Sprawa polsko – litewska

Przed 20 laty Republika Litewska odzyskała niepodległość. W 2000 roku ratyfikowała Konwencję o Ochronie Mniejszości Narodowych. W 2005 została członkiem Unii Europejskiej. Od dwóch dziesięcioleci Litwa rządzi się według własnego uznania i nikt nie ingeruje w jej suwerenność. Na zasadzie wahadłowej rząd w państwie sprawują na zmianę konserwatyści
i lewica. Jednak stosunek władz państwowych do potrzeb społeczności polskiej jest wciąż negatywny i niezmienny niezależnie od partii, która wygrała wybory. Po 20 latach niepodległości założenia wspomnianej konwencji nie są przestrzegane w różnych dziedzinach życia społecznego, zaś prawa i możliwości przedstawicieli mniejszości narodowych na Litwie są w rażącej sprzeczności zarówno z duchem i literą Konwencji, jak też z praktyką stosowaną w krajach Europy.

Od czasu przejęcia prezydentury Litwy przez Dalię Grybauskaite i polskiej przez Bronisława Komorowskiego nastąpiło dość szybkie ochłodzenie stosunków dwustronnych, wynikające
z rozbieżności interesów obu stron. Za czasów prezydentury Adamkusa Litwa uważała Polskę za partnera strategicznego, niezbędnego do reprezentowania państwa w świecie. Również prezydent Polski Lech Kaczyński dbał o podtrzymywanie stosunków z byłymi republikami radzieckimi, skupiając się w swojej prezydenturze na tej części świata, głównie w celu budowania bloku antyrosyjskiego. Przejęcie całości rządów w Polsce przez Platformę Obywatelską wiązało się natomiast z przeorientowaniem polskiej polityki zagranicznej na kwestie zachodnie i rezygnacją z ostrego kursu antyrosyjskiego, co spowodowało, że
w stosunkach z Litwą, które straciły na znaczeniu, Polska zaprzestała pomijania niewygodnych dla Litwy kwestii językowych, reprywatyzacyjnych, oświatowych.

Jednym z najbardziej niepodważalnych praw człowieka jest prawo własności. W sytuacji mieszkańców Wileńszczyzny to przede wszystkim prawo własności na ziemię. Podczas, gdy
w innych rejonach na Litwie proces reprywatyzacji ziemi jest dawno ukończony, w rejonie wileńskim z wielkim trudem posunął się zaledwie do nieco ponad 70 procent. W samym Wilnie jest to zaledwie 14%. Intensywne zabiegi władz litewskich w kierunku wywłaszczania polskich rolników rozpoczęły się 24.04.1996 ustawą o Rozszerzeniu Granic Wilna. Zgodnie z jej założeniami do obszarów Wilna włączono 10,5 tys. ha Wileńskiej ziemi odbierając ją podwileńskim rolnikom. Ponadto w 1997 roku przyjęto ustawę o przenoszeniu ziemi, w myśl której rolnicy z głębokiej Litwy mają prawo należącą im ziemię otrzymać nie tam, gdzie dotychczas mieszkali, lecz w dowolnym miejscu Litwy (w domyśle - na Wileńszczyźnie). Zgodnie z tą ustawą ziemię podwileńską zamiast zwrócić prawowitym mieszkańcom, masowo przydzielano przybyszom z najdalszych zakątków Litwy. A ponieważ nieżyzna posiada ona niższą kategorię, to zamiast dotychczasowych 5 ha ziemi w oddalonym rejonie, pod Wilnem przybyszom hojnie przydzielano po 30 ha i więcej. Tak wyrosły tu całe nowe osiedla litewskie, a skład narodowościowy terenów podwileńskich drastycznie się zmienił.

Drugim, nie mniej ważnym problemem społeczności polskiej na Litwie jest szkolnictwo
i niejednakowe podporządkowanie szkół polskich i litewskich w zależności od narodowości
uczących się w nich dzieci. Takie zróżnicowanie istnieje w rejonie wileńskim, gdzie Polacy stanowią 79 procent. W tych rejonach szkoły mniejszości narodowych należą do samorządów w przeciwieństwie do szkół z litewskim językiem nauczania Te posiadają odrębny status
i pomijając samorządy, należą bezpośrednio do struktur rządowych. Są znacznie lepiej wyposażone, dla nich buduje się ekskluzywne budynki szkolne znacznie przekraczające zapotrzebowanie, im przeznacza się więcej autobusów szkolnych, otrzymują więcej środków finansowych od rządu.

30 marca 2011 r . urząd prezydencki poinformował, iż Prezydent Litwy podpisała nowelizację ustawy o oświacie, która przewiduje, że w szkołach mniejszości narodowych na Litwie, w tym polskich, lekcje dotyczące historii, geografii czy wiedzy o świecie w części dotyczącej Litwy oraz w całości przedmiot o nazwie "podstawy wychowania patriotycznego” będą prowadzone w języku litewskim. Ustawa przewiduje, że od roku 2013 w szkołach litewskich
i szkołach mniejszości narodowych egzamin maturalny z języka litewskiego zostanie ujednolicony. Natomiast w ramach tzw. optymalizacji sieci szkół, w małych miejscowościach będą zamykane szkoły mniejszości narodowych, w tym polskie, i pozostawiane będą jedynie szkoły litewskie. Według społeczności polskiej na Litwie, w efekcie liczba tamtejszych szkół polskich zmniejszy się o połowę: z obecnych ok. 120 szkół w Wilnie i na Wileńszczyźnie pozostanie ok. 60. Ustawę przyjęto mimo wielokrotnie zgłaszanych zastrzeżeń władz polskich, które wskazywały niebezpieczeństwo złamania dwustronnych zobowiązań przyjętych przez Litwę między innymi w Traktacie między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Litewską
o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy z roku 1994. Polskie MSZ wyraziło rozczarowanie tą decyzją. Zdaniem resortu skutkiem zmian będzie stopniowy demontaż systemu szkolnictwa mniejszości polskiej, co prowadzić będzie do jej przymusowej asymilacji.

Kolejny problem to prawo mniejszości narodowej do używania swego imienia i nazwiska
w języku mniejszości oraz prawo do tego, aby one były oficjalnie uznawane. Trybunał Sprawiedliwości UE orzekł, że Litwa może odmówić zmiany pisowni nazwiska na polską, chyba że powoduje to "poważne niedogodności" dla zainteresowanych. Zdaniem Trybunału, obowiązujące na Litwie zasady pisowni nazwisk jedynie przy użyciu litewskiej transkrypcji nie łamią unijnych zasad. Zmiany pisowni nazwiska odmówił należącej do mniejszości polskiej obywatelce Litwy urząd w Wilnie. Sprawa trafiła do Luksemburga, gdy o interpretację prawną litewskich przepisów zwrócił się wileński sąd rejonowy, rozpatrujący skargę litewskiej Polki i jej urodzonego w Polsce męża.

Jak podkreślił Egidijus Meilunas na spotkaniu z polskimi dziennikarzami, Trybunał w praktyce orzekł, że przedstawiciel mniejszości narodowej może mieć prawo wpisywania w paszporcie nazwiska w transkrypcji narodowej, a nie w oficjalnym języku państwowym. Podkreślił, że "może", co nie znaczy, że "musi": "Decyzja Trybunału oznacza, że jeżeli strona litewska - sąd, rząd - zdecyduje się na realizację tej możliwości, to będzie można wpisywać w nazwisko obce literę "w", "x" i "q" - wyjaśniał wiceszef litewskiej dyplomacji. Uchylił się od jasnej odpowiedzi, czy to oznacza, że po raz trzeci pisownią nazwisk mniejszości narodowych zajmie się litewski Sejm.

27 lutego 2011 r. odbyły się na Litwie wybory samorządowe. Po zmianach ordynacji wyborczej, po raz pierwszy mogli w nich brać udział kandydaci niezależni, przez co o ponad 1500 mandatów radnych w 60 samorządach walczyła rekordowa liczba kandydatów — ponad 16 tysięcy. Największym zaskoczeniem był bezprecedensowy sukces listy AWPL
w Wilnie. Jako „Koalicja Akcji Wyborczej Polaków na Litwie i Aliansu Rosjan »Blok Waldemara Tomaszewskiego« ”, zdobyła w 51-osobowej radzie aż 11 mandatów — o 5 więcej, niż
w poprzednich wyborach — zajmując w ten sposób drugie miejsce. AWPL jest więc drugą największą siłą w stołecznym samorządzie i głosem, którego nie da się zignorować.

Bezprecedensowy sukces AWPL świadczy nie tylko o wzroście poparcia dla niej, jako partii politycznej, ale przede wszystkim zadaje kłam twierdzeniom litewskich polityków, że kwestia pisowni nazwisk, używania języków mniejszości narodowych w życiu publicznym, zwrot nieruchomości czy kwestie szkolnictwa mniejszości to „tylko wymysły kilku politykierów”. Wspomniane sprawy stanowią właśnie trzon programu AWPL, i jej sukces pokazuje, że zagadnienia te są istotne nie tylko dla kilku jednostek, jak próbuje to ukazywać litewski MSZ, ale dla o wiele szerszych rzesz obywateli Republiki Litewskiej.