudała J. (1997) Aktualny stan lecznictwa odwykowego i profilaktyki uzależnień w jednostkach penitencjarnych. W: Alkohol a zdrowie w jednostkach penitencjarnych. Warszawa. Wyd. P.A.R.P.A.

Gable R.K. (1986) Application of Perrsonal Telemonitoring to Current Problems in Corrections. „Journal of Criminal Justice". Nr 14.

Gajdus D., Gronowska B. (1998) Europejskie Standardy Traktowania Więźniów. Toruń, Wyd. Organizatora.

Gaś Z.B. (1994) Uzależnienia. Skuteczność programów profilaktycznych. Warszawa. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.

Gebert D., Rosenstiel L. (1993) Organisationspsychologie: Person und Organisation. Heidelberg. Geu\enTJ.,Hune\mariT\K. (\9%0) Handbuch der Sozialisationsforschung. Weinheim.

344

Giza J., Morasiewicz W. (1968) Homoseksualizm w środowisku więźniów młodocianych. „Przegląd

Penitencjarny". Nr 4. Goffman E. (1962) Asylums. New York, Printice Hall.

Goffman E. (1975) Charakterystyka instytucji totalnych. W: Elementy teorii socjologicznych. Warszawa, Wyd. PWN.

Gonsa A. (1990) Naczelne zasady postępowania z przestępcą w izolacji społecznej. Maszynopis —

referat podczas seminarium z udziałem ekspertów Rady Europy. Goodstein L., Mac Kenzie D.L., Shotland R.L. (1984) Personal Control and Inmate Adpistment to

Prison. W: Criminology.

Gordon M. (1988) Skazani niepełnosprawni psychicznie. W: Rozwój penitencjarystyki w PRL. Red. P. Wierzbicki Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Gordon M. (1990) Postępowanie ze skazanymi kobietami. W: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego. 1918-1988. Red. A. Marek. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Gordon M. (1995) Drugie życie wśród dorosłych pierwszy raz karanych i recydywistów. W: Negatywne zjawiska podkultury więziennej, środkii sposoby przeciwdziałania. Red. J. Korecki, S. Wrona, J. Górski. Warszawa, Wyd. CZZK.

Gordon M. (1998) Sprawcy przestępstw seksualnych. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21.

Gordon M. (2001) Poczucie winy i samoocena własnych zachowań u sprawców przestępstw o charakterze agresywnym. W: Więziennictwo. Nowe Wyzwania. Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. U AM, CZSW, COSSW.

Gordon M., Kolarczyk T. (1993) Wspólnota Anonimowych Alkoholików. Warszawa, Wyd. Komisji Edukacji Fundacji S. Batorego i CZZK MS.

Gozdowski A. (2000) Wybrane aspekty zatrudnienia skazanych. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 27. Warszawa.

Górny J. (1980) Rola międzynarodowych kongresów penitencjarnych w rozwoju teorii i praktyki wykonywania kary. Warszawa, Wyd. IBPS.

Górny J. (1996) Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju penitencjarystyki. Warszawa, Wyd. WSPS.

Górny J., Sliwowski J. (1981) Resocjalizacja a problem dolegliwości kary. „Państwo i Prawo". Nr 3.

Górski J. (1982) Psychospołeczne zagadnienia ?wykonania kary pozbawienia wolności. W: Wykonywanie kary pozbawienia wolności w świetle wyników badań. Red. T. Szymanowski, J. Górski. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Górski J. (1988) Rozwój badań osobopoznawczych. W: Rozwój penitencjarystyki w PRL. Red. P. Wierzbicki. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Górski St. (1985) Metodyka resocjalizacji. Warszawa, Wyd. I.W. Zw. Zawód.

Gronowska B. (1996) Ludność i bezpieczeństwo osobiste w sprawach karnych w świetle standardów Rady Europy. Toruń, Wyd. Dom Organizatora.

Gronowska B., Jasudowicz T, Mik C. (1996) Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe. Toruń, Wyd. „Dom Organizatora".

Half R. (1995) Jak znaleźć, zatrudnić i zatrzymać najlepszych pracowników. Warszawa, Wyd. Naukowo-Techniczne.

Hansen E. (1982) Przestępstwa więźniów w okresie izolacji penitencjarnej. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Harenstam A. (1989) Prison Personel — Working Conditions, Stress and Health. A Study of2000 Prison Employees in Sweden. Stockholm, Karolińska Institute.

Hepburn J. (1985) The Exercise of Power in Coercive Organizations: A Study of Prison Guards. „Criminology". Vol. 23. No 1, 145-164.

Hepburn J.M. (1987) The Prison Control Structure and Its Effects on Work Attitudes: the Perceptions and Attitudes of Prison Guards. „Journal of Criminal Justice". Vol 15.

Hepburn JR', Albonetti C. (1980) Role Confliced and Ambiguity in a Model of Organizational Behaviour: An Empirical Examination of the Treatment — Custody Dilemma among Correctional Staff. „Criminology". Nr 17.

345

Herman J.L. (1998) Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Gdańsk, Gdańskie Wyd.

Psychologiczne. . .

Hofmański P. ( 1997) Nowe polskie prawo karne w świetle europejskich standardów w zakresie ochrony

praw człowieka. Warszawa, Wyd. „Phare", CZSW, „Patronat". Holstein-Beck M. (1983) Konflikty. Warszawa.

Hołda Z. ( 1994) Niemiecka ustawa penitencjarna. W: Zachowanie ustawy penitencjarnej. Red. A. Rze-pliński, Kalisz. Wyd. COSSW.

Hołda Z. ( 1995) Kara dożywotniego pozbawienia wolności (w świetle standardów ochrony praw człowieka). W: Standardy praw człowieka a polskie prawo karne. Red: Skupiński J., Warszawa.

Hołyst B. (1984) Bariery resocjalizacji penalnej. W: Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce. T. 1. Red. B. Hołyst. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Hołyst B. (1994) Kryminologia. Warszawa, PWN.

Hołyst B. (1997) Wiktymologia. Warszawa, PWN.

Hopper C.B. (1969) Sex in Prison. Baton Rouge.

Home P. (1985) Female Correction Officers. In: Federal Probation. „A Journal of Correctional

Pfilosophy and Practice". Nr 3. Hull C.L. (1943) Principles of Behavior: An Introduction to Behavior Theoiy. New York, Appleton

Century Crafts.

Hull C. W. ( 1952) A Behavior System: An Introduction to Behavior Theory Concerning the Indyvidu-

al Organism. New Haven, Yale University Press. Imieliński K. ( 1961 ) Życie płciowe a system penitencjarny. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 1.

Warszawa.

Jacobs J.B. (1997) Praca więźniów. Opowieść o dwóch penologiach. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 16-17.

Jakubowska U. (1993) Czynności badawcze w psychologii i pedagogice. Zarys problematyki. Bydgoszcz, Wyd. WSP.

Janiszewska-Talago E. ( 1980) Wykonywanie kar długoterminowego pozbawienia wolności. Warszawa. Wyd. Prawnicze. Jankowski H. ( 1971 ) Podstawy moralności socjalistycznej. Warszawa. Jarosz M. (1997) Samobójstwa. Warszawa, PWN.

Jarzębowska-Baziak B. (1972) Praca wychowawcza w zakładzie karnym dla młodocianych. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Jasiński J. (1997) Problem przeludnienia zakładów karnych. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 15.

Javalgekar R. (1994) Joga lecznicza. Warszawa. Wyd. „Comes". Jedynak A. (1992) Jak radzić sobie z syndromem wypalenia? „Getalt". Nr 5. Jescheck H.H. ( 1979) Die Krise der Kriminalpolitik. „Zeitschrift fuer die gesamte Strafrechtwissenschaft". Nr 1.

Jędrzejak K. ( 1994) Niektóre aspekty wykonania kary pozbawienia wolności we francuskim systemie penitencjarnym. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 8.

Jędrzejak K. (1996) Konflikty w izolacji więziennej. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Jędrzejak K. (1998a) Stosowanie środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Metody treningu psychofizycznego w formacjach obronnych. Red. K. Klukow-ski, R. Kalina, J. Słupiński. T. 4, Warszawa, Wyd. PTNKF SKT w Wojsku.

Jędrzejak K. (1998b) Wnioski z wdrożenia w COSSW w Kaliszu kursu instruktorów samoobrony w zmienionej formule filozoficznej i edukacyjnej. W: Metody treningu psychofizycznego w formacjach obronnych. Red. K. Klukowski, R. Kalina, J. Słupiński, T. 4. Warszawa, Wyd. PTNKF SKT w Wojsku.

Jędrzejewski M. (1999) Młodzież a subkultury. Warszawa, Wyd. „Żak".

Johnson B. (1999) Treatment of Aggressive Long Term Prisoners. Regional Conference on „Treat-

346

ment of long-term prisoners" Popowo, Poland, 5-7 September, maszynopis referatu.

Jorgensen J.D. (1989) Addresing the Social Needs of Families of Prisoners: Atool for Inmate Rehabilitation Federal prob. March.

Juras R. (1981) Niektóre psychospołeczne uwarunkowania resocjalizacji nieletnich i młodocianych obcokrajowców w Republice Federalnej Niemiec. Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia Psychologiczne. Zeszyt 7.

Juras R. (1982) Sytuacja rodzinna wielokrotnych przestępców. „Przegląd Penitencjarny i Krymino-logiczny". Nr 2.

Juras R. (2002) pozbawieni wolności "po odbyciu kaiy pozbawienia wolności. Maszynopis w druku.

Juras R., Machel H., Maroszek B., (1985) Uwagi na temat wykonywania kary pozbawienia wolności wobec młodocianych nierecydywistów i osób dorosłych pierwszy raz karanych. W: Spory wokół reformy więziennictwa. Red. S. Walczak Warszawa. Wyd. UW.

Jurik N.S. (1985) An Officer and Lady: Organizational Bariers to Women Working as Correctional Officers in Men 's Prisons. „Social Problems". Vol 32. No 4.

Kaczmarek A. (1997) Przygotowanie obronne służby więziennej. W: Ukierunkowane przygotowanie obronne. Red. R.M. Kalina, A. Kaczmarek. Warszawa, Wyd. PTNKF SKT w Wojsku.

Kaczmarek A. (1998a) Napaści osadzonych na funkcjonariuszy Służby Więziennej podczas pełnienia obowiązków służbowych. W: Metody treningu psychologicznego w formacjach obronnych. Red. K. Klukowski, R. Kalina, J. Słupiński. T. 4. Warszawa, Wyd. PTNKF SKT w Wojsku.

Kaczmarek A. (1998b) Tradycje Służby Więziennej w szkoleniu funkcjonariuszy z dziedziny samoobrony i judo. W: Metody treningu psychologicznego w formacjach obronnych. Red. K. Klukowski, R. Kalina, J. Słupiński. T. 4. Warszawa, Wyd. PTNKF SKT w Wojsku.

Kaczmarek A. (1998c) Wybrane aspekty szkolenia zawodowego kadry penitencjarnej w Polsce. W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szatański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Kalina M., Leczykiewicz T, Kałużny R. (1999) Empiryczna weryfikacja przygotowania funkcjonariuszy Służby Więziennej do rozwiązywania konfliktów. Maszynopis referatu. II Polski Kongres Penitencjarny. Kalisz.

Kalinich D.B., Stojkovic S. (1985) Contraband. The Basis for Legitimate Power in a Prisons Social System. „Criminal Justice and Behavior". Vol. 12. No 4. December.

Kalinowski M. (1991) Europejskie systemy resocjalizacji nieletnich. Warszawa, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.

Kamerman J. (1991) Corrections Officers and Acquired Immune Deficiency Syndrome: Balancing Professional Involvement. „Death Studies" (Juli-August). Vol. 15 (4).

Kanon-Kol M., Szczepaniak P. (1998) W poszukiwaniu modelu edukacji resocjalizacyjnej. Przegląd doświadczeń w USA i w Polsce. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21.

Kanp W. (2002) Analiza tymczasowo aresztowanych i skazanych wywodzących się ze struktur przestępczości zorganizowanej ". Niepublikowany maszynopis.

Karczewski T. (2001) Kuratela sądowa w kontekście oczekiwań recydywistów penitencjarnych i możliwości kuratorów. W: Więziennictwo — nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak, Warszawa, Poznań, Kalisz, Wyd. U AM, CZSW, COSSW.

Kasi S.V. (1987) Wkład epidemiologii do badań nad stresem. W: Stres w pracy. Red. G.L. Cooper, R. Pane. Warszawa, Wyd. PWN.

Kassyk A. (2002) „Zwalczanie zorganizowanych grup przestępczych, fakty i metody". Referat wygłoszony na konferencji w Popowie (18-19.06.2002) Niepublikowany maszynopis.

Katz D., Kahn R.L. (1979) Społeczna psychologia organizacji. Warszawa, Wyd. PWN.

Kawula S., Brągiel J., Jankę A. (1997) Pedagogika rodziny. Toruń, Wyd. Adam Marszałek.

Kaiser G. (1983) Straffvollzug im europaeischen Vergleich. Darmstadt.

Keller K. (1996) Kuratela penitencjarna. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo, Warszawa, Wiedeń, Kalisz. Wyd. CZSW i COSSW. Kempa A. (1996) Rola diagnozy psychologicznej w programowaniu resocjalizacji skazanych

347

nomaliami i zespołami uzależnień. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. vst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW. ..aKi A. (1992) Autoportret człowieka. Kraków, Wyd. UJ. Kiely J., Hodgson G. ( 1990) Stress in the Prison Service: The Beneflts of Exercise Programs. „Humań Relations". Vol 43 (6). Killinger C.G., Cromwell P.R (1973) Pendogy: The Evolution of Corrections in America. St. Paul. King N. (1970) Classification and Evaluation of the two Factor Theory of Job Satisfaction. „Psy-

chological Bulletin". Nr 74. Kiryluk M. (2000) Przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu (w trybie art. 164 i ?65 KWW).

W: Biuletyn RPO 42. Materiały. Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Warszawa. Kmiecik-Baran K. ( 1988) Poczucie osamotnienia — charakterystyka zjawiska. „Przegląd Psychologiczny" XXXI. Nr 4.

Kmiecik-Baran K. ( 1992) Człowiek w sytuacjach samotności a poczucie osamotnienia. Gdańsk. Maszynopis.

Knap W. ( 1998) Preferencje tematyczne czytelnictwa prasy fachowej wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. CZSW i COSSW. Knut P. (1997) Prawa człowieka a policja. Słupsk, Wyd. Szkoła Policji.

Kojder H. (1992) Istota korupcji i jej uwarunkowania u progu ustrojowej transformacji. W: Społeczeństwo polskie. Dylematy okresu transformacji systemowej. Red. B. Synak. Gdynia, Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii UG.

Kolarczyk T. ( 1982) Relaks i trening autogenny. W: Psychokorekcja w zakładach karnych. Red. J. Górski, T. Kolarczyk, Warszawa. Wyd. CZZK.

Kolarczyk T. (1988) Skazani nadużywający alkoholu i uzależnieni. W: Rozwój penitencjarystyki w PRL. Red.: P. Wierzbicki Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Kolarczyk T. (1990) Kontakty skazanych ze światem zewnętrznym i ich znaczenie w społecznej readaptacji. W: Księga pamiątkowa więziennictwa polskiego 1918-1988. Red. A. Marek. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Kolarczyk T. ( 1995) Anonimowi Alkoholicy w zakładach penitencjarnych. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 9.

Kolarczyk T., Kubiak R., Wierzbicki P. (1984) Przestępczość kobiet. Aspekty krymihologiczne i penitencjarne. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Konarzewski K. (1987) Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych. Warszawa, PWN.

Konopczyński M. ( 1996) Teoria resocjalizacji. Warszawa, Wyd. MEN.

Koreccy G. i J. Polska bibliografia penitencjarna 1988-2000. Warszawa.

Korecki J. (1988) Kara 25 lat pozbawienia wolności w Polsce. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Korecki J. (1996) Efektywność kary długoterminowego pozbawienia wolności. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Korecki J. (1999) Przygotowanie do wolności skazanych odbywających kary długoterminowe. Opolska koncepcja warunkowego zwolnienia. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 22-23. Warszawa.

Korecki J. (2000) Propozycje zmian w KKWna tle dotychczasowej praktyki. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 26. Warszawa.

Korecki J., Wrona S., Górski J. (red.) (1977) Negatywne przejawy podkultuiy więziennej, środki i sposoby przeciwdziałania. Warszawa. Wyd. CZZK.

Kosewski M. (1972) Społeczność terapeutyczna w zakładzie karnym Walla-Walla (USA). „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny". Nr 1.

Kosewski M. (1977) Agresywni przestępcy. Warszawa, Książka i Wiedza.

Kosewski M. (1985) Ludzie w sytuacji pokusy i upokorzenia. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Kosewski M. ( 1994) Pokusa władzy a podtrzymywanie godności regulacji zachowania — dylematy instytucjonalnej resocjalizacji. W: Podkultura w aresztach śledczych i zakładach karnych. Materiały z konferencji. Kalisz, Wyd. COSSW.

Kostewicz T. (1991) Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec więźniów politycznych w latach ?944-1956. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 1.

348

Kostewicz T. (1996a) Terror i represje. W: Polacy wobec przemocy 1944-1956. Warszawa. Wyd.

„Editions Spotkania". Kostewicz T. (1996b) Więźniowie śmierci. Tygodnik „Solidarność". Nr 5.

Kosut A. (2001 ) Zatrudnienie skazanych w świetle projektu zmian kodeksu karnego wykonawczego

z 2001 r. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 32-33. Warszawa. Kowalewski S. (1984) Etyka zawodowa w administracji. Warszawa, PWN.

Kowalski W. (1996a) Osadzeni sprawiający trudności wychowawcze, wywodzący się ze środowiska

przestępczości zorganizowanej. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst,

S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW. Kowalski W. (1996b) Zwalczanie nielegalnego posiadania narkotyków i leków psychotropowych.

W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW

i COSSW.

Kowalski W, Tomsza A., (2001) Przestępczość zorganizowana w warunkach izolacji więziennej: charakterystyka populacji osadzonych wywodzących się z przestępczości zorganizowanej, wpływ na środowisko funkcjonariuszy i osadzonych, analiza wybranych zagrożeń dla porządku i bezpieczeństwa jednostki penitencjarnej; metody rozpoznawania przestępczości zorganizowanej i problematyka skali zjawiska i stanu aktualnego na bazie Aresztu Śledczego w Gdańsku. Gdańsk. Maszynopis niepublikowany. Materiał szkoleniowy.

Kowaluk K. (1999) Resocjalizacja przez „ uwiąd starczy". „Forum Penitencjarne". Nr 4.

Kozarska-Dworska J. (1977) Psychopatia jako problem kryminologiczny. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Kozielecki J. (1976) Koncepcje psychologiczne człowieka. Warszawa, PWN. Kozielecki J. (1998) Koncepcje psychologiczne człowieka. Wydanie VII. Warszawa, Wyd. Akademickie „Żak".

Kozieł J. (1998) Zorganizowana przestępczość a podkultura przestępcza na przykładzie Aresztu Śledczego w Łodzi. W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szatański. Łódź. Wyd. UŁ, CZSW,

cosww.

Kriźnik 3. (1999) European Standards for the Treatment and Custody of Long-Term Prisoners. Regional Conference on „The treatment of long-term prisoners". Popowo, Poland 5-7 September. Maszynopis referatu.

Krukowski A. ( 1961 ) Angielski system więzienny. Warszawa, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.

Krukowski A. ( 1984) Socjologia zakładu karnego (podstawowe zagadnienia). W: Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce. Red. B. Hołyst. Warszawa.

Krzymińska A. (1998) Przemoc w więzieniu — refleksje na temat sytuacji funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Przemoc w więzieniu. Red. J. Nawój, Wyd. UŚ i OISW.

Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918-1988. (1990) Red. A. Marek. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Kurek A. (2001) Działalność kulturalno-oświatowa w zakładzie penitencjarnym oraz jej wpływ na kształtowanie kontaktów ze społeczeństwem. W: Więziennictwo. Nowe Wyzwania. Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak, Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. UAM, CZSW, CDSSW.

Kurzawiński W. (2001) Wykonywanie kary 25 lat oraz kary dożywotniego pozbawienia wolności w zakładzie karnym w Sztumie. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 32-33. Warszawa.

Kuźma J., Szarota Z. (red.) (1998) Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Kraków. Wyd. WSP.

Kuźma Zb. (2001) Sytuacja skazanych i tymczasowo aresztowanych zakwalifikowani jako niebezpieczni (art. 88 § 3 KKW) W: Więziennictwo. Nowe wyzwania. Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz, Wyd. UAM, CZSW, COSSW. • Kwieciński J. (1998) Relacje wzajemnych postaw funkcjonariuszy działu penitencjarnego i działu ochrony na przykładzie zakładu karnego typu zamkniętego. Doniesienie z badań. W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź. Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Lasocik Z. (1993) Praktyki religijne więźniów. Warszawa.

Le Blanc M., Frechette M. ( 1989) Male Criminal Activityfrom Childhood. New York, Springer-Verlag.

349

Leksykon PWN(1972), Warszawa.

Lelental S. (1999) Odroczone warunkowe zwolnienie na czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego, art. 164-165 KKW. W: Model społecznej readaptacji skazanych w reformie prawa karnego. Red. P. Hofmański, G. Szczygieł

Lelental S. (1999) W sprawie wykładni niektóiych znamion ptzestępstwa tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art. 242 § 2 KK). „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 24-25.

Lelental S. (2000) Warunkowe przedterminowe zwolnienie w orzecznictwie Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych. Lata 1998-2000 (Ipółrocze). „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 28-29. Warszawa.

Lelental S. (2001) Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. 2 wydanie rozszerzone i zaktualizowane. Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Lelental S. (2001) Rządowy projekt nowelizacji KK i KKW. Propozycja zmian przepisów o warunkowym zwolnieniu. Prezentacja i ocena. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 32-33. Warszawa.

Lelental S., Wierzbicki P. (1975) Wykonywanie kaiy pozbawienia wolności w europejskich państwach socjalistycznych. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Lenczewska H., Machel H. (1982) Lekarzpenitencjarysta —pasja czy specjalizacja. „Gazeta Penitencjarna". Nr 16.

Lenczewska H., Machel H. (1995) Personel więzienny a zagadnienie patologii instytucji. W: Zjawiska patologii społecznej. Uwarunkowania, rozmiary, profilaktyka, prognozy. Red. T. Sołtysiak. Bydgoszcz, Wyd. WSP.

Lernell L. (1961) O niektórych aspektach psychologicznych i filozoficznych kary więzienia. „Przegląd Penitencjarny". Nr 1.

Lernell L. (1967) Podstawy nauki polityki kryminalnej. Warszawa, Wyd. PWN.

Leśniak S. (2002) ,JAetody rozpoznawania środowiska grup przestępczości zorganizowanej w jednostkach penitencjarnych". Referat wygłoszony na konferencji w dn. 18-19.06.2002 w Popowie. Niepublikowany maszynopis.

Lewandowski G. (1994) Kobieta w zakładzie karnym, Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Lewicki A., Paryzek L., Waligóra B. (1973) Podstawy psychologii penitencjarnej. W: Psychologia kliniczna. Red. A. Lewicki. Warszawa, PWN.

Lichtenstein R.L., Rykwalder A. (1983) Licensed Physicians Who Work in Prisons: a Profile. „Public Health Reports". Vol 98. No 6.

Liendenfield G. (1995) Asertywność. Łódź, Wyd. „Ravi".

Likert R. (1961) New Patterns of Management. New York, Mc Graw-Hill.

Linowski K. (2000) Warunkowe przedtemiinowe zwolnienie w praktyce (Na przykładzie Aresztu Śledczego w Radomiu w 1999 roku. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 28-29. Warszawa.

Linowski K. (2001) Możliwości duszpasterskiego oddziaływania wobec osób odbywających karę pozbawienia wolności. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 31. Warszawa.

Lipkowski O. (1988) Resocjalizacja. Warszawa, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.

Lipton D., Martinson R., Wilke J. (1975) The Effectiveness of Correctional Treatment. New York.

Lombardo L. (1981) Guards Imprisoned. Corretional Officers at Work. New York, Elservier.

Lombardo L. (1985) Jail Officer Training: Goals, Techniques and Evaluation Criteria. „Working Paper", No 2 April (presented at the AnncialMeetingof the Academy of'Criminal Justice Science) — Las Vegas, Nevada 31.03-4.04.1985.

Loza W. (1993) Attributions ofBlame Toward Incarcerated Rapists among Correctional workers: Inplikactions for staffing. „Canadisn Journal of Cńmmology". Vo\ 35 (X).

L\M^\tt^\\SS^O\StO\XT^, PüWW cmc\ JusVice.Towardí a law Sociohgy oflnprisonment. London.

Łabuć-Kryska I. (1991) Diagnoza w wychowaniu resocjalizacyjnym. Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia Socjologiczne Nr 7. Łobocki M. (1982) Metody badań pedagogicznych. Warszawa PWN.

Leksykon PWN{1972), Warszawa.

Lelental S. (1999) Odroczone warunkowe zwolnienie na czas niezbędny na przygotowanie skazanego do życia po rwolnieniu z zakładu karnego, art. 164-165 KKW. W: Model społecznej readaptacji skazanych w reformie prawa karnego. Red. P. Hofmański, G. Szczygieł

Lelental S. (1999) W sprawie wykładni niektóiych znamion przestępstwa tzw. niepowrotu do zakładu karnego lub aresztu śledczego (art. 242 § 2 KK). „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 24-25.

Lelental S. (2000) Warunkowe przedterminowe zwolnienie w orzecznictwie Sądu Najwyższego i Sądów Apelacyjnych. Lata 1998-2000 (1półrocze). „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 28-29. Warszawa.

Lelental S. (2001) Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. 2 wydanie rozszerzone i zaktualizowane. Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Lelental S. (2001) Rządowy projekt nowelizacji KK i KKW. Propozycja zmian przepisów o warunkowym zwolnieniu. Prezentacja i ocena. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 32-33. Warszawa.

Lelental S., Wierzbicki P. (1975) Wykonywanie kary pozbawienia wolności w europejskich państwach socjalistycznych. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Lenczewska H., Machel H. (1982) Lekarz penitencjarysta —pasja czy specjalizacja. „Gazeta Penitencjarna". Nr 16.

Lenczewska H., Machel H. (1995) Personel więzienny a zagadnienie patologii instytucji. W: Zjawiska patologii społecznej. Uwarunkowania, rozmiary, profilaktyka, prognozy. Red. T. Sołtysiak. Bydgoszcz, Wyd. WSP.

Lernell L. (1961) O niektórych aspektach psychologicznych i filozoficznych kary więzienia. „Przegląd Penitencjarny". Nr 1.

Lernell L. (1967) Podstawy nauki polityki kryminalnej. Warszawa, Wyd. PWN.

Leśniak S. (2002) ,Jrfetody rozpoznawania środowiska grup przestępczości zorganizowanej w jednostkach penitencjarnych". Referat wygłoszony na konferencji w dn. 18-19.06.2002 w Popowie. Niepublikowany maszynopis.

Lewandowski G. (1994) Kobieta w zakładzie karnym, Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Lewicki A., Paryzek L., Waligóra B. (1973) Podstawy psychologii penitencjarnej. W: Psychologia kliniczna. Red. A. Lewicki. Warszawa, PWN.

Lichtenstein R.L., Rykwalder A. (1983) Licensed Physicians Who Work in Prisons: a Profile. „Public Health Reports". Vol 98. No 6.

Liendenfield G. (1995) Asertywność. Łódź, Wyd. „Ravi".

Likert R. (1961) New Patterns of Management. New York, Mc Graw-Hill.

Linowski K. (2000) Warunkowe przedteiminowe zwolnienie w praktyce (Na przykładzie Aresztu Śledczego w Radomiu w 1999 roku. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 28-29. Warszawa.

Linowski K. (2001) Możliwości duszpasterskiego oddziaływania wobec osób odbywających karę pozbawienia wolności. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 31. Warszawa.

Lipkowski O. (1988) Resocjalizacja. Warszawa, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.

Lipton D., Martinson R., Wilke J. (1975) The Effectiveness of Correctional Treatment. New York.

Lombardo L. (1981) Guards Imprisoned. Corretional Offlcers at Work. New York, Elservier.

Lombardo L. (1985) Jail Officer Training: Goals, Techniques and Evaluation Criteria. „Working Paper", No 2 April (presented at the Anncial Meeting of the Academy of Criminal Justice Science) — Las Vegas, Nevada 31.03- 4.04.1985.

Loza W. (1993) Attributions of Blame Toward Incarcerated Rapists among Correctional workers: Inplikactions for staffmg. „Canadisn Journal of Criminology". Vol 35 (1).

Lunghurst B. (1994) Discourse, Power and Justice. Towards a Law Sociology of Inprisonment. London.

Łabuć-Kryska 1.(1991) Diagnoza w wychowaniu resocjalizacyjnym. Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy. Studia Socjologiczne Nr 7. Łobocki M. (1982) Metody badań pedagogicznych. Warszawa PWN.

350

Łukaszewski W. (1964) Osobowość. Struktura i funkcje regulacyjne. Warszawa, PWN.

Łypacewicz S. (1979) Kształtowanie stosunków międzyludzkich. Warszawa, PWN.

Machel H. (1977) Deprawacja młodocianych a zakład pracy. Warszawa, Wyd. CRZZ.

Machel H. (1983) Propozycja modelu ośrodka pracy skazanych dla młodocianych i dorosłych niere-

cydywistów (koncepcja, organizacja, wdrożenie i ocena). „Przegląd Penitencjarny i Kryminolo-

giczny". Nr 3.

Machel H. (1985) Resocjalizacyjne znaczenie zatrudnienia skazanych. Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne, Nr 16.

Machel H. (1986) Przepustka a problemy seksualne skazanych. „Przegląd Penitencjarny i Krymino-logiczny". Nr 9/10.

Machel H. (1989) Wzmożony kontakt z rodziną jako czynnik wspomagający resocjalizację skazanych młodocianych w zakładzie penitencjarnym. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny". Nr 16.

Machel H. (1990-1991) Niektóre problemy etyki zawodowejfunkcjonariuszy Służby Więziennej. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny". Nr 18.

Machel H. (1992a) Możliwości resocjalizacyjne więzienia. W: Tymczasowe aresztowanie i pozbawienie wolności. Aspekty demograficzne i społeczne. Red. U. Świętochowska. Gdańsk, Wyd. „Albatros".

Machel H. (1992b) O skuteczności resocjalizacji. W: Tymczasowe aresztowanie i pozbawienie wolności. Aspekty demograficzne i społeczne. Red. U. Świętochowska. Gdańsk, Wyd. „Albatros".

Machel H. (1994a) Personel więzienny w świetle Europejskich Reguł Więziennych. W: Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne. Red. S. Kawula, H. Machel. Toruń, Wyd. Adam Marszałek.

Machel H. (1994b) Wprowadzenie do pedagogiki penitencjarnej. Gdańsk, Wyd. UG.

Machel H. (1995a) Etyczne problemy penitencjarysty. W: Nabór i szkolenie funkcjonariuszy Służby

Więziennej w polskim systemie penitencjarnym. Diagnoza, ocena, prognoza. Kalisz, Wyd. COSSW. Machel H. (1995b) Orientacja w funkcjonowaniu podkultury więziennej a skuteczność kierowania

zakładem penitencjarnym. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 9. Machel H. (1995c) Uświadomienie seksualne młodocianych przestępców a zagrożenie HIV/AIDS,

aspekty medyczne i społeczne. Gdańsk, Wyd. UG. Machel H. (1996) Instytucja przepustki — nadzieje i niebezpieczeństwa.^: Problemy więziennictwa

u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW. Machel H. (1997a) Personel więzienny jako kategoria zawodowa i jako przedmiot zainteresowań

badawczych. W: Ludzie, instytucje, idee. Red. J. Iwanek. Katowice, Wyd. UŚ. Machel H. (1997b) Personel więzienny — zagadnienie kompetencji resocjalizacyjnej. W: Problem

podmiotowości człowieka w pedagogice specjalnej. Red. H. Machel. Toruń, Wyd. Adam Marszałek.

Machel H. (1998a) Agresja i przemoc wśród więźniów mlododcianych w opiniach byłych funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Przemoc dzieci i młodzieży. Red. J. Papież, A. Płukis. Toruń, Wyd. Adam Marszałek.

Machel H. (1998b) Autorytarny styl kierowania personelem więziennym i jego konsekwencje (refleksje na tle własnej praktyki penitencjarnej). W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szatański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Machel H. (1998c) Kara śmierci jako kontragresja. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21.

Machel H. (1998d) Personel jako istotny element instytucji penitencjarnej. Referat wygłoszony na konferencji „Zarządzanie więzieniem", Kalisz, maszynopis.

Machel H. (1998e) Personel więzienny a problem alkoholowy (refleksje na tle praktyki penitencjarnej). „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 19.

Machel H. (2001) Resocjalizacja zabójców w polskich zakładach karnych — oczekiwania i możliwości, Maszynopis oddany do druku.

Machel H. (200 la) Psychospołeczne uwarunkowania pracy resocjalizacyjnej personelu więziennego. Gdańsk. Wyd. UG.

351

Machel H. (200 lb) Patologia instytucji więziennej i niektóre jej ujemne konsekwencje dla bezpośredniego kontaktu z więźniami. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambro-zik, P. Stępniak, Warszawa, Poznań, Kalisz, Wyd. UAM, CZSW, COSSW.

Machel H. (2002) Pomoc społeczna i praca socjalna jako czynniki wspierające resocjalizację przestępców. Maszynopis oddany do druku.

Machel H., Wszeborowski K. ( 1999) Psychospołeczne uwarunkowania zachowań dewiacyjnych młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Gdańsk. Wyd. UG.

Machel H., Zagórski J. ( 1998) Kadra więzienna — stan obecny, potrzeby, pozycja zawodowa i spo- . leczna. W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szalański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Machel H., Żerko J. (1998) Zagrożenie personelu resocjalizacyjnego agresją w zakładach izolacyjnych. W: Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Red. J. Kuźma, Z. Szarota. Kraków, Wyd. WSP.

Madsen K.B. (1980) Współczesne teorie motywacji. Warszawa, PWN.

Making standards work an international handbook on good prison practice (1995) The Hague,

Penai Reform International. Malec J. (1986) Patologia społeczna jako zjawisko. Projekt definicji. „Państwo i Prawo". Nr 4. Malec J. (1991) Praca penitencjarna w Polsce i refleksje w świetle działalności Rzecznika Praw

Obywatelskich w latach 1988-1990. „Przegląd Penitencjarny". Nr 1. Malec J. (1997a) Uwarunkowania efektywności pracy wychowawcy. W: Stan iwięzlowe problemy

polskiego więziennictwa. Cz. II. Biuletyn RPO 32. Materiały. Warszawa. Wyd. Biura Rzecznika

Praw Obywatelskich.

Malec J. (1997b) Z problematyki celów kary pozbawienia wolności. W: Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Biuletyn RPO 32. Materiały. Cz. II. Warszawa.

Malec J. (1998a) Generalna koncepcja postępowania z osobami pozbawionymi wolności. W: Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Cz. III. Biuletyn RPO 34. Materiały. Warszawa, Wyd. Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Malec J. (1998b) Główne problemy powodowane przez podkulturę więzienną. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21.

Malec J. (1998c) Szczegółowa ochrona więźniów. W: Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Cz. III. Biuletyn RPO 34. Materiały. Warszawa, Wyd. Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Malec J. (1998d) Uwarunkowania, w jakich następują zmiany w więziennictwie oraz stan poszanowania niektórych praw i wolności więźniów. W: Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Cz. III. Biuletyn RPO 34. Materiały. Warszawa, Wyd. Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Malec J. (2001 ) Czynniki wamnkujące kształtowanie się właściwych postaw moralnych więźniów w Polsce. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa, Poznań, Kalisz, Wyd. UAM, CZSW I COSSW.

Mały słownik języka polskiego (1969). Warszawa 1969, Wyd. PWN.

Marek A. (1988) Reforma prawa karnego — co to znaczy postępowe i nowoczesne. „Gazeta Prawnicza". Nr 2.

Marek A. (1990) Rola kary pozbawienia wolności na tle tendencji w polityce kryminalnej. W: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918-1988. Red. A. Marek. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Marinissen J. (1989) The Problem with Prisons. W: The Prison Experience. Red. M. Camhi. Tokyo. Martinson R. ( 1974) What works? Questions and Answers about Prisons Reform. The Public Inturest. Masłach C. (1992) Burnout. The Cost of Caring. Engelwood Clifts (N.J.), Printice Hall. Masłach C. (1994) Wypalenie się: utrata troski o człowieka. W: Psychologia i życie. Red. F.G. Zim-

bardo, EL. Ruch. Warszawa, Wyd. PWN. Maslow A.H. (1964) Teoria hierarchii potrzeb. W: Problemy motywacji i osobowości w psychologii

amerykańskiej. Red. J. Reykowski, Warszawa, Wyd. PWN.

352

Matejko A. (1968) Socjologia pracy. System społeczny zakładu pracy. Warszawa, PWN.

Maxim P. (1976) Treatment Custody Stajf Conflicts in CorrectionalInstitutions: A reanabysis. „Ca-

nadian Journal of Criminology and Correction". Voi. 18. Mazur K. (1998) Dom kultury za więziennym murem — potrzeba chwili czy megalomania. „Przegląd

Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21. Mądrzycki T. (1973) Warunki i metody zmian postaw. W: Teorie postaw. Red. S. Nowak, Warszawa,

PWN.

Mądrzycki T. (1996) Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Nowe podejście. Gdańsk,

Gdańskie Wyd. Psychologiczne. Mc Dougall W. (1908) Introduction to Social Psychology. London, Methuen. Mc Michael AJ. (1987) Osobowościowe, behawioralne i sytuacyjne modyfikatory stresorówpracy.

W: Stres w pracy. Red. G.L. Cooper, R. Pane. Warszawa, PWN. Meccaci L., Bruno R, Dell'Homo G., Ricci L. (1996) Elementy psychologii. W: Kompendium wiedzy

0 profilaktyce. Warszawa, Wyd. UNICRI.

Melosik Z. (2000) Młodzież w kulturze współczesnej. Paradoksypop-tożsamości. W: E. Marlewska, B. Sliwerski (red.), Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot i różnic w jednoczącej się Europie. Kraków. Wyd. Impuls.

Mika S. (1969 Skuteczność kar w wychowaniu. Warszawa. PZWS.

Mika S. (1980) Psychologia społeczna dla nauczycieli. Warszawa. PZWS.

Mingotaud F. (1994) Sprawny kierownik. Warszawa, Wyd. Poltext.

Misztal H. (2000) Postępowanie z więźniami niebezpiecznymi. Kalisz. Wyd. COSSW.

Mitoraj W. (1995) Osobowość podnosząca. Zgodność modelu z Międzynarodowymi Regułami Więziennymi i jego przydatność w określaniu kryteriów rekrutacji, kierunków i metod kształtowania funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Nabór i szkolenie funkcjonariuszy Służby Więziennej w polskim systemie penitencjarnym. Diagnoza, ocena, prognoza. Kalisz, Wyd. COSSW.

Moczydłowski P. ( 1991 ) Drugie życie więzienia. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Moczydłowski P. ( 1994) Więziennictwo — od systemu totalitarnego do demokratycznego. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 8.

Monti M.P., Abrams D.B., Kadden R.M., Cooney N.L. (1994) Psychologiczna terapia uzależnień od alkoholu. Warszawa, Wyd. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości.

Morawski J. (1970) Elementy organizacji nieformalnej zakładów penitencjarnych. „Przegląd Penitencjarny". Nr 1.

Muller Dietz H. (1981) Alternativen zur Freiheitsstrafe — Aufwand und Ertrag? Sankcion und Hel-fe. Berlin.

Murgatroyd S. (2000) Poradnictwo i pomoc. Poznań. Wyd. Zysk i S-ka.

Musidłowski R. (1997) Udział społeczeństwa w wykonywaniu kary pozbawienia wolności. W: Stan

1 węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Cz. II. Biuletyn RPO 32. Materiały. Warszawa, Wyd. Biura Rzecznika Praw Obywatelskich.

Muskała M. (2002) Więź osadzonych ze środowiskiem. Praca doktorska — maszynopis (UAM). Muzir M. (1976) Cybernetyka i charakter. Warszawa, PWN.

Nałęcka-Ring J. (2001 ) Doświadczenia z pracy duszpasterskiej w zakładzie karnym. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. UAM, CZSW, PTP, COSSW.

Namowicz H. (1965) Losy życiowe nieletnich przestępców. Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Nawój J. ( 1995) Niektóre zagadnienia doboru roli zawodowej funkcjonariusza więziennego i kierowania jego rozwojem. W: Nabór i szkolenie funkcjonariuszy Służby Więziennej w polskim systemie penitencjarnym. Diagnoza. Ocena. Prognoza. Kalisz, Wyd. COSSW.

Nawój J. (1996) Zapobieganie ucieczkom skazanych z miejsca zatrudnienia poza terenem zakładów karnych. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW

Nawój J. ( 1997) Ryzyko i koszty wykonywania zawodu funkcjonariusza więziennego. Stres zawodowy,

353

zagrożenia i profilaktyka. W: Rozwiązywanie problemów alkoholowych w społecznościach więziennych. Red. R. Cibor, J. Nawój. Cieszyn, Wyd. UŚ i OISW. ? • Nawój J. (1998) Przemoc w więzieniu. Katowice. Wyd. OJ SW, U Śl.

Nawój J. (1998) Syndrom wypalenia zawodowego funkcjonariuszy więziennych. W: Wina-Kara-Nadzieja-Przemiana. Red. J. Szatański. Łódź, Wyd. UL., COSW i COSSW.

Negatywne przejawy podkultury więziennej, środki i sposoby przeciwdziałania (1977). Red. J. Korecki, S. Wrona, J. Górski. Warszawa. Wyd. CZZK.

Newcomb T., Turner R., Converse P. (1965) Psychologia społeczna. Warszawa, PWN.

Neymark E. (1925) Zarys etiologii kryminalnej. Warszawa.

Neymark E. (1963) O doborze personelu administracji penitencjarnej. „Przegląd Penitencjarny". Nr 2.

Niedworok J. (1988) Matki więźniarki i ich dzieci w zakładach penitencjarnych. Zagadnienia podstawowe. Wrocław Wyd. U Wr. Niesiołowski S. (1989) Wysoki brzeg. Poznań.

Nowak B. (1994) Cel i wzorce szkolenia personelu penitencjarnego w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej. W: Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne. Red. S. Kawula, H. Machel. Gdańsk, Wyd. Adam Marszałek.

Nowak P. (1998) Analiza poczucia sensu życia u funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW i COSSW.

Nowak S. (1970) Metodologia badań socjologicznych. Warszawa, PWN.

0'Leary, Wiliam D. (1989) Custodial Suicide: Evoluting Liability Consiolerations. „Psychiatrie eu-

artrrly". Vol. 60 (1). Obuchowicz K. Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa. PWN.

Ocena zbiorowych wystąpień osadzonych w latach 1985-1993 i działań funkcjonariuszy Służby Więziennej w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa jednostek penitencjarnych (1994). Warszawa, Wyd. CZZK. Maszynopis.

Opawska E. (1993) Diagnostyka i programowanie resocjalizacji narkomanów oraz osób zagrożonych HIV/AIDS w warunkach aresztu śledczego. W: Narkomania — HIV/AIDS, zagrożenia społeczne, profilaktyka, terapia, resocjalizacja. Red. S. Kawula, H. Machel. Gdańsk, Wyd. „Po-lczek".

Opawska E., Czajkowski G. ( 1996) Metody oddziaływań wobec narkomanów. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW. Ossowska M. (1963) Podstawy nauki o moralności. Warszawa, PWN.

Palmer WR. (1983) The Effects of Long-Term Incarcoration. Programs for Long-Term Offenders.

Ottawa. Unpublished paper. Palmer W.R. (1985a) Maintraining community ties for long-term inmates. Unpublished paper. Wor-

kworth Institution.

Palmer W.R. (1985b) Toward more human and effective management of long-term inmates. Unpublished paper.

Papież J., Płukis A. (red.) (1998) Przemoc dzieci i młodzieży. Toruń. Wyd. Adam Marszałek.

Pastwa B. (1990-1991) Poczucie osamotnienia a sposób funkcjonowania recydywistów w warunkach izolacji więziennej. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny". Nr 18.

Pastwa-Wojciechowska B. (1997) Psychopatia a kryteria diagnozy antyspołecznych i dyssocjalnych zaburzeń osobowości. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 15, Warszawa.

Pastwa-Wojciechowska B. (2001) Multimodalna terapia sprawców przestępstw na tle seksualnym. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Po-znań-Kalisz. Wyd. UAM, CZSW, COSSW.

Pastwa-Wojciechowska B. Diagnoza i funkcjonowanie „psychopatów " w warunkach izolacji więziennej. W: Wina-Kara-Przemiana-Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW i COSSW.

Pawlak K. (1995) Więziennictwo polskie w latach 1918-1939. Kalisz, Wyd. COSSW.

Pawłowska R. (2001) Założone a rzeczywiste funkcje kurateli sądowej. W: Więziennictwo. Nowe

354

wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, R Stępniak, Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. UAM, CZSW, COSSW.

Pełka-Sługocka MD. (1969) Terapeutyczne oddziaływania szkól zawodowych na więźniów. Łódź. Peters K. (1960) Grundprobleme der Kriminalpaedagogik. Berlin.

Peters P. (2002) „ Zagrożenia ze strony zorganizowanych grup przestępczych w zakładach karnych i aresztach śledczych — współdziałanie Służby więziennej, Sądów, Prokuratorów i Policji". Referat wygłoszony na konferencji w Popowie (18-19.06.2002). Niepublikowany maszynopis.

Petrovec D. (1996) Więzienie: między wartościami a efektywnością. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 12-13.

Piątek J. (1998) Stres pomagania ludziom w kryzysach. „Nowiny Psychologiczne". Nr 1.

Pilavin I., Vadum A. (1968) Reducing Discrepchueies in Proffesional and Custodial Perspectives.

„Journal of Research in Crime and Delinquency". Nr 5. Pinatel J. (1968) Czy więzienie może być przekształcone w instytucję resocjalizacyjną. „Przegląd

Penitencjarny". Nr 4. Podgórecki A. (1962) Charakterystyka nauka praktycznych. Warszawa. PWN. Podgórecki A. (1976) Patologia działania instytucji. W: Zagadnienia patologii społecznej. Red.

A. Podgórecki. Warszawa, PWN.

Pollek R. (2001) Nasilenie lęku i skłonności agresywnych a aktywność sportowa. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. UAM, CZSW, COSSW.

Pomianowski R. (1995) Rozpoznawanie nastrojów osadzonych (mierzeniepoziomu nastroju skazanych). „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 9.

Pomianowski R. (1997) Niektóre implikacje wyuczonej bezradności dla pracy penitencjarnej. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 15.

Pomianowski R. (1998) Problemy reformy polskiego systemu penitencjarnego. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 19.

Pomianowski R. (2001) Wyuczona bezradność więźniów. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red.

B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań- Kalisz. Wyd. UAM, CZSW, COSSW. Porowski M. (1979) Administracja penitencjarna — zasady organizacji i kierowania. Studia Kryminalistyczne, Kryminologiczne i Penitencjarne. T. 9.

Porowski M. (1985) Karanie a resocjalizacja. Studia Kryminalistyczne, Kryminologiczne i Penitencjarne. Nr 16.

Porowski M. (1997) Służba Więzienna — czynniki decydujące o prestiżu zawodu. Studia Kryminalistyczne, Kryminologiczne i Penitencjarne. T. 18.

Pospiszyl K. (1998) Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań. Warszawa, Wyd. Akademickie „Żak".

Post B. Reakcje społeczne wobec skazanych na karę pozbawienia wolności. W; Opinia publiczna i środki masowego przekazu a ujemne zjawiska społeczne Red. B. Hołyst Warszawa. Wyd. Prawnicze.

„Postępowanie ze skazanymi na karę 25 lat pozbawienia wolności i karę dożywocia w polskim systemie penitencjarnym". Wystąpienie Dyrektora Biura Penitencjarnego CZSW na konferencji w Ustce, 5.05-7.05.1999. Maszynopis niepublikowany.

Potoczny S. (2002) „Przestępczość zorganizowana — czynniki sprzyjające powstawaniu zagrożeń w więzieniu". Referat wygłoszony na konferencji w Popowie, 18-19.06.2002. Niepublikowany maszynopis.

Potter-Efron R.T., Potter-Efron P.S. (1994) Złość, alkoholizm i inne uzależnienia. Teoria i praktyka.

Warszawa, Wyd. Instytut Psychologi Zdrowia i Trzeźwości. Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa 1996, Wyd. CZSW

i COSSW.

Przemoc w więzieniu. (1998) Red. J. Nawój. Katowice, Wyd. UŚ i OISW.

Przepisy w sprawie zakresu i organizacji pracy penitencjarnej w zakładach karnych i aresztach śledczych (1977), Warszawa, Wyd. CZZK MS.

? • 355

Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce (1999). Red H. Machel, K. Wszeborowski. Gdańsk, Wyd. UG.

Purowski Cz. (1998) Dylematy moralno-etyczne w pracy policjanta. Słupsk, Wyd. Szkoła Policji.

Pyrcak J. (1996) Organizacja i zadania więziennictwa w nowej ustawie o służbie więziennej. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 12-13.

Pyrcak J. (1997) Ustawa o zatrudnieniu osób pozbawionych wolności (uwarunkowania i podstawowe rozwiązania). „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 16.

Pytka L. (1991) Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i me-. todyczne. Warszawa. Wyd. WSPS.

Pytka L. (2002) Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne. Warszawa. Wyd. ASP.

Rabinowicz L. (1933) Podstawy nauki o więziennictwie. Warszawa Wyd. Gebetner i Wolff. Radochoński M. (2000) Osobowość antyspołeczna. Rzeszów. Wyd. WSP.

Radzikowska B. (1992) Problemy zatrudnienia osób pozbawionych wolności. Biuletyn RPO 14. Materiały. Warszawa.

Rau Z. (2002) ,JCorupcja wśródfunkcjonariuszy administracji państwowej"". Referat wygłoszony na

konferencji w Popowie w dniach 18-19.06.2002. Niepublikowany maszynopis. Reber A.S. (2000) Słownik psychologii. Warszawa. Wyd. Nauk. „Scholar".

Reczek H. (1996) Oddziaływanie wychowawcze wobec osadzonych ciężarnych i matek. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Redo S. (1996) Standardy międzynarodowe w walce z przestępczością z uwzględnieniem roli kongresów ONZ. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Rejman (2000) System wychowawczy zakładu penitencjarnego dla młodocianych. Rzeszów. Wyd. WSP.

Rejman J. (2001) Programy oddziaływania a zawodowy model wychowawcy zakładu penitencjarnego przyszłości. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania. Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. UAM, CZSW, COSSW.

Rejzner A. (1995) Kultura fizyczna w polskim systemie penitencjarnym. Warszawa, Wyd. IPSIR UW.

Rejzner A. (1998) Kultura fizyczna w zakładach penitencjarnych. Ważniejsze wnioski z przeprowadzonych badań. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź-Warsza-wa-Kalisz. Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Rentzamann W. (1990) „Podstawy współczesnej filozofii penitencjarnej". Wykład eksperta Rady Europy na seminarium w Popowie 23.10.1990 r.

Rostkowski W. (1998) Metodyka postępowania wobec osadzonych przejawiających wzmożone zachowania agresywne w warunkach zakładu karnego. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 18.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie sposobów oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych.

Różański K. (1998) Oddziaływanie resocjalizacyjne na alkoholików w warunkach zakładu karnego. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański Łódź, Wyd. UŁ, CZSW i COSSW.

Rudnik M. (1970) Społeczna efektywność kary pozbawiena wolności. W: Socjotechnika. Jak oddziaływać skutecznie. Red A. Podgórecki. Warszawa, Książka i Wiedza.

Rutter D.R., Fielding P.J. (1998) Sources of Occupational Stress: an Examination of British Prison Officers. „Work and Stres": Vol 2. No 4.

Rzepliński A. (1980) Rodziny więźniów w świetle dotychczasowych badań „Prace Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego " tom 6: Przejawy dewiacji społecznej i postępowanie z dewiantami. Warszawa. Wyd. UW.

Rzepliński A. (1976) Problem prawa więźniów do kontaktu z najbliższymi. „Studia Prawnicze" Nr 3. Warszawa.

Rzepliński A. (1981) Rodziny więźniów długoterminowych. Warszawa, Wyd. Prawnicze. Rzepliński A. (1994) Więziennictwo i prawo penitencjarne Hiszpanii. W: Zachodnie ustawy penitencjarne. Red. A. Rzepliński Kalisz. Wyd. COSSW.

356

Sarason I.G., Sarason B.R. (1984) Abnormal Psychology. Prentice-Hall, Englewood Clits. Sawicka K. (red.) (1998) Socjoterapia. Warszawa. Wyd. MEN.

Saylor U.G., Wright K.N. ( 1992) Status, Lomgevity and Perceptions ofthe Work Environment among Fédéral Prison Employées. „Journal of Offender Rehabilitation". Vol 3 (2).

Schmidt D. (1998a) Psychospołeczne aspekty funkcjonowania zawodowego Służby Więziennej — raport z badań. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Kalisz, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Schmidt D. (1998b) Systemowe i oiganizacyjne wyznaczniki funkcjonowania zawodowego i efektywności wypełniania zadań służbowych przez funkcjonariuszy Służby Więziennej. Maszynopis referatu wygłoszonego na konferencji „Zarządzanie więzieniem".

Schmidt D. ( 1999) Osobowość statusowa funkcjonariuszy SW. Maszynopis referatu, II Polski Kongres Penitencjarny. Kalisz.

Schmidt D. (2001) Osobowość statusowa Służby Więziennej W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. U AM, CZSW, COSSW.

Seligman M.E.P. (1993) Optymizmu można się nauczyć. Poznań, Wyd. Media Rodzina of Poznań. Seyle H. (1960) Stres życia. Warszawa, PWN.

Sęk H. (1994) Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Społeczne i przedmiotowe uwarunkowania.

W: Edukacja wobec zmiany społecznej. Red. W. J. Brzeziński, J. Witkowski. Poznań. Shamir B., Drory A. (1981) Some Correlates of Prison Guards Beriets. „Crime Justice and Beha-

vior". Nr 82.

Siemaszko A., Gruszczyńska B., Marczewska M. (1999) Atlas przestępczości w Polsce 2. Warszawa,

Wyd. Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości. Sikora J. (1971) Środowisko więzienne a problemy resocjalizacji. „Przegląd Penitencjarny i Krymi-

nologiczny". Nr 3.

Sikora J. (1978) Problemy resocjalizacji w świetle badań psychologicznych. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Sikorski J. (1994) Duszpasterstwo więzienne. Spojrzenie wstecz, rzeczywistość i perspektywy. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 8.

Skrzypczak J. (1997) Typ religijności więźniów a ich postawy moralne i poczucie winy. przegląd Więziennictwa Polskiego"Nr 16-17. Warszawa.

Sojkovic S. ( 1985) Social Bases of Power and Control Mechanisms amoung Conventional Administrations in a Prison Organisation. „Journal of Criminal Justice". No 14.

Sołtyszak T. (1995) Uwarunkowania środowiskowe i determinanty subiektywne uczestnictwa nieletnich w podkulturach. Bydgoszcz, Wyd WSP.

Spychała S. (2002) podstawy i poglądy funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa wobec przestępczości zorganizowanej" Referat wygłoszony na konferencji w Popowie w dniu 18-19.06.2002. Niepublikowany maszynopis.

Stańdo-Kawecka B. (1995) Ochrona osób pozbawionych wolności w świetle Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 9.

Stańdo-Kawecka B. (1998) Prawa osób pozbawionych wolności w świetle orzeczeń organów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Warszawa, Wyd. „Phare", CZSW, „Patronat".

Stańdo-Kawecka B. (2000) Prawne podstawy resocjalizacji. Kraków. Wyd. „Zakamycze".

Stefański M. (1996) Etyka zawodowa policjanta. Słupsk, Wyd. Wyższa Szkoła Policji.

Steinmann H., Schreyoegg G. (1995) Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem. Koncepcje, funkcje, przykłady. Wrocław, Wyd. Politechniki Wrocławskiej.

Stern V. (1997) Rola organizacji społecznych w rehabilitacji więźniów. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 16-17.

Stępniak P. (1992) Funkcjonowanie kontroli sądowej. Teoria a rzeczywistość. Poznań. Wyd. „Ławica".

357

Stępniak P. (1997) Środowisko otwarte jako alternatywa dla więzienia z doświadczeń francuskich. Poznań, PDW „Ławica".

Stępniak P. (1998) Kuratorzy sądowi — dzieci niechciane. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański Łódź-Warszawa-Kalisz. Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Stępniak P. (1998) Wymiar sprawiedliwości i praca socjalna w krajach Europy Zachodniej. Poznań, Polski Dom Wydawniczy.

Stępniak P. (2001) Pomiędzy resocjalizacją a pracą socjalną. Dylematy współczesnej penitencjaiysty-ki. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak, Warszawa--Poznań-Kalisz. Wyd. U AM, CZSW, COSSW.

Stohr M.K., Levrich N.D., Wilson G.L. (1994) Staff Stress in Contemporary Jails: Assessing Problem Sevenity and the Payott of Progressive Personell Practices. „Journal of Criminal Justice". Nr 4(22).

Stoner J., Wankel Ch. (1994) Kierowanie. Warszawa, PWN.

Street D., Vinters R., Perrow C. (1966) Oiganisation for Treatment. A Comparative Study of Institutions for Delinguents. New York, Free Press.

Strelau J. (1994) Kodeks etyczno-zawodowy psychologa. Wybrane refleksje na jego tle. „Nauka". Nr 4.

Stürup G.K. (1965) Postępowanie z przestępcami wielokrotnymi. „Przegląd Penitencjarny". Nr 1. Sutherland E., Cressey D.R. (1978) Criminology, Philadelphia.

Sykes G.M. (1958) The Society of Captives. Study of a Maximum Security Prison. New Yersey. Synak B. (red.) (2002) Polska starość. Gdańsk. Wyd. UG.

Szałański J. (1998) Mechanizmy psychologiczne wykolejenia przestępczego i resocjalizacji w świetle wyników dotychczasowych badań krajowych. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Szałański J. (1999) Wybrane zmienne osobowościowe funkcjonariuszy a staż pracy w dziale penitencjarnym i ochrony. Maszynopis referatu, II Polski Kongres Penitencjarny. Kalisz.

Szałański J., Kałuża A. (1998) Ustosunkowania interpersonalne funkcjonariuszy a staż więzienny w zakładzie karnym. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Szałański J., Wątła-Bechaj D. (1998a) Nasilenie syndromu agresji a staż pracyfunkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Szałański J., Wątła-Bechaj D. (1998b) Wskaźniki syndromu agresji u osadzonych za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Szaszkiewicz M. (1997) Tajemnice grypserki. Kraków, Wyd. Instytutu Ekspertyz Sądowych.

Szczepaniak P. (1994) Metody oddziaływania penitencjarnego. W: Wprowadzenie do metodyki pracy penitencjarnej. Red. S. Benedyczak, K. Jędrzejak, B. Nowak, P. Szczepaniak, I. Urbańska Kalisz, Wyd. COSSW.

Szczepaniak P. (1995) Pobyt delegacji więziennictwa polskiego w Danii. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 5.

Szczepaniak P. (1996) Efektywność oddziaływań penitencjarnych. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Szczepaniak P. (2001) Zagadnienie stosowania metodyki wychowania w resocjalizacji penitencjarnej. Praca doktorska — maszynopis (UW).

Szczepański W. (1999) Drugi paragraf. „Forum Penitencjarne". Nr 5.

Szczurkiewicz T. (1969) Studia socjologiczne. Warszawa. PWN.

Szczygieł G.B., Hofmański P. (red.) (1999) Model społecznej readaptacji skazanych w reformie prawa karnego. Białystok Wyd. UwB.

Szczygieł B.G. (1997) Praca skazanych w kodeksie karnym wykonawczym. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 16-17.

Szczygieł G. (1999) Problematyka kontaktów skazanych z rodziną w kodeksie karnym wykonawczym. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 24-25.

358

Szczygieł GB. (2001) Przygotowanie skazanych do opuszczenia zakładu karnego (na przykładzie białostockiego modelu kurateli sądowej). „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 31. Warszawa

Szecówka A. (2001) Nauczanie resocjalizujące a readaptacja społeczna osadzonych. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania: Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak Warszawa-Poznań-Kalisz. Wyd. U AM, CZSW, COSSW.

Szelhaus S. (1969) Młodociani recydywiści. Społeczne czynniki wykolejenia. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Szerer M. (1964) Karanie a humanizm. Warszawa, PWN.

Szockyj E. (1989) Working in Mans World Women Correctional Officers in an Institution for Men. „Canadian Journal of Criminology July".

Szostek M. (1998) Zamknięcie sympozjum. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szatański, Lódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Sztuka M. (1998) Postrzeganie grup Anonimowych Alkoholików przez funkcjonariuszy zakładów penitencjarnych. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szalański Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Sztumski J. (1968) Wybrane zagadnienia socjologii przemysłu. Toruń, Wyd. UMK.

Sztumski J. (1987) Metodologiczne problemy systemowej analizy społeczeństwa. Katowice, Wyd. UŚ.

Sztumski J. (1995) Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice, Wyd. „Śląsk".

Szumski J. (1996) Problem kary dożywotniego więzienia „Państwo i Prawo" Zeszyt 1.

Szumski J. (1998) Problematyka karania i leczenia uzależnionych sprawców przestępców ustawy

0 przeciwdziałaniu narkomanii. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 18. Szymanowska A. (1998) Więźniowie i funkcjonariusze wobec norm obyczajowych i prawnych. Warszawa, Wyd. „Phare", CZSW, „Patronat".

Szymanowska A., Szymanowski T. (1996) Opinia społeczna w Polsce o niektórych zachowaniach patologicznych, kontrowersyjnych, przestępstwach i środkach kontroli prawno-karnej. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Szymanowski T. (1968) Młodociani w polskim prawie karnym i penitencjarnym. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Szymanowski T. (1972) Recydywa jako kryterium efektywności środków karnych w badaniach polskich. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny". Nr 4.

Szymanowski T. (1982a) Kryminologiczne i penitencjarne zagadnienia wykonywania kary pozbawienia wolności. W: Wykonane kary pozbawienia wolności w świetle wyników badań. Red. T. Szymanowski, J. Górski Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Szymanowski T. (1982b) Oddziaływanie na postawy skazanych na karę pozbawienia wolności. „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny". Nr 1.

Szymanowski T. (1989) Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Szymanowski T. (1990) Społeczna aksjologiczna i prawna problematyka udziału społeczeństwa w wykonywaniu kaiy pozbawienia wolności. „Przegląd Prawa Karnego". Nr 1.

Szymanowski T. (1994) Młodzi Polacy wobec niektórych zachowań patologicznych, przestępczych oraz budzących społeczne kontrowersje. W: Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne. Red. S. Kawula, H. Machel, Gdańsk, Wyd. Adam Marszałek.

Szymanowski T. (1995) Godność sprawcy przestępstwa w nowym prawie karnym (projekty KKW KPK i KKz 1995 r). „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 10.

Szymanowski T. (1996) Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce. Warszawa, Wyd. Instytut Wymiaru Sprawiedliwości. . Szymanowski T. (1998a) Recenzja książki H.Wantuły „Abolicjonizm więzień-podejście racjonalne

1 humanistyczne. O karze pozbawienia wolności, o jej skutkach i możliwościach ograniczenia ". „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21.

Szymanowski T. (1998b) Opinia badanych funkcjonariuszy i skazanych o przestrzeganiu prawa, wykonywaniu kary i reforma systemu penitencjarnego. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 19.

359

Szymanowski T. Świda Z. (1998) Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa. Wyd. Prawnicze. Szymanowski T., Górski J. (1982) Wykorzystanie kary pozbawienia wolności w świetle wyników

badań. Warszawa, Wyd. Prawnicze. Śląski S. (1997) Efektywność terapii więźniów uzależnionych od alkoholu i stosujących przemoc. W:

Alkohol a zdrowie. Leczenie odwykowe w jednostkach penitencjarnych. Warszawa. Wyd.

P.A.R.P.A.

Śliwowski J. (1978) Prawo i polityka penitencjarna. Toruń, Wyd. UMK.

Śliwowski J. (1981) Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie. Rozważania penitencjarne i patologiczne. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Śliwowski J. (1984) Tendencje alkoholistyczne i skrajnie krytyczne w penitencjaiystyce. W: Problemy współczesnejpenitencjarystyki w Polsce. Red. B. Hołyst. Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Śpiewak J. (1998) Warunkowe zwolnienie w Kodeksie karnym i Kodeksie karnym wykonawczym. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21 Warszawa.

Świda H., Świda W. (1972) Młodociani przestępcy w więzieniu. Warszawa, Książka i Wiedza.

Tabaka J. (1996) Zmiana świadomości poprzez uczestnictwo w zajęciach „Szkoły Życia" W: Więziennictwo u progu XXI w. Red. B. Hołyst, S. Redo Warszawa-Wiedeń-Kalisz. Wyd. CZSW, COSSW.

Tannenbaum R., Schmidt W.H. (1958) How to Chooce a Leadership Pattern. „Harvard Rusines Review" 35. Nr 2.

The American Prison: from the beginning A Pictorial History (1983). New York. The American

Correctional Association, Publeshers. Thomas C.W (1977) Theoretical Perspectives on Prisonization. A Comparison of the Importation

and Deprivation Models. „Journal of Criminal Law and Criminology". Vol. 68. Toch A. (1977) 77ie Long-Term Prisoner as a Long-Term Problem. W: Longterm inprisonment: An

International Seminar. Montreal. Toch H. (1995) Image Involvement in Prison Governance. „Federal Probation", Vol. 59 (2). Tokarski S. (1995) Kierowanie ludźmi. Koszalin, Wyd. BWSH.

Tonny M. (1995) Sentencing Guidelines and Prison Population Growth. „The Journal of Criminal Law and Criminology".

Tumin S. (1997) Przestępczość. Warszawa, Wyd. Prószyński i Spółka.

Turner J. (1998) Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie. Poznań, Wyd. Zysk i S-ka.

Ulmer J.T. (1992) Occupational Socialization and Cynicism Toward Prison Administration. „Social Science Journal", Vol. 29 (4).

United Nations Office of Vienna. Crime Prevention and Criminal Justice Branch: Life imprisonment. Vienna 1994.

Urban B. (1995) Trendy w przestępczości światowej i strategii prewencyjnej 1975-1986. „Opieka-

-Wychowanie-Terapia". Nr 3. Urban B. (1997) Zachowania dewiacyjne młodzieży. Kraków, Wyd. UJ. Urban B. (2000) Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. Kraków, Wyd. UJ. Urban B. (red.) (2001) Dewiacje wśród młodzieży uwarunkowania i profilaktyka. Kraków. Wyd.

UJ.

Urban B. (2002) Globalizacja jako szansa osobowościowego rozwoju i źródła zachowań dewiacyjnych młodzieży. W: E. Malewska, B. Śliwerski (red.) Pedagogika i edukacja wobec nowych wspólnot w jednoczącej się Europie. Kraków. Wyd. Impuls.

Urbańska I. (1994) Diagnoza psychologiczno-penitencjarna. W: Wprowadzenie do metodyki pracy penitencjarnej. Red. S. Benedyczak, K. Jędrzejak, B. Nowak, P. Szczepaniak, I. Urbańska. Kalisz, Wyd. COSSW.

Ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o zmianie KK, KKW oraz podwyższeniu dolnych i górnych granic

grzywien i nawiązek w prawie karnym (Dz. Ustaw Nr 95, poz. 475). Van Kalmthout A.M., Tak P. (1992) Sanction — Systems in the Member — States of Council of

Europe. Part II. Boston.

360

Verborgen L.V. (1963) Freiheitstrafvollung and Eheliherumgang „Monatschrift für Kriminologie

und Strafrechtsreform" Nr XLVI. Vroom V. (1964) Work and Motivation. New York, Wiley.

Waligóra B. (1974) Funkcjonowanie człowieka w izolacji więziennej. Poznań, Wyd. UAM. Waligóra B. Deprywacja potrzeb osób pozbawionych wolności. W: Problemy współczesnej peniten-

cjarystyki w Polsce. Red. B. Hołyst. Warszawa, Wyd. Prawnicze. Wallen R. (1964) Psychologia kliniczna. Warszawa. PWN.

Walters S. (1993) Changing the Guard: Male Correctional Officers Attitudes toward Women as Coworkers. „Journal of Offender Rehabilitation". Vol 20 (1-2).

Wantuła H. (1997) Abolicjonizm więzień —podejście racjonalne i humanistyczne. O karze pozbawienia wolności, o jej skutkach i możliwościach jej ograniczeniach. Kraków, Wyd. UJ.

Wantuła H. (1998) Pomoc osobom społecznie zagrożonym. Rozważania po konferencji poświęconej pracy wśród osób społecznie zagrożonych. „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 20-21.

Wasielewska A. (1998) Kurator penitencjarny w zawodowo-społecznym modelu kurateli sądowej. W: Wina—Kara—Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Wasilewski E. (2001) Siódma poprawka. „Forum Penitencjarne". Nr 12, Warszawa.

Wasilewski E. (2001) Szkodowi decydenci. „Forum Penitencjarne". Nr 1, Warszawa.

Wasilewski E. (2001) Z wyrokiem w służbie. „Forum Penitencjarne". Nr 3, Warszawa.

Wąsik J. (1963) Kara dożywotniego więzienia w Polsce. Warszawa. Wyd. Prawnicze.

Wąsik J. (1981) Kara krótkoterminowego pozbawienia wolności w Polsce. Warszawa, „Ossolineum".

Weiss R.S. (1973) Lonelinest: The Exponence of Emotional and Social Isolation. Boston.

Wesołowska-Krzysztofiak J. (1996) Wpływ kontaktów z dziećmi na deprywację niektórych potrzeb u osadzonych kobiet. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Wesołowska-Krzysztofiak J. (1998) Kształtowanie się wskaźnika syndromu agresji i zapotrzebowania na stymulację u funkcjonariuszy Służby Więziennej. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW.

Węgrzecki A. (1976) Idea systemu względnie izolowanego. „Studia Filozoficzne". Nr 1 (122).

Wholen S. (1962) A Study od Prisonisation. In: The Sociology of Punishment and Correction. New York-London.

Wierzbicki P. (1984) Kontakty skazanych ze światem zewnętrznym i ich znaczenie w społecznej readaptacji. W: Problemy współczesnej penitencjarystyki w Polsce. Red. B. Hołyst, Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Wierzbicki P. (1985) Konwencje, rewolucje, zalecenia dotyczące problematyki penitencjarnej (wybór tekstów). Warszawa, Wyd. IBPS.

Wierzbicki P. (1990) Kontakty skazanych ze światem zewnętrznym i ich znaczenie w społecznej readaptacji. W: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918-1988. Red. A. Marek, Warszawa, Wyd. Prawnicze.

Wiliams A. (1994) Notes on the Interaction between Prison Staff and Prisoners. „Free Associations". Vol. 4 (32).

Wilk L. (1998) Kara dożywotniego pozbawienia wolności i problemy jej łagodzenia. „Państwo i Prawo". Zeszyt 6.

Wilk W. (1996) Oddziaływanie resocjalizacyjne i rewalidacyjne wobec ociemniałych. W: Problemy

więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW. Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja (1998) Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UŁ, CZSW, COSSW. Winters CR. (1995) Inmate Options Towards Education and Participation in Prison Education

Programmes. „The Police Journal", January. Witkiewicz B. (1999) Sprawozdanie z konferencji na temat: „Postępowanie ze skazanymi na karę

25 lat i dożywotniego pozbawienia wolności w polskim systemie penitencjarnym ". Ustka 5.05-

-7.05.1999.

Wojciechowska J. (1990) Syndrom wypalenia zawodowego. „Nowiny Psychologiczne". Nr 5-6.

361

Wojciechowska J. (2001 ) Problemy tymczasowo aresztowanych — nosicieli wirusa HIV (wyniki badań ankietowych). „Przegląd Więziennictwa Polskiego". Nr 31. Warszawa.

Wojcieszak B. ( 1998) Reintegracja społeczna sprawców przestępstwa jako zadanie służb socjalnych w profilaktyce recvdvwv. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Lódź. Wyd. UL, CZSW. COSSW.

Wolska A. (1998) Wvbrane problemy orzecznictwa psychologicznego wobec zabójców z cechami uszkodzenia centralnego układu nerwowego. W: Wina — Kara — Przemiana — Nadzieja. Red. J. Szałański. Łódź, Wyd. UL, CZSW, COSSW.

Wolska A. (2000) Model czynników ryzyka popełnienia zabójstwa. Szczecin. Wyd. U. Szcz.

Wołowicz M. (1988) Wstęp do metod i technik badan penitencjarnych. Warszawa, Wyd. IBPS.

Wołowicz M. (1995) „Założenia programowe osiągania celów kary pozbawienia wolności w postępowaniu ze skazanymi niebezpiecznymi". Referat wygłoszony na międzynarodowym seminarium w Popowie, 18-20.09.1995.

Wołowicz M. (1996) Charakteiystyka młodocianych i młodych więźniów byłych wychowanków zakładów poprawczych. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red B. Hołyst, S. Redo Warszawa-Wiedeń-Kalisz.

Woodworth R.S., Schlosberg H. (1963) Psychologia eksperymentalna. Warszawa. PWN.

Wojtowicz J. (1997) Program profilaktyki pracowniczej na rzecz zdrowego miejsca pracy „Armada " w więzieniu. W: Rozwiązywanie problemów alkoholowych w społecznościach więziennych. Red. R. Cibor, J. Nawój. Katowice, Wyd. UŚ i OISW.

Wydra B. (1995) „Szkolenie funkcjonariusz)' w dziedzinie nadzoru nad więźniami niebezpiecznymi. Referat wygłoszony na międzynarodowym seminarium w Popowie, 18-20.09.1995.

Zachodnie ustawy penitencjarne (1994) Red. A. Rzepliński. Kalisz, Wyd. IPSIR UW i COSSW.

Zagórski J. (1995) Więzienna liberalizacja czy nonszalancja. „Prawo i Życie" Nr 21.

Zagórski J. (1996) Formy współdziałania ze społeczeństwem w polskiej praktyce penitencjarnej. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa, Wyd. CZSW i COSSW.

Zagórski J. (2000a) Wykonanie kary dożywotniego pozbawienia wolności. W: Biuletyn RPO. 42. Materiały. Stan i węzłowe problemy polskiego więziennictwa. Część IV. Warszawa.

Zagórski J. (2000b) Praca skazanych podczas wykonywania kar pozbawienia i ograniczenia wolności. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 27. Warszawa.

Zawada E. ( 1994) Akty przemocy wśród osadzonych w jednostkach penitencjarnych i wpływ podkultury więziennej na ich cel występowania. Warszawa, Maszynopis CZZK.

Zawada E. (1998) Informacja o stanie bezpieczeństwa w jednostkach penitencjarnych w roku 1998. Warszawa, Maszynopis CZSW

Zawada E. ( 1999a) Penitencjarne aspekty przestępczości zorganizowanej. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 24-25.

Zawada E. (1999b) Wybrane problemy przestępczości zorganizowanej. „Przegląd Więziennictwa Polskiego" Nr 22-23.

Zawada E. (2001 ) „Wzajemność indukcyjnego przenikania się postaw i zachowań skazanych i funkcjonariuszy SW w warunkach izolacji więziennej". Maszynopis niepublikowany.

Zeig J.K. Spotkania z Eriksonem. Niezwykły człowiek, niezwykła terapia. Strategiczna terapia krótkoterminowa,Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Zieliński J. ( 1994) Celowość, uwarunkowania i metody zmniejszenia liczby osób pozbawionych wolności w Polsce. Biuletyn RPO 22. Materiały. Warszawa.

Ziemski S. (1973) Problemy dobrej diagnozy. Warszawa. Wyd. Szk. i Pedagogiczne.

Zimbardo P.G., Ruch F.L. (1994) Psychologia i Życie. Warszawa, Wyd. PWN.

362

Prace magisterskie napisane w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego pod moim kierunkiem

Biereg G. (1993) Niepowroty z przepustek skazanych odbywających karę pozbawienia wolności jako problem penitencjarny. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Birna E. (1994) Przepustki skazanych a stan ich więzi rodzinnej. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Breska R. (1998) Świat wartości więźniów i obserwantów sądowo-psychiatiycznych z antysocjalny-

mi zaburzeniami osobowości a zagadnienie budowania programu resocjalizacyjnego. Gdańsk.

Maszynopis pracy magisterskiej. Czermański K. (1993) Agresja więźniów skierowana przeciwko funkcjonariuszom Służby Więziennej

w opiniach i doświadczeniach podstawowego personelu penitencjarnego. Gdańsk. Maszynopis

pracy magisterskiej.

Dymowski M. (1991) Administracja zakładu karnego jako zespól pracowniczy na tle zadań resocjalizacyjnych (na przykładzie zakładu karnego w Iławie). Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Feldman R. (2001) Sytuacja społeczna skazanej matki i jej dziecka. Gdańsk. Maszynopis nieopubli-kowanej pracy licencjackiej. G.W.S.H.

Floręcki G. (1990) Etyka zawodowa funkcjonariusza — wychowawcy a wykonanie kary pozbawienia wolności (naprzykładzie zakładu karnego we Włocławku). Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Harat M. (1999) Czynniki penitencjarne decydujące o pozytywnym wnioskowaniu w kwestii warunkowego przedterminowego zwolnienia u recydywistów, na przykładzie ZK w Kwidzynie. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Jendykiewicz K. (1991) Niektóre problemy dolegliwości odbywania kary pozbawienia wolności w odczuciu kobiet. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Kołodziejski Z. (1990) Postawy funkcjonariuszy służby więziennej wobec problemów resocjalizacji (na przykładzie aresztu śledczego w Wejherowie i zakładu karnego w Kwidzynie). Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Liedtke A. (1996) Personel więzienny jako zmienna niezależna w procesie resocjalizacji penitencjarnej. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Maruszczak M. (1991) Administracja zakładu karnego zwykłego jako instytucja wychowawcza realizująca zadania resocjalizacyjne (na przykładzie zakładu karnego w Braniewie). Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Pastusiak G. (1999) Czynniki decydujące o podjęciu pracy w Służbie Więziennej na tle jej zadań resocjalizacyjnych. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Reichel J. (2000) Macierzyństwo w zakładzie karnym (Na przykładzie Domu Matki i Dziecka przy Zakładzie Karnym Nr 1 w Grudziądzu). Niepublikowana praca magisterska.

Siemiński J. (1995) Rola przepustki w procesie resocjalizacji. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Skowroński J. (1994) Miejsce przepustki w systemie oddziaływania penitencjarnego w odniesieniu do recydywistów. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Skupieńska-Mówińska J. (1982) Przepustka jako środek resocjalizacji skazanych na tle stosowanych form oddziaływań resocjalizacyjnych. Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

Trzciński J. (1990) Postawy młodszych wychowawców wobec ich środowiska pracowniczego i niektórych problemów resocjalizacji skazanych (na przykładzie zakładu karnego w Sztumie). Gdańsk. Maszynopis pracy magisterskiej.

363

ANEKS

Polskie Towarzystwo Penitencjarne

Ważnym wydarzeniem w polskiej penitencjarystyce było powstanie z inicjatywy dr. Józefa Koreckiego, w kwietniu 1991 roku, Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego. SiedzibąPTP jest Kalisz, godnie korzysta ono z gościnnych progów Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej. Powstanie PTP zagospodarowało widoczną lukę w obszarze społecznego i naukowego wsparcia dla polskiej penitencjarystyki. Towarzystwo jest terenem działań niezależnych od instytucji rządowych, jest wolne od presji politycznych oraz od manipulacji różnych grup interesu w polskiej penitencjarystyce. Skupia ono w swoich szeregach pracowników naukowych kilku uniwersytetów, entuzjastów penitencjarystyki, działaczy społecznych zajmujących się przeciwdziałaniem przestępczości, zapobieganiem recydywie przestępczej oraz aktualnych funkcjonariuszy więziennych, nowatorsko i kreatywnie traktujących wykonywany zawód. Najczęściej są to psychologowie, pedagodzy, prawnicy, socjologowie i lekarze. Członkami Towarzystwa jest wielu kuratorów sądowych oraz kilku sędziów kar-nistów. Towarzystwo zrzesza wobec tego ludzi kompetentnych, których poglądy są oparte o wiedzę naukową, doświadczenie zawodowe oraz o doświadczenie pochodzące ze społecznej działalności w obszarze wieloaspektowej pomocy więźniom i przeciwdziałania przestępczości.

Polskie Towarzystwo Penitencjarne jest otwarte dla studentów oraz innych osób interesujących się penitencjarystyką.

Zgodnie z § 6 statutu „Towarzystwo opiera swoją działalność na pracy społecznej swych członków". Statut PTP wymienia aż osiem celów swojej działalności:

1) upowszechnianie dorobku nauk penalnych, w tym zwłaszcza pedagogiki, psychologii, socjologii w zakresie przydatnym w wykonywaniu środków karnych wiążących się z pozbawieniem wolności oraz prawa penitencjarnego i kryminologii,

2) wspieranie działalności placówek penitencjarnych takich jak: zakłady karne, areszty śledcze, zakłady poprawcze dla nieletnich oraz pracy kuratorów sądowych,

364

3) udzielanie promocji inicjatywom, propozycjom i wnioskom zmierzającym do usprawnienia pracy placówek penitencjarnych,

4) przygotowanie opinii i stanowisk w przedmiocie zmian w prawie penitencjarnym i zmian w rozwiązaniach dotyczących pracy placówek penitencjarnych oraz organizowanie w tej sprawie dyskusji środowiskowych,

5) upowszechnianie doświadczeń placówek penitencjarnych i doświadczeń własnych swych członków,

6) informowanie społeczeństwa o problemach związanych z wykonywaniem kary pozbawienia wolności, tymczasowego aresztowania, umieszczenia nieletnich w zakładach poprawczych i prowadzenia sądowego dozoru kuratorskiego,

7) współdziałanie z instytucjami i stowarzyszeniami współuczestniczącymi w wykonywaniu kary pozbawienia wolności i umieszczenia w zakładzie poprawczym,

8) prowadzenie badań naukowych w zakresie problematyki penitencjarnej i współdziałanie z instytucjami i innymi stowarzyszeniami prowadzącymi takie badania.

W ramach Towarzystwa działają w niektórych zakładach karnych Dyskusyjne Kluby Penitencjarne stanowiące płaszczyzną wymiany doświadczeń oraz wymiany postępowej myśli penitencjarnej. Wyraźnie wyróżniającym się klubem jest Katowicki Penitencjarny Klub Dyskusyjny, stale współdziałający z Uniwersytetem Śląskim.

Z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego, przy organizacyjnym wsparciu C.Z.S.W. w Warszawie i Centralnego Ośrodka Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu i naukowym wsparciu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Gdańskiego i Uniwersytetu Warszawskiego odbyły się trzy znaczące Polskie Kongresy Penitencjarne oraz inne sympozja o charakterze naukowym. PTP współpracowało przy wydaniu takich publikacji jak:

— Polska Bibliografia Penitencjarna, autorstwa G i J. Koreckich, pozycja wyjątkowo wartościowa, stale aktualizowana;

— Problemy organizacji i zarządzania więzieniem, pod red. W. Ambrozika i P. Stępniaka, Poznań-Kalisz-Warszawa 1999;

— Przestępcy seksualni w więzieniu, pod red. J. Nawoja. Kule 2001.

— Więziennictwo. Nowe Wyzwania, pod red. B. Hołysta, W. Ambrozika i P. Stępniaka. Poznań-Kalisz-Warszawa 2001.

Z inicjatywy PTP oraz C.O.S.S.W. podjęto działania na rzecz odbudowy studenckiego ruchu penitencjarnego. Symptomem tego wysiłku były spotkania grup studenckich (psychologii, pedagogiki, prawa, socjologii) z uniwersytetów w Gdańsku, Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Warszawie i Wrocławiu w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu. Zapoznano tam ich z celami wykonywania kary pozbawienia wolności, potrzebami kadrowymi Służby Więziennej, sposobem szkolenia funkcjonariuszy więziennych, w tym korpusu oficerskiego.

PTP współpracuje z wieloma krajowymi organizacjami zajmującymi się zjawiskiem przestępczości oraz sposobami jego zmniejszenia. PTP utrzymuje również stałe kontakty z penitencjarystami Czech, Niemiec, Rosji, itp.

PTP zostało kilkakrotnie poproszone o wydanie opinii na temat proponowanych zmian w KKW, zwłaszcza dotyczących konstrukcji polskiego systemu penitencjarnego.

365

W 2002 roku Towarzystwo wydało okolicznościową publikację z okazji swojego dziesięciolecia pt. „Polskie Towarzystwo Penitencjarne — wczoraj i dziś. 1991-2001". Kalisz 2002. Red. B. Nowak, R. Musidłowski, J. Nawój i P. Szczepaniak.

Adresy PTP:

Zarząd Główny

ul. Wrocławska 193/195

62-800 Kalisz

Kola terenowe:

1. Koło PTP w Rawiczu, 63-900 Rawicz, ul. 17 Stycznia 28

2. Koło PTP w Warszawie, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37

3. Koło PTP w Kaliszu, 62-800 Kalisz, ul. Wrocławska 193/195

4. Koło PTP w Opolu, 45-0333 Opole, ul. Sądowa 2

5. Koło PTP w Rzeszowie, 35-959 Rzeszów, ul. Załęże 143

6. Koło PTP w Białymstoku, 15-727 Białystok, ul. Hetmańska 89

7. Koło PTP w Goleniowie, 72-100 Goleniów, ul. Grenadierów 66

8. Koło PTP w Katowicach, 40-950 Katowice, ul. Mikołowska lOa

9. Koło PTP we Włocławku, 87-807 Włocławek, ul. Bartnicka 10

10. Koło PTP we Wronkach, 64-510 Wronki, ul. Róży Luksemburg 7

Stowarzyszenie Oficerów Więziennictwa

Niezależnie od funkcjonowania powstałego po 1989 roku Związku Zawodowego Funkcjonariuszy i Pracowników Więziennictwa, w dniu 13 marca 1998 r. ukonstytuowało się Stowarzyszenie Oficerów Więziennictwa. Nie jest ono konkurencyjne wobec związku zawodowego. Spełnia natomiast rolę szczególną i bardzo pozytywną. Jest to niezależna organizacja skupiająca oficerów i chorążych Służby Więziennej. Ze względu na wymagania wobec potencjalnych i rzeczywistych członków ma ono charakter wyróżniający i elitarny. Z jednej strony Stowarzyszenie stoi na straży interesów oficerów i chorążych S.W., z drugiej zaś jest płaszczyzną wymiany doświadczeń, poglądów oraz wzajemnego wsparcia. Niesłychanie ważnym celem Stowarzyszenia skupiającego znaczący potencjał intelektualny więziennictwa, jest podniesienie prestiżu Służby Więziennej w społecznych kręgach pozawięziennych. Jest to ważne ze względu na konieczność zmiany nie zawsze jeszcze korzystnych stereotypów społecznych wobec więzienia i pracującego w nim personelu. Działalność Stowarzyszenia nie różni się od działalności podobnych organizacji w wojsku i w policji. Mieści się w niej m.in. życie kulturalne i towarzyskie. Stowarzyszenie Oficerów Więziennictwa udziela koleżeńskiego wsparcia i honoruje tych, którzy zdaniem specjalnej kapituły na to zasługują. Ustanowiło w związku z tym specjalne „Wyróżnienie Oficerskie". Jest ono nadawane osobom osiągającym dobre wyniki w służbie, sprawnym zawodowo, aktywnym, mającym godne upowszechnienia wyniki w pracy

Na postać materialną Wyróżnienia Oficerskiego składa się imienny certyfikat o jego przyznaniu, niezwykle estetyczny i trwały oraz szabla z wygrawerowanymi danymi osoby wyróżnionej z jednej strony i napisem „Honor i Ojczyzna", także wygrawerowanym, z drugiej strony. Należy podkreślić wyjątkową estetykę i artyzm Wyróżnienia, a także fakt, że jest ono przyznawane w wyjątkowych wypadkach i wręczane niezwykle uroczyście.

Jak piszą współtwórcy Stowarzyszenia „udział w jego pracach daje możliwość poszerzenia aktywności zawodowej, realizacji pomysłów, na które nie zawsze jest miejsce na co dzień, wreszcie na pozytywne pokazywanie pracy polskich więzienni-ków, która wciąż jeszcze ma zbyt często negatywne konotacje". Stowarzyszenie Oficerów Więziennictwa ma uzasadnioną nadzieję, że jego głos będzie brany pod uwagę przy podejmowaniu decyzji na szczeblu Centralnego Zarządu Służby Więziennej i w Ministerstwie Sprawiedliwości. Stowarzyszenie stawia sobie za zadanie służenie radą i wsparciem w obronie swoich interesów, oficerów i chorążych, a także całej formacji jaką jest Służba Więzienna. Istnienie i funkcjonowanie Stowarzyszenia jest regulowane jego statutem. Siedzibą Stowarzyszenia jest Zabrze.

Adres: Zakład Karny, ul. Janika 22, 40-806 Zabrze

. . 367

?

?