Koncepcja człeka u Hegla

Aspekt metafizyczny dzieli się na rzeczywistość przyrodniczą (materialną) i duchową (psychiczną). Wolność odnosi się jednak tylko do tej drugiej sfery, jest specyficzną cechą, istotą ducha. ‘Musimy powiedzieć, że jak substancją materii jest ciężar, tak substancją, istotą ducha jest wolność’ . Hegel wyjaśnia, że wolność jest zależnością od siebie- w przeciwieństwie do bezwolnych przedmiotów, które siła ciężkości kieruje ku zewnętrznemu ośrodkowi. Punkt odniesienia ducha tkwi natomiast w jego wnętrzu, a więc duch jest zawsze skierowany ku sobie i – co się z tym wiąże – jest samowystarczalny, nie potrzebuje zewnętrznych odnośników. ‘Na tym właśnie polega wolność, gdyż skoro jestem zależny, odnoszę siebie do czegoś innego, czym nie jestem (…)jestem zaś wolnym, gdy jestem u samego siebie’ . Wolność jest więc przymiotem bytów rozumnych i duchowych, gdyż tylko one potrafią się samookreślić. Stąd prosty jest wniosek, że rzeczywistość materialna, która jest pozbawiona tych cech, nie jest rzeczywistością wolną.
Jednocześnie Hegel podkreśla, iż rzeczywistościami przyrodniczą i duchową rządzi konieczność, co jest wynikiem tego, iż posiadają one strukturę zdeterminowaną przez pewne konieczne prawa egzystencji. Różnica między nimi polega natomiast na tym, że byty duchowe są w stanie odkryć i zrozumieć owe prawa, dzięki czemu uwalniają się od zależności od natury. Rzeczywistość materialna zaś wykazuje zupełną bierność- przedmioty tylko istnieją, wszelkie zmiany, jakie się w nich dokonują, nie są wyrazem ich aktywności, lecz mają miejsce na skutek zewnętrznych uwarunkowań i praw. W przypadku rzeczywistości psychicznej sytuacja wygląda zupełnie inaczej – jej rozwój jest możliwy tylko dzięki własnej aktywności. Rozróżnienie między tymi dwoma rodzajami bytów opiera się więc na ich świadomości rozwoju i aktywności, która ten rozwój napędza ( lub jej braku). ‘Zadaniem ducha jest wytwarzać siebie. W ten sposób istnieje on dla siebie. Przedmioty fizyczne nie istnieją dla siebie; dlatego nie są wolne’ .
Wolność jest – mówiąc innymi słowy- samookreśleniem. Podczas gdy przyroda zmienia się w sposób automatyczny, duch rozwija się w oparciu o swoją świadomość; działa na podstawie własnego rozumu.

Według Hegla panowanie nad światem zewnętrznym w istotny sposób wpływa na rozwój ludzkiej podmiotowości. Wiąże się to z – można by rzec – dwuaspektowym pojmowaniem opanowywania przyrody. Oprócz bowiem prób okiełznania świata zewnętrznego człowiek musi zmierzyć się z ‘przyrodą’, która tkwi w nim samym – z żądzami i popędami. W pierwszej fazie rozwoju duch jest niejako zniewolony przez namiętności, z czasem jednak uczy się zachować nad nimi kontrolę. Hegel – w odróżnieniu np. od Kanta – nie postrzega popędów w kategoriach negatywnych, zasługujących na całkowite stłumienie przez rozum. Niemiecki filozof uważa, że żądze są siłą napędową ludzkich poczynań, że w istotny sposób wzbogacają osobowość (poprzez odpowiednią ‘obróbkę moralną’). Są częścią charakteru, więc nie powinno się ich eliminować – zamiast tego winny być kształtowane zgodnie z kanonem etycznym.
Rozwój człowieka Hegel pojmuje jako stopniowe odkrywanie poszczególnych składników charakteru (intelektu, woli, rozumności i moralności) i jako pomoc im w kontrolowaniu naturalnych popędów. Jak więc widać – wola i intelekt są przymiotami , które ujawniają się z czasem. W procesie dążenia do samookreślnia i samokontroli, są wyzwalane dzięki odpowiedniemu wychowaniu. ‘Duch ma swoją rzeczywistość tylko dzięki temu, że w potrzebach naturalnych i w związku z tą zewnętrzną koniecznością narzuca sobie granicę i skończoność, a dzięki temu właśnie, że je przenika, przezwycięża je i osiąga swoje obiektywne istnienie’ .
Wychowanie więc polega na uczynieniu z siebie człowieka etycznego, wiernego kanonom moralnym. Etyczność z kolei jest zespołem reguł i zasad przyjętych przez wspólnotę ludzką (rodzinę, naród), opartym na tradycji i zwyczaju; znajdującym odbicie w prawach, instytucjach; obecnym w stosunkach społecznych. Jest swoistym pośrednikiem między podmiotem a przyrodą, środowiskiem będącym odpowiednikiem przyrody. Jest więc rezultatem zniesienia sprzeczności pomiędzy namiętnościami i rozumem. ‘Etyczność to obowiązek, prawo substancjalne, druga natura, jak ją słusznie nazwano, pierwszą bowiem naturą jest zwierzęcy byt’ .
Według Hegla tylko w środowisku etycznym wolność człowieka może się naprawdę urzeczywistnić. Można by nawet rzec, że dla Hegla pojęcie etyczności jest niemal tożsame z pojęciem wolności, a w zasadzie z jej pewną odmianą: ‘wolnością substancjalną’ (obiektywną, pozytywną). Wolność ta podlega jednak nieustannym zmianom, zdeterminowanym uwarunkowaniami historycznymi.
Tu właśnie dochodzimy do powszechnodziejowego wymiaru wolności. Ściślej mówiąc, niemiecki filozof wskazuje na jej historyczne podłoże. Oznacza to, że wolność jest celem ludzkich dziejów, w toku historii ludzkość nieustannie dąży do osiągnięcia pełnej swobody. Hegel nie był w tym poglądzie nowatorski – myśl tę wyrazili już wcześniej Jan Jakub Rousseau, Immanuel Kant, Johann Gottlieb Fichte.