Stosunki polsko- litewskie
Państwo litewskie powstało w połowie XIII wieku. Początkowo panowała w nim tzw. demokracja plemienna (wiecowa). Stopniowo ważną pozycję zyskiwali lokalni możnowładcy, zwani kunigasami. W roku 1240 na Litwie było pięciu głównych kunigasów, lecz jeden z nich - Mendog (lit. Mindaugas) - doprowadził do marginalizacji czterech pozostałych i w praktyce stał się jedynowładcą Auksztoty (lit. Aukštaitija). Książę Mendog przyłączył do ziem rdzennej pogańskiej Litwy[4] prawosławne terytoria ruskie - Ruś Czarną i Ziemię Połocką. Zawarł także sojusz z Krzyżakami, przy poparciu których przyjął chrzest (1251) i uzyskał koronę królewską (1253), jednak społeczeństwo Litwy pozostało pogańskie, gdyż warunkiem pełnego podporządkowania się księciu przez Żmudzinów było zaprzestanie chrystianizacji kraju. Z drugiej strony dochodziło do polsko-litewskich walk, głównie na terenach przygranicznych. Gdy Litwinom udało się pokonać Jaćwingów znaleźli się oni w bezpośrednim sąsiedztwie terytoriów Mazowsza. W 1262 miał miejsce najazd zbrojny, w wyniku którego śmierć poniósł Siemowit I mazowiecki, a do niewoli litewskiej trafił jego syn - Konrad II czerski.Po śmierci Mendoga kolejni władcy litewscy kontynuowali proces umacniania państwowości. Prowadzili także aktywną politykę dynastyczną - Trojden (lit. Traidenis), jeden z następców Mendoga, wydał swoją córkę Gaudemundę Zofię za Bolesława II, księcia mazowieckiego.Trwały też najazdy na ziemie polskie - w 1294 w wyniku jednej z litewskich wypraw poległ kolejny z książąt - Kazimierz II łęczycki. W tym czasie więziono również jednego z władców ziemi dobrzyńskiej - Siemowita dobrzyńskiego[5]. W 1316 władzę na Litwie objął Giedymin (lit. Gediminas), za czasów którego zawiązał się pierwszy sojusz polsko-litewski (1325). Do jego zawarcia doszło pomiędzy królem Polski Władysławem Łokietkiem a Giedyminem. Przymierze zostało poparte ślubem zawartym pomiędzy córką władcy Litwy - Aldoną i synem Władysława - Kazimierzem III Wielkim. Jednocześnie doszło do mariażu jednego z książąt płockich, Wacława, z inną córką Giedymina - Elżbietą. Sojusz zaowocował dwiema wspólnymi wyprawami przeciw Nowej Marchii, lecz spowodował zarazem oburzenie w Rzeszy, gdyż uznano go za sprzymierzanie się z poganami. W konsekwencji tego Władysław Łokietek powziął decyzję o zerwaniu sojuszu.W latach 1349-1350 doszło do intensywnych walk polsko-litewskich. Przyczyną sporu stało się zainteresowanie obu państw zwiększeniem wpływów na Rusi Halickiej. W wyniku splądrowania Sandomierszczyzny król Kazimierz postanowił ulec i zawarł pokój. Jednak już w 1351 podjął wspólną z Węgrami wyprawę odwetową. Doszło wtedy do porozumienia z Kiejstutem (lit. Kęstutis), który zgodził się na przyjęcie od Węgrów chrztu, lecz jego ucieczka przekreśliła te zamiary. Do kolejnego starcia doszło w 1352, gdy wojska polskie bezskutecznie usiłowały opanować Bełz. W wyniku włączenia się do konfliktu Tatarów, zawarto dwuletni rozejm. W 1355 następna polska wyprawa zajęła Włodzimierz. Działaniom króla polskiego sprzyjały spory między książętami litewskimi. Zmagania o Ruś Halicką nie przeszkodziły Kazimierzowi w zaaranżowaniu zawartego w 1360 małżeństwa wnuka królewskiego, Kaźka Słupskiego z córką Olgierda Giedyminowica (lit. Algirdas), Kenną. Król chciał w ten sposób przygotować sojusz polsko-litewski, bowiem przewidywał, że po śmierci bezdzietnego wówczas Ludwika Węgierskiego tron polski przypadnie Kaźkowi i Kennie[6]. Tak się jednak nie stało[7]. W 1366 podjęto atak przeciw Lubartowi. Zawarty w tym roku pokój okazał się trwały - ziemia łucka przypadła Lubartowi, zaś bełska i chełmska[8] - innemu litewskiemu księciu, Jerzemu Narumytowiczowi. Tymczasem Litwini kontynuowali ekspansję na osłabione przez najazd mongolski księstwa ruskie. Giedymin opanował Podlasie, Polesie, Wołyń i Witebszczyznę. Po jego śmierci i krótkim panowaniu Jawnuty (lit. Jaunutis) rządy objęli Olgierd i Kiejstut. Olgierd podbijał ziemie ruskie: Podole, Kijowszczyznę, część Rusi Zaleskiej, a Kiejstut bronił zachodnich granic przed najazdami krzyżackimi. Po śmierci Olgierda władzę przejął jego syn - Jagiełło, który początkowo współrządził ze swym stryjem - Kiejstutem, władającym Księstwem Trockim.W międzyczasie na arenie pojawiło się nowe zagrożenie zarówno dla Litwy, jak i dla Polski. Od 1202 roku na terenie Inflant rozwijało się państwo zakonu kawalerów mieczowych, pozostające od 1237 roku w unii z groźnym państwem zakonu krzyżackiego. Oba państwa powiększały swe terytoria kosztem plemion pogańskich, w końcu pojawiło się z ich strony żądanie przejęcia Żmudzi, która stała na przeszkodzie połączeniu terytoriów.
Jagiełło (lit. Jogaila Algirdaitis) początkowo skupił się raczej na umacnianiu pozycji w Auksztocie (lit. Aukštaitija) i na podbitych ziemiach ruskich, ale nadal pozostawał pod presją krzyżacką. W 1382 roku w niejasnych okolicznościach umarł Kiejstut, którego następcą powinien zostać Witold (lit. Vytautas), jednak Jagiełło nie chciał łatwo rezygnować ze spuścizny po swym stryju. W obliczu zagrożenia agresją zakonu doszło w roku 1382 do zawarcia traktatu, w którym Litwa odstępowała Krzyżakom część Żmudzi (lit. Žemaitija) i zobowiązywała się do chrztu w ciągu trwania podpisanego na cztery lata rozejmu. Jagiełło znalazł się w trudnej sytuacji, co potwierdza ranga poczynionych przez niego ustępstw. Chcąc ratować kraj musiał zwrócić się do któregoś z europejskich państw, które byłoby skłonne wprowadzić go do wspólnoty chrześcijańskiej. Jako, że Wielkie Księstwo Moskiewskie pozostawało w strefie obrządku wschodniego, a zbliżenie w tej sytuacji z państwem zakonu spotkałoby się ze złym przyjęciem przez bojarów, Jagiełło postanowił zwrócić się ku Polsce. Już w 1383 roku nadał lubelskim kupcom w Wilnie szereg przywilejów, czym zyskał sobie ich przychylność.[9]Bez wątpienia w tym czasie sytuacja geopolityczna sprzyjała sojuszowi polsko-litewskiemu, gdyż oba państwa łączyło coraz więcej wspólnych interesów, jak choćby chęć odzyskania ziem utraconych w wyniku ekspansji krzyżackiej, dążenie do umocnienia swych wpływów na terytoriach ruskich, a także przyczyny ekonomiczne. Dodatkowo stronę polską motywowała dbałość o rozszerzanie wpływów Kościoła. Trudno ustalić jednoznacznie od kogo wyszła inicjatywa nawiązania ścisłych kontaktów. Wiadomo, że dążyła do tego część takich rodów jak Tarnowscy, Melsztyńscy, czy Kurozwęccy, którzy decydowali wówczas o kierunkach polskiej polityki zagranicznej. Z drugiej strony na uroczystości koronacyjne Jadwigi w styczniu 1385 zjawiło się wielkie poselstwo litewskie, ze Skirgiełłą (lit. Skirgaila) na czele, które oficjalnie zwróciło się z prośbą o rękę młodej królowej. W wyniku przeprowadzonych wtedy rozmów osiągnięto wstępne porozumienie co do kształtu i warunków przyszłego układu.[9]
Główne przyczyny zbliżenia polsko-litewskiego w 2. połowie XIV wieku:
ze strony Litwy;
ultimatum krzyżackie w kwestii chrztu;
moskiewska akcja "zbierania ziem ruskich" i związane z tym zagrożenie;
względy ekonomiczne;
ze strony Polski;
chęć osłabienia państwa zakonu i dążenie do odzyskania utraconych ziem;
dążenie do przerwania niszczących najazdów litewskich na wschodnie ziemie polskie;
chęć utrzymania dominującej pozycji na Rusi Halickiej;
dbałość o rozszerzanie wpływów Kościoła;
obawy związane z kierowaniem krajem przez małoletnią Jadwigę w okresie napiętych stosunków z groźnymi sąsiadami;
względy ekonomiczne.
Lata 1385-1569
Unia w Krewie
W tych warunkach 14 sierpnia 1385 roku doszło do zawarcia pierwszej unii polsko-litewskiej w miejscowości Krewo. Na mocy tego układu Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest w obrządku katolickim wraz z książętami i ludem Litwy.
11 stycznia 1386 roku na zamku w Wołkowysku zawarto umowę, na mocy której Jagiełło miał objąć polską koronę i Jadwigę Andegaweńską za żonę. 15 lutego Jagiełło przyjął imię Władysława, zaś Świdrygiełło (lit. Švitrigaila), Korygiełło i Witold, odpowiednio - Bolesława, Kazimierza i Aleksandra. 18 lutego nastąpił ślub, a 4 marca odbyła się uroczysta koronacja. Ze ślubem związany był także następny punkt, którym było zobowiązanie się strony litewskiej do zapłaty Habsburgom odszkodowania w wysokości 200 tysięcy florenów za zerwanie umów o małżeństwie Jadwigi z Wilhelmem. Dodatkowo Litwa zobowiązała się zwolnić wszystkich polskich jeńców, a Jagiełło, jako przyszły mąż Jadwigi i król Polski zobowiązał się do odzyskania utraconych przez Polskę ziem i utrzymania ścisłego sojuszu. Ponadto zapowiedziano wcielenie ziem Księstwa do Korony Królestwa Polskiego, jednak bez podawania terminu, czy zasad ewentualnej inkorporacji. W związku z pozostaniem Jagiełły na terytorium Polski, na namiestnika Litwy wyznaczono Skirgiełłę, który funkcję tę sprawował do roku 1392, gdy zastąpił go Witold, a on sam przejął zarząd nad ziemiami ruskimi. W 1387 erygowano biskupstwo w Wilnie, podległe arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu[10]. Unia krewska, w praktyce unia personalna, oznaczała pogłębienie się orientacji polskiej polityki zagranicznej na wschód. Przyniosła także zasadniczą zmianę sił we Europie Wschodniej oraz wzmocnienie Królestwa Polskiego.[9]W 1387 roku Jagiełło wydał pierwszy przywilej stanowy dla bojarów litewskich zwalniający ich od danin i posług na rzecz wielkiego księcia - chciał dzięki temu pozyskać ich przychylność dla unii z Polską i nowej wiary katolickiej. Nie obyło się jednak bez problemów - przeciw Jagielle wystąpiła opozycja na czele z jego kuzynem, Witoldem Kiejstutowiczem, który w imię obrony ojczyzny i w obawie przed hegemonią Polski zwrócił się o pomoc w stronę Krzyżaków. Jagiełło pragnąc zażegnania konfliktu doprowadził w roku 1392 do kompromisowego porozumienia znanego jako ugoda w Ostrowie, na mocy której Witold otrzymał księstwo Trockie i namiestnictwo nad Litwą. W zamian za to zerwał kontakty z Krzyżakami i uznał Jagiełłę za swego zwierzchnika. Od roku 1395 Witold zaczął tytułować się wielkim księciem, dzięki temu zyskiwał sobie coraz większą przychylność wśród litewskich bojarów. W 1399 roku zmarła Jadwiga Andegaweńska, co stało się powodem, by uczynić Jagiełłę jedynym królem Polski. W tym samym roku fakt ten został potwierdzony przez szlachtę, natomiast kwestia relacji Polska-Litwa zaczęła wymagać nowych regulacji.Początek XV wieku przyniósł drugą w historii unię polsko-litewską. Nowe porozumienie nazwane zostało unią wileńsko-radomską, gdyż szlachta obu państw potwierdziła jego postanowienia w tychże miastach. Na jego mocy Władysław Jagiełło otrzymał tytuł Supremus Dux Lithuaniae[11], a Witold Magnus Dux Lithuaniae[12]. Ustalono także, że w przypadku śmierci Jagiełły tron polski ma zostać obsadzony w porozumieniu ze stroną litewską, natomiast, gdyby pierwszy zmarł Witold - Litwa miałaby mieć nowego wielkiego księcia wyznaczonego przez Jagiełłę. Unia ta, podobnie jak unia krewska zachowywała odrębność obu państw.Kolejne lata to okres nasilającego się konfliktu z zakonem krzyżackim. W tym czasie najmłodszy brat Jagiełły, Świdrygiełło zbuntował się przeciw władzy Witolda i szukał porozumienia z Krzyżakami. Doprowadziło to do zatargu krzyżacko-litewskiego, lecz strony zawarły pokój w Raciążu, co stało się okazją do pierwszej ważniejszej manifestacji wspólnego, polsko-litewskiego stanowiska w danej sprawie, gdyż Witold przekazał Krzyżakom polskie postulaty w kwestii Pomorza Gdańskiego. Porozumienie okazało się jednak przejściowe i w 1409 roku doszło do wybuchu wielkiej wojny z zakonem krzyżackim, w której Litwa i Polska wystąpiły wspólnie.W 1407 wielkim mistrzem zakonu został Ulrich von Jungingen - zwolennik nieustępliwego traktowania Polski i Litwy i reprezentant prowojennego stronnictwa wśród krzyżaków. W 1408 przekazał Gotlandię na rzecz Eryka Pomorskiego, co oznaczało tworzenie sprzyjającej sytuacji politycznej do prowadzenia podbojów. Z drugiej strony Jagiełło zawarł pokój z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Początek konfrontacji zbrojnej była już tylko kwestią czasu - bezpośrednim pretekstem stał się wybuch antykrzyżackiego powstania na Żmudzi, wspieranego przez Litwę. Strona Polska natychmiast zaoferowała Witoldowi pomoc, w wypadku krzyżackiego ataku, wobec czego 6 sierpnia 1409 Ulrich von Jungingen wypowiedział Polsce wojnę. Działania wojenne rozpoczęły się wtargnięciem krzyżaków na ziemię dobrzyńską, a w październiku podpisano rozejm do 24 czerwca 1410. Obie strony postanowiły w tym czasie przygotować się do walnej rozprawy. Poczyniono również odpowiednie zabiegi dyplomatyczne próbując zdyskredytować oponenta - krzyżacy przedstawiali konflikt jako krucjatę przeciw pogaństwu, uzyskali też wsparcie władców Czech i Węgier oraz licznych książąt niemieckich. Polska mogła liczyć na pomoc hospodara mołdawskiego i oddziałów tatarskich Dżelal-ed-Dina. Litwinom udało się w maju 1410 potwierdzić zawarcie pokoju z krzyżakami inflanckimi, co uszczupliło siły wroga w decydującym momencie. Plan polsko-litewski zakładał koncentrację wojsk na południe od państwa zakonnego i marsz na Malbork. 30 czerwca siły polskie przekroczyły Wisłę i w okolicach Czerwińska połączyły się z Litwinami. Krzyżacy skoncentrowali swoją armię pod Kurzętnikiem, ale do starcia ostatecznie nie doszło. 13 lipca Jagiełło otrzymał akt wypowiedzenia wojny od Zygmunta Luksemburskiego, ale nie wpłynęło to zasadniczo na zmianę planów. 15 lipca doszło do walnego rozstrzygnięcia - bitwy pod Grunwaldem. Połączone siły polsko-litewsko-rusko-tatarskie, liczniejsze, ale gorzej uzbrojone od krzyżackich, odniosły pełne zwycięstwo. W ich ręce dostało się 50 chorągwi wroga, działa oraz obóz z zapasami. Skala zwycięstwa była dość niespodziewana, jednak nie udało się doprowadzić do zajęcia Malborka. Po długich rokowaniach zawarto pokój w Toruniu (11 lutego 1411). Wspólne zwycięstwo Polaków i Litwinów sprawiło jednak, że świadomość obopólnych korzyści z pozostawania w ścisłym sojuszu wzrosła. Pojawiła się też szansa na rozwiązanie kwestii krzyżackiej w przyszłości.[13]W roku 1413 w Horodle zawarto kolejną unię między Polską i Litwą. Jednym z jej długofalowych następstw stało się upodobnienie litewskiej struktury administracyjnej do schematów polskich[14]. W zasadzie postanowienia unii były podobne do wileńsko-radomskiej, ale pojawiły się także nowe zapisy, dzięki którym bojarzy uzyskali podobne prawa co szlachta polska. Nastąpiło również przyjęcie 47 katolickich rodów bojarskich do herbów polskich. Ustalono także, by kontynuować unię, nawet po wygaśnięciu rodu Jagiełły. Zachowano też instytucję wielkiego księcia, mimo podtrzymania zapisu o inkorporacji Wielkiego Księstwa:
"ziemie litewskie [...] zgodnie z wolą, zezwoleniem i zgodą baronów, panów, bojarów ponownie wcielamy, [...] przywłaszczamy, [...] sprzymierzamy i na wieki jednoczymy ze wspomnianym Królestwem Polskim"[13]Po śmierci Witolda władzę na Litwie miał objąć ten, którego "król polski lub jego następcy za radą prałatów i baronów Polski i ziem Litwy uznają za godnego wyboru, ustanowienia i umieszczenia". Strona polska natomiast zobowiązała się, że "bez prawowitych następców" nie obierze swojego władcy bez porozumienia i zgody wielkiego księcia i bojarów.[13]Ponadto po podpisaniu unii pojawiła się możliwość uszlachetnienia rodów bojarskich poprzez nadanie herbu przez władcę. Wybrane rody szlacheckie dokonywały adopcji części bojarów. Wcześniej pojęcie szlachectwa było właściwie na Litwie nieznane.[13]Kolejne lata rządów Witolda to okres szczytu potęgi Litwy w Europie Wschodniej. Jej zwierzchnictwo uznał m.in. Nowogród oraz chanat krymski. Litwa znacznie się usamodzielniła, jej pozycja i siła wzrosła do tego stopnia, że zachwiała unią z Polską. W 1422 roku po kolejnej wojnie z Krzyżakami, na mocy pokoju w Melnie, Litwa odzyskała Żmudź.W 1428 roku Witold rozpoczął starania o koronację. Jego plany poparł Władysław Jagiełło, lecz pod warunkiem, że po śmierci kuzyna koronę przejąłby syn Jagiełły, gdyż Witold nie posiadał męskiego potomstwa. 6 stycznia 1429 roku rozpoczął się zjazd w Łucku, na którym spotkali się m.in. Władysław Jagiełło, Witold i Zygmunt Luksemburczyk. Próbował on przejąć inicjatywę w kwestii ewentualnej koronacji, gdyż zależało mu na rozbiciu sojuszu polsko-litewskiego. Na posiedzeniu obu rad[15] projekt podniesienia Litwy do rangi królestwa został entuzjastycznie przyjęty przez stronę litewską, natomiast panowie koronni jednomyślnie go odrzucali, kwestionując prawo Luksemburczyka do dysponowania koronami[16]. Ostro wypowiedział się Zbigniew Oleśnicki próbując wskazać intrygę Zygmunta. W końcu panowie polscy zerwali obrady, oddalając tym samym sprawę koronacji. W 1430 roku Witold zmarł.[13]Wielkim księciem litewskim został brat Jagiełły - Świdrygiełło. Stało się to jednak bez porozumienia ze stroną polską, co oznaczało złamanie zasad unii horodelskiej. Panowie koronni okazali gotowość do uznania nowego księcia w zamian za ustępstwa terytorialne w postaci Podola i Wołynia, jednak nowy władca odmówił. Niebawem Świdrygiełło rozpoczął starania o koronację, co dodatkowo zaostrzyło spór. Postanowił poszukać wsparcia u Zygmunta Luksemburczyka i krzyżaków, czego rezultatem był wybuch wojny polsko-litewskiej w lipcu 1431. Wojska księcia, wspierane posiłkami krzyżackimi, uderzyły na Kujawy i Wielkopolskę, ale 13 września 1431 doznały sporych strat w bitwie pod Dąbkami. Tymczasem zadziałać postanowili panowie litewscy wyznania katolickiego, którzy w 1432 swoim księciem okrzyknęli Zygmunta Kiejstutowicza (lit. Žygimantas Kęstutaitis), cieszącego się poparciem w Polsce.[13]