Szacuje się, że zachorowalność na choroby nowotworowe zależy w 70 % od czynników środowiskowych czyli od stylu życia danego człowieka. Diagnostyka i leczenie chorób nowotworowych wiążą się z olbrzymimi kosztami i cierpieniem. Dlatego tak ważna jest prewencja i wczesne wykrywanie nowotworów, które zwiększa szansę na całkowite wylecznie.Poprzez właściwe odżywianie i zdrowy styl życia można zapobiegać aż 80% chorób nowotworowych. Warto zatem skupić się na profilaktyce, która bywa niedoceniana. Profilatktykę można podzielić na pierwotną i wtórną. Do zadań profilaktyki pierwotnej należy m.in.zapobieganie nowotworom wyjaśnienie jakie substacje mają działanie kancerogenne jak i udzieleniu informacji na temat aktywności, które ograniczją lub przyczyniają się do powstaniu nowotwru, sprzyja to poszerzeniu wiedzy na temat tego co "wolno" ,a czego należałoby się wystrzegać. Profilaktyka pierwotna pozwala także odpowiedzieć sobie na pytanie co zmienić w stylu swojego życia ,by uniknąć choroby nowotworowej w przyszłości. Warto znać czynniki przyczyniąjace się do zachorowań na nowotwory i o ile to możliwe starać się je wyeliminować ze swojego życia . Do podstawowych czynników ryzyka chorób nowotworowych należą m.in.:
PALENIE TYTONIU I PICIE ALKOHOLU
Palenie tytoniu jest najważniejszym ze znanych kancerogennych czynników środowiskowych. Ten nałóg jest odpowiedzialny za co najmmniej 90% zachorowań na raka płuc, ale także w podobnym odsetku za zachorowania na raka jamy ustnej, krtani i przełyku. Również znaczna część zachorowań na raka pęcherza moczowego trzustki i raka szyjki macicy jest związana z paleniem. U mężczyzn nałóg ten jest odpowiedzialny za 40% zgonów na nowotwory złośliwe. Warto podkreślić, że rak płuca najczęstszy z nowotworów kobiet i mężczyzn, przed upowszechnieniem nałogu palenia tytoniu był chorobąstosunkowo rzadką; nadal u osób niepalących występuje prawie dziesięciokrotnie rzadziej niż u palących. Wg satystyk wypalenie jednej paczki papierosów dziennie prze 30 lat powoduje skrócenie życia średnio o 15 lat. Ryzyko zachorowania zależy od liczby wypalanych papierosów i długości trwania nałogu, przy czym czas trwania nałogu jest czynnikiem silniejszym. Palenie papierosów zawierajacych mniej substancji smolistychi niższe dawki nikotyny (light, superlight) nie zmniejsza ryzyka chrob tytoniozależnych. Jednoznacznie wykazanao także szkodliwośćpalenia biernego, czyli przebywania w środowisku dymu tytoniowego. Palenie fajki i cygara jest szkodliwe w mniejszym stopniu, choć zachorowalność na raka płuca w tej grupie palaczy jest równiez wyższa niz u niepalących. Stwierdzono także, że łączne działanie kilku karcinogenów sprawia, że ryzyko zachorowania na raka płuca jest zwielokrotnione. Tę zależność obserwuje się u pracowników narażonych na wdychanie pyłu azbestowego. Szkodliwość nałogu palenia nie ogranicza się do chorób nowotworowych. Większośc palaczy umiera przedwcześnie z innych przyczyn: chorób ukladu krążenia, udarów mózgu, POCHP.
Zaprzestanie palenia- w każdym okresie trawnia nałogu- sprawia, że ryzyko chorób tytoniozależnych zaczyna stopniowo zmniejszać się już po upływie 3 lat. Stwierdzono także, że po kilkunastu latach od zaprzestania palenia ryzyko zachorowania na nowotwory tytoniozależne staje sie jedynie nieznacznie wyższe od ryzyka u osób niepalących. Jednak dla osób palących od dawna i dużo (40-45 papierosów dziennie) ryzyko zmniejsza się nieznacznie. W USA większość raków płuca występuje dziś u byłych palaczy. Ten spadek ryzyka jest wcześniej obserwowany dla chorób nienowotworowych.
Rola kancerogenna alkoholu nie zostala jeszcze jednoznacznie udokumentowana. Udowodniono natomiast, że występuje miejscowe współdziałanie wysokoprocentowego alkoholu z dymem tytoniowym. Wykazano także związek pomiędzy spożyciem alkoholu a częstością występowania raka jamy ustnej, gardła, kratani i przełyku u palaczy tytoniu.
DIETA
Informacje na temat wpływu diety na kancerogenezę pojawiają sie dośćczęsto w niemedycznych periodykach. Duża część tych informacji pochodzi z porównawczych badań epidemiologicznych, a część, niestety, z wyciągania dalekoidacych wniosków, co powoduje, że informacje te sączęsto sprzeczne lub nieprawdziwe. Trudnośći zwiazane z badaniamiepidemiologicznymi są oczywiste: dieta poszczególnych osób jest zazwyczaj zmienna, a na wyniki badań mają wpływ bardzo liczne, dodatkowe czynniki (inne składniki diety, nawyki i nałogi, aktywność ruchowa, narażenie na kancerogeny itd.). Jakie są fakty?
Osoby stosujące dietę zawierającą duże ilości tłuszczu zwierzęcego lub czerwonego mięsaczęściej chorują na raka jelita grubego, raka piersi i raka gruczołu krokowego (stercza). Przez wnioskowanie można mniemać, że zmniejszenieilości tych składnikóww diecie może wpłynąć na zmniejszenie ryzyka zachorowania na te nowotwory, nie jest to jednak reguła. Dane literaturowe są bardzo liczne warto jednak zwrócić uwagę, że część badań, głównie prowadzonych w USA, nie wykazała takich zależności. Przyczyna tkwi prawdopodobnie w fakcie, że w zamożnej, dobrze odżywiającej się populacji niemal wszyscy uczestnicy tych badań spełniaja kryterium spozycia owoców i warzyw. Bez wątpienia, to nie wysokie spożycie tych produktówzapobiega nowotworom, lecz niskie spożycie sprzyja ich występowaniu. Ta zasada obowiazuje także w odniesieniu do innych elementów zdrowej diety.
Najważniejszym elementem profilaktycznej diety sąsurowe warzywa i owoce. Osoby jedzące te produkty w kazdym posiłkurzadziej chorują na raka płuca, jamy ustnej, żołądka, jelita grubego, przełyku, pęcherza moczowego czy szyjki macicy.
Szczególnie ochronne właściwości przypisuje sięm.in. Zielonym warzywom, pomidorom, cytrusom. Sugeruje się, że skladnikami które są za to odpowiedzialne, są witaminy, mikroelementy i błonnik – brak jednak jednoznacznych, przekonujących dowodów.
Wysoka zawartość błonnika w diecie jest uznanym czynnikiem prozdrowotnym. Wpływa nie tylko na zmniejszenie liczby nowotworów, ale także chorób układu krążenia i cukrzycy typu 2. Szczegółowe wyniki badań sa rozbieżne – podobnie jak w przypadku owoców i warzyw, niskie spożycie błonnika zwieksza ryzyko zachorowania, głównie na raka jelita grubego. Warzywa są źródłem błonnika, który najbardziej wpływa na zachorowania. Informacje dotyczące ochronnej roli błonnika pochodzacego z owoców lub pełnych ziaren zbóż są niejednoznaczne i wielokrotnie sprzeczne. Warto jednak dodać, że błonnnik w diecie ( w tym ciemne pieczywo) zmniejsza ryzyko innych chorób, m.in. cukrzycy typu 2.
Dieta bogata w błonnik zapobiega nie tylko rakowi jelita grubego, ale takżeinnym nowotworom, m.in. rakowi piersi. Możliwe, że ma to związek zi innymi czynnikami: masą ciała czy aktywnością fizyczną. Z pewnościąjednak błonnik, przyspieszając eliminację mas kałowych z jelita, przyspiesza też w ten sposób eliminację kancerogenów zawartych w pokarmach.
WITAMINY I MIKROELEMENTY
Podjęto próby określenia roli podawania syntetycznych form witamin i mikroelementów na częstość występowania nowotworów. Optymistyczne dane uzyskano w Chinach i Kolumbii, gdzie suplemanetacja, czyli uzupełnianie, witamin i selenu spowodowala zmniejszenie częstości raka żołądka lub zmian przedrakowych tego narządu. Niestety inne badania nie wykazały wpływu suplementacji witamin czy prowitamin (retinolu,niacyny, ryboflawiny, wit.C, beta-karotenu,wit.E ) lub pierwiastków (cynku,molibdenu,selenu) na zmianę częstości występowania nowotworów.
Dramatyczne wyniki przyniosło podawanie beta-karotenu, witamin A i E palaczom, a także byłym palaczom. Już po kilku latach takiego leczenia stwierdzono u nich zwiększenie częstości raka płuca,
udarów i zawałów serca.
Niewiele jest danych dokumentujacych rolę witamin i mikroelementów w zapobieganiu nowotworom. Brak potwierdzenia takiego działania dla syntetycznego beta-karotenu oraz witamin A, E i C.
Nowoczesna medycyna jednoznacznie nie zaleca suplementacji witamin i mikroelementów w celu zmniejszenia zachorowalności na nowotwory. Często w środkach masowego przekazu podawane są przeciwstawne informacje, które nie są poparte badaniami naukowymi i są po prostu bezzasadną reklamą tychże preparatów.
OTYŁOŚĆ I AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA
U otyłych kobiet częściej występuje rak pęcherzyka żółciowego, rak endometrium i rak piersi. U osób z nadwagą obydwu płci stwierdza się wyższą częstość raka jelita grubego, może to mieć jednak związek z dietą lub brakiem aktywności fizycznej. Aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko wystąpienia zarówno raka jelita grubego, jak i raka piersi.
PROMIENIOWANIE ULTRAFIOLETOWE
Promieniowanie UV może powodować raki skóry i czerniaki. Konieczne jest ograniczanie jego wpływu przez unikanie nadmiernej ekspozycji na światło słoneczne i lampy UV. Należy stosować filtry ochronne do skóry, pamiętając ,że blokują one głównie UVB, co może skutkować dłuższym narażeniem na kancerogenny wpływ UVA. Trzeba zatem pamiętać, że kosmetyki nie stanowią pełnego zabezpiecznia oraz ,by eksponować się na promienie UV naturalne jak i sztuczne z umiarem.
PROMIENIOWANIE RENTGENOWSKIE, JĄDROWE I ELEKTROMAGNETYCZNE
To znane czynniki rakotwórcze. Promienie X (rentgenowskie) i promieniowanie jądrowe zwane promieniowaniem jonizującym mogą prowadzić w wyniku napromieniowania organizmu do powstawanie nowotworów. Częstym schorzeniem osób narażonych na duże dawki promieniowania jest białaczka, czyli nowotwór krwi. Bardzo niebezpiecznym izotopem promieniotwórczym jest tutaj stront – 90, który ma możliwości wbudowywania się w tkankę kostną i dlatego może być przyczyną białaczki lub innych nowotworów. Do organizmu ludzkiego może się dostać wraz z mlekiem krów, które wypasały się na pastwiskach skażonych pyłem promieniotwórczym. Podobnie zachowuje się cez – 137, który wbudowuje się w mięśnie zamiast sodu i potasu. Rakotwórczość promieniowania jonizującego nie różni się zasadniczo od rakotwórczości czynników chemicznych, w obu przypadkach podział komórki w wyniku ekspozycji zasadniczo przyczynia się do powstania raka. Jest to szczególnie prawdziwe w odniesieniu do raka tarczycy i raka piersi. Promieniowanie elektromagnetyczne wytwarzane przez linie wysokiego napięcia i urządzenia elektryczne np. monitory prawdopodobnie zwiększa ryzyko białaczki.
SUBSTANCJE RAKOTWÓRCZE
Azbest, benzen czy anilina. Wdychanie pyłów i gazów w miejscu pracy sprzyja nowotworom układu oddechowego, zwłaszcza azbest zwieksza ryzyko raka płuc. Osoby mające inne czynniki ryzyka nowotworu nie powinny pracować na takim stanowisku (np. nałogowy palacz nie powinien mieć kontaktu z azbestem). Mykotoksyny często występują w wilgotnych mieszkaniach, na płytkach PCV, okładzinach polistyrenowych, lenteksie oraz na niektórych rodzajach farb. Bardzo niebezpieczne są też pleśnie rosnące w doniczkach kwiatowych pod postacią białego nalotu na roślinach. Wszystkie te czynniki też mogą być przyczyną nowotworów. STRES
Wpływa niekorzystnie na grasicę, która jest centralnym narządem układu immunologicznego obniżając odporność organizmu.
PREDYSPOZYCJE GENETYCZNE
Oznaczają pojawianie się nowotworów w niektórych rodzinach częściej niż w innych. Ma to znaczenie zwłaszcza w przypadku nowotworu jelita grubego, piersi i jajników. Dla raka piersi znaleziono gen BRCA 1, którego obecność zwiększa ośmiokrotnie ryzyko zachorowania.
INFEKCJE WIRUSOWE
Wirus HPV, przenoszony drogą płciową, jest główną przyczyną występowania raka szyjki macicy. Zapobieganie tej infekcji wirusowej, to unikanie przygodnych znajomości, monogamia, stosowanie prezerwatyw. Badane są szczepionki przeciwko temu wirusowi. Szczepionka przeciw HBV (WZW-B) jest także szczepionką przeciwko pierwotnemu rakowi wątroby.
CHOROBY SPRZYJAJĄCE ZACHOROWANIU NA NOWOTÓR
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, niektóre polipy w jelitach, zakażenie bakterią Helicobacter pylori przy chorobie wrzodowej żołądka, wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego lub wirusem opryszczki narządów płciowych. Te schorzenia wymagają zwiększonej czujności onkologicznej. Istnieją też objawy i dolegliwości, które powinny budzić czujność onkologiczną, jeżeli utrzymują się dłużej niż dwa-trzy tygodnie. Należą do nich:
Chudnięcie w krótkim czasie (u osób nieodchudzających się) – objaw występujący najczęściej w raku płuca, żołądka, nerki, jelita grubego.
Ból (o niejasnej przyczynie) – długotrwały ból brzucha może być objawem raka jelita grubego, ból okolicy lędźwiowej może świadczyć o raku nerki, a w klatce piersiowej – o raku płuca. Bóle kości mogą być spowodowane przerzutami.
Krwioplucie, długotrwała chrypka (ponad 3 tygodnie), uporczywy kaszel lub zmiana jego charakteru – mogą być spowodowane rakiem płuca, krtani.
Trudności w połykaniu mogą sugerować nowotwór gardła, krtani, przełyku, żołądka.
Uczucie pełności w nadbrzuszu, bóle, zaburzenia trawienia – rak żołądka, inne nowotwory przewodu pokarmowego, niekiedy rak jajnika.
Krew w stolcu, stolec koloru czarnego, naprzemienne biegunki i zaparcia, śluz w stolcu, stolce cienkie (ołówkowate) – nowotwory przewodu pokarmowego
Krwiomocz (bez objawów zapalenia dróg moczowych), dyzuria (parcie na mocz, trudności w oddawaniu moczu) – mogą towarzyszyć nowotworom układu moczowego.
Nieprawidłowe krwawienie z dróg rodnych – może wskazywać na raka pochwy, szyjki lub trzonu macicy.
Zmiany na skórze i błonach śluzowych (wargi, jama ustna, narządy płciowe): niegojące się owrzodzenia, zmiana wyglądu znamienia, pojawienie się zmian skórnych o szczególnych cechach (np. nieregularne rozmieszczenie barwnika) – nowotwory skóry.
Guzek piersi, owrzodzenie, wciągnięcie brodawki sutkowej, asymetria brodawek
Powiększone węzły chłonne – przy wielu nowotworach.
Oprócz wiedzy jak zapobiegać nowotworom równie ważna jest wiedza o profilaktyce wtórnej chorób nowotworowych by wcześnie wykryć nowotwór oraz umożliwić skuteczne i szybkie leczenie. Tu potrzebne jest wykonanie badań przesiewowych tzw. skrynning'u. Skrynning polega na zastosowaniu testu diagnostycznego, który umożliwiłby wykrycie choroby we wczesnym okresie jej rozwoju.
Koszt takich badań i procedur medycznych bywa wysoki,a społeczeństwo polskie dysponuje ograniczonymi środkami ,dlatego też skłania się do wykonywania badań tańszych, lecz skutecznych. Do badań takich należy:
BADANIE PRZESIEWOWE W KIERUNKU RAKA SZYJKI MACICY
Badanie to polega na pobraniu rozmazów cytologicznych z ujścia zewnętrznego szyjki macicy i pozwala zarówno na wczesne wykrycie raka, jak i na rozpoznanie zmian przedrakowych.
Eksperci europejscy zalecają wykonywanie badania co 3-5 lat i objęcie nim kobiet w wieku 30-60 lat. Badanie co 5 lat jest niewiele mniej skuteczne od częstych badań i jest bardziej uzasadnione ekonomicznie.
Organizacje amerykańskie zalecają, by rozpocząć te badania wcześniej i wykonywać je częściej. Trzeba jednak pamiętać, że już jednorazwe badanie u kobiety 40- 45 letniej istotnie zmniejsza ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy (26%). Badanie corocznie nie jest dużo lepsze od badania co 3-5 lat, jest przy tym dużo tańsze i łatwiejsze do zrealizowania. Podobne niewielkie różnice skuteczności odnotowano w porównaniu rozpoczęcia badań kobiet 20 letnich ze skrynningiem tych 35 letnich.
W krajach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej uzyskano zmniejszenie umieralności o 70%. Tak znaczny zysk zdrowtny sprawia, że cytodiagnostyka szyjki macicy jest uznana za podstawowy, wręcz wzorcowy test skrynningowy. Dość niski koszt pojedyńczego badania w połączeniu ze znaczną skutecznością badań wykonywanych co 5 lat sprawia ,że koszt uratowanego życie może być zaakceptowany nawet przez mniej zamożne społeczństwa.
BADANIE PRZESIEWOWE W KIERUNKU RAKA PIERSI
Badanie wykrywające wczesnego raka piersi to inaczej mammografia. Eksperci Unii Europejskiej zalecają, aby wykonywać badanie co 2 -3 lata i objąć nim kobiety w wieku 50-59 lat. Badanie co 3 lata jest niewiele mniej skuteczne, a wyraźnie tańsze. Organizacje amerykańskie zalecają wykonanie mammografii co roku i proponują objęcie tym badaniem kobiet od 40 r.ż.
W literaturze przyjmuję się, że spadek umieralności na raka sutka w wyniku skryninngu mammograficznego wynosi 20- 40%.
Mammografia jest badaniem w pełni swoistym i czułym. Część przypadków raka piersi może zostać nierozpoznana, istnieje także ryzyko fałszywie dodatniego mammogramu. Co piąta uczestniczka skrynningu jest poddana dalszym procedurom diagnostycznym, niekiedy bardzo kosztownym.
Połączenie mammografii z badaniem klinicznym lub ultrasonograficznym może nieco zwiększać liczbę wykrytych nowotworów. Brak jednak dowodu, że zmienia to wskaźniki umieralności, dlatego jedynym zalecanym badaniem pozostaje mammografia.
Warto zwrócić uwagę na ważną informację – mammografia jest jedynym skutecznym badaniem zmniejszającym umieralność na raka piersi. Regularne badania ultrasonograficzne nie zmniejszają umieralności na ten nowotwór.
BADANIA PRZESIEWOWE W KIERUNKU RAKA JELITA GRUBEGO
Eksperci Unii Europejskiej zalecają wykonanie badania obecności krwi utajonej w kale u wszystkich osób w wieku 50-74 lata. Badanie nalezy wykonuwać co 1-2 lata. Dodatnie wyniki powinny byc weryfikowane kolonoskopowo. Zmniejszenie umieralności na raka jelita grubego u osób poddanych takiemu skrynningowi szacuje się na kilkanaście procent.
Trudno jednoznacznie ocenić ekonomiczny aspekt badania krwii utajonej w kale. W jednej z prac koszt wykrycia jednego raka wynosi 16000 USD, trudno jednak na tej podstawie wyliczyć koszt uratowanego roku życia.
Niektóre oraganizacje amerykańskie zalecają badania przesiewowe oparte na badaniach endoskopowych (rektosigmoidoskopia, kolonoskopia) lub dwukontrastowym badaniu radiologicznym. Wysoki koszt tych badań, brak odpowiedniego zaplecza oraz mała zgłaszalność powodują, że te badania nie są powszechnie zalecane. Nie znajdują się także w zaleceniech Unii Europejskiej.
BADANIA PRZESIEWOWE W KIERUNKU RAKA GRUCZOŁU KROKOWEGO
Badania przesiewowe w kierunku raka stercza polegają na corocznym oznaczeniu PSA (prostatic specific antygen-specyficzny enzym dla gruczołu krokowego) w surowicy oraz badaniu palcem przez odbyt, są zalecane przede wszystkim przez organizacje zrzeszające urologów. Taki skrynning nie jest zalecany przez ekspertów Unii Europejskiej, nie zalecają go także znane organizacje onkologiczne, w tym amerykańskie.
W USA ten skrynning popularyzowany jest już od wielu lat i skutkuje zwiekszoną wykrywalnością wczesnych raków stercza. Brak jest jednak dowodów, iż skrynning oparty na oznaczeniu PSA i badaniu per rectum oraz następcze leczenie tych chorych ma wpływ na obniżenie umieralności na ten nowotwór.
BADANIE PROFILAKTYCZNE PRZY SKŁONNOŚCIACH GENETYCZNYCH
Takie rodziny powinny być kierowane do poradni genetycznych, gdzie sprawdza się obciążenie dziedziczne i proponuje specjalistyczną opiekę. W pierwszej kolejności próbuje się ustalić istnienie mutacji odpowiadającej za zwiększenie ryzyka wystąpienia choroby. Jeśli taka zostanie wykryta, to można ograniczyć badania do jej nosicieli. U osób zagrożonych nowotworem należy prowadzić regularne badania profilaktyczne (w zależności od rodzaju zagrożenia). Ostatnio rozważa się również wprowadzenie profilaktyki lekowej w niektórych przypadkach. Metoda ta jest jednak dopiero w stadium prób.
INNE BADANIA PRZESIEWOWE W ONKOLOGII
Nie wykazano, że regularne gastroskopie zmniejszaja umieralnośc na raka żołądka
Nie wykazano również, że regularnie wykonywane zdjęcia radiologiczne klatki piersiowej wpływają na obniżenie umieralności na raka płuca. Nie jest także potrzebne przesiewowe badanie cytologiczne plwociny
W grupach pracownikównarażonych na czynniki powodujące raka pęcherza moczowego wykonuje sie badania ukierunkowane na wykrywanie nowotworu (cytologiczne badanie moczu).
Spirometria – u osób palących powyżej 40. roku życia raz w roku: obniżenie pojemności płuc może sygnalizować rozwój raka płuc.
Badanie USG jamy brzusznej – raz w roku: wskazane przy podejrzeniu nowotworów narządów wewnętrznych, np. nerek, wątroby, trzustki a także piersi
Samokontrola piersi – u kobiet po 20. roku życia co miesiąc choć jest to metoda dyskusyjna ponieważ nie zawsze jest wykonana poprawnie i niewszystkie guzki są wyczuwalne to jednak lepiej by kobieta badała się regulanie niż żeby tego po prostu zaniechała
Literatura:
1. A.Jeziorski.,2009,Onkologia – podręcznik dla pielęgniarek,Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
2.Jarosz M.,2008, Nowotwory złośliwe Wydawnictwo Lekarskie PZWL
3. Wrotek K., 2010, Profilaktyka antyrakowa. Wydawnictwo HELION