Henryk Sienkiewicz - „Potop”
PLAN WYDARZEŃ:
1. Rozporządzenia testamentu Herakliusza Billewicza.
2. Przyjazd Andrzeja Kmicica do Wodokt w styczniu 1655 roku i pierwsze spotkanie z narzeczoną Aleksandrą Billewiczówną.
3. Hulanki Kmicica i jego kompanów.
4. Oburzenie Oleńki na wieść o postępowaniu Kmicica i wypędzenie kompanów Kmicica przez Oleńkę.
5. Spalenie wsi Wołmontowicze przez Kmicica w akcie zemsty za zamordowanie kompanów. Wypędzenie Kmicica przez Oleńkę.
6. Porwanie Oleńki przez Kmicica.
7. Odbicie Oleńki przez szlachtę laudańską. Pojedynek Kmicica z Wołodyjowskim.
8. Przekazanie Kmicicowi listu zapowiedniego od księcia wojewody wileńskiego Janusza Radziwiłła przez Wołodyjowskiego.
9. Podpisanie ugody oddającej Wielkopolskę pod panowanie Karola Gustawa w zamian za obietnicę pozostawienia szlachcie jej swobód oraz zapewnienie nienaruszalności jej majątków w lipcu 1655 roku.
10. Złożenie przysięgi wierności Januszowi Radziwiłłowi na krzyż przez Kmicica.
11. Podpisanie przez księcia Janusza Radziwiłła ugody ze Szwedami.
12. Uwięzienie i zamiar zgładzenia zbuntowanych pułkowników przez Janusza Radziwiłła.
13. Przekonanie Kmicica do swoich racji przez Janusza Radziwiłła.
14. Ocalenie życia pułkowników przez Kmicica i wywożenie pułkowników: Mirskiego, Stankiewicza, Oskierki, Jana i Stanisława Skrzetuskich oraz pana Zagłoby pod strażą Rocha Kowalskiego i dragonów do Birż.
15. Fortel pana Zagłoby i uwolnienie pułkowników.
16. Udaremniona przez oswobodzonych pułkowników próba Kmicica zabrania miecznika Tomasza Billewicza i Oleńki do Kiejdan.
17. Odkrycie przez Kmicica prawdziwych intencji Radziwiłłów w trakcie rozmowy z księciem Bogusławem.
18. Nieudane porwanie księcia Bogusława przez Kmicica.
19. Przemiana Kmicica i przyjęcie imienia Babinicz.
20. Zbiórka wojsk polskich pod Białymstokiem.
21. Próba uwiedzenia Oleńki przez księcia Bogusława.
22. Ostrzeżenie przez Babinicza mieszkańców Jasnej Góry przed Szwedami i obrona Częstochowy.
23. Schwytanie Kmicica przez Szwedów.
24. Namówienie króla Jana Kazimierza do powrotu do kraju przez Babinicza.
25. Ocalenie króla w drodze powrotnej do kraju przez Babinicza
26. Powstanie konfederacji tyszowieckiej dla ratowania kraju.
27. Zdobycie Tykocina przez wojska Sapiehy i śmierć Janusza Radziwiłła.
28. Ślubowanie Maryi Pannie przez Jana Kazimierza we Lwowie oraz wzięcie jej za Patronkę i Królową Polski.
29. Powierzenie dowództwa nad Tatarami Babiniczowi.
30. Eskortowanie przez Babinicza Anny Borzobohatej-Krasieńskiej z Zamościa i ocaleni jej przed porwaniem.
31. Uwolnienie przez Babinicza Soroki schwytanego przez Bogusława.
32. Sukcesy wojsk Czarnieckiego w walce ze Szwedami.
33. Wygrana Polaków ze Szwedami nad Pilicą, w okolicach Warki.
34. Odbicie Warszawy z rąk Szwedzkich.
35. Przetrzymywanie Oleńki, Tomasza Billewicza i Anny Borzobohatej-Krasieńskiej w Taurogach przez księcia Bogusława.
36. Ucieczka z Taurogów i powrót do Laudy.
37. Sukcesy Babinicza i Tatarów.
38. Wygrana wojsk Gosiewskiego ze Szwedami w Prostkach.
39. Atak Szwedów na Laudę. Pomoc Babinicza
40. Oswobodzenie kraju.
41. Powrót rannego Kmicica do Lubicza jesienią 1657 roku.
42. Rehabilitacja Kmicica.
43. Zaręczyny dwóch par: Oleńki i Kmicica, Anusi i Wołodyjowskiego.
BOHATEROWIE:
Postacie historyczne:
Stefan Czarniecki - wódz z czasów wojny polsko-szwedzkiej, hetman polny koronny;
Piotr Czarniecki - krewny Stefana, przebywał w klasztorze jasnogórskim podczas oblężenia;
Jan Kazimierz - syn Zygmunta III Wazy, król Polski w latach 1648-1668;
Maria Ludwika - żona Jana Kazimierza, królowa;
Karol X Gustaw - król Szwecji od 1654 r.;
Książę Heski - niemiecki wódz biorący udział w oblężeniu Jasnej Góry;
Klemens Kordecki - paulin, przeor Jasnej Góry w czasie oblężenia klasztoru przez Szwedów, wojewoda sandomierski i kasztelan krakowski;
Andrzej Kuklinowski - rotmistrz chorągwi lekkiej jazdy, zginął podczas oblężenia Jasnej Góry;
Jerzy Lubomirski - marszałek wielki, hetman polny koronny, uczestnik walk ze Szwedami i Moskwą, w 1664 roku skazany na banicję, inicjator rokoszu, przeciwnik reform Jana Kazimierza;
Miller -generał, Niemiec na służbie u Szwedów, dowodził oblężeniem Jasnej Góry;
Krzysztof Opaliński - wojewoda poznański, poeta, poddał Szwedom Wielkopolskę pod Ujściem;
Piotr Opaliński - wojewoda podlaski, uczestnik oddania Wielkopolski Szwedom pod Ujściem;
Hieronim Radziejowski - podkanclerz koronny, wypędzony z Polski po zatargu z królem, namawiał Karola Gustawa do przejęcia tronu w Polsce, po "potopie" ułaskawiony;
Bogusław Radziwiłł - chorąży, koniuszy litewski, gubernator Prus książęcych, pod koniec "potopu" odszedł od Szwedów;
Janusz Radziwiłł - podkomorzy litewski, hetman polny, starosta żmudzki, wojewoda wileński, hetman wielki; na mocy ugody kiejdańskiej poddał Litwę Szwedom;
Wacław Sadowski - Czech, uczestnik oblężenia Jasnej Góry;
Maciej Adam Sakowicz - szlachcic, podkomorzy i starosta oszmiański, zakochany bez wzajemności w Anusi Borzobohatej;
Jan Fryderyk Sapieha - pisarz polny koronny, stronnik szwedzki;
Jan Paweł Sapieha - wojewoda witebski i wileński, hetman wielki litewski, walczył przeciwko Moskwie i Szwedom, wróg Janusza Radziwiłła;
Stanisław Skrzetuski - rotmistrz wielkopolski;
Tyzenhauz - dworzanin Jana Kazimierza;
Arvid Wittenberg - feldmarszałek szwedzki;
Wrzeszczowicz - Czech na usługach Karola Gustawa,
Jan Zamoyski - brat księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej, chciał uprowadzić Anusię Borzobohatą;
Gryzelda Wiśniowiecka - żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.
Postacie fikcyjne:
Aleksandra Billewiczówna - wnuczka Herakliusza Billewicza, ukochana Kmicica;
Billewicz - miecznik rosieński, opiekun Oleńki;
Butrymowie - szlachta zaściankowa z Wołmontowicz;
Anna Borzobohata - narzeczona Longinusa Podbipięty;
Charłamp - dowódca pułku dragonów, oddany Januszowi Radziwiłłowi, został z nim do śmierci;
Kiemlicze - ojciec i dwóch synów: Kosma i Damian, chciwi, waleczni, dawniej służyli pod dowództwem Kmicica, w Potopie ratują mu życie i służą;
Ketling - Anglik, szlachcic, walczył po stronie Polaków;
Andrzej Kmicic (Babinicz) - pułkownik, zakochany w Oleńce, służył Januszowi Radziwiłłowi, brał udział w obronie Warszawy;
Roch Kowalski - żołnierz Janusza Radziwiłła, za namową Zagłoby przeszedł na stronę Polaków;
Rzędzian - pachołek Skrzetuskiego, dzierżawca z Wąsoszy;
Michał Wołodyjowski - szlachcic podolski z I połowy XVII wieku, nazywany ,, małym rycerzem";
Onufry Zagłoba - szlachcic,
Żołnierze Kmicica - Kokosiński, Ranicki, Rekuć-Leliwa, Uhlik, Kulwiec - Hippocentaurus, Zend - wymordowani przez Butrymów.
Charakterystyka Andrzeja Kmicica
Andrzej Kmicic - przedstawiciel szlachty XVII wieku, syn miecznika orszańskiego, właściciel Lubicza, zakochany w Oleńce. To człowiek odważny, butny, zdolny do wielkiej miłości oraz gwałtownej nienawiści. Ze swoją wesołą kompanią wszczyna burdy w Lubiczu i Upicie. Puszcza z dymem wieś Wołmontowicze w odwecie za śmierć swoich towarzyszy. Kmicic to hulaka, warchoł, nie stroni od alkoholu. Awanturnicza natura sprawia, że traci dobre imię, zaufanie przyjaciół. Egoistyczny, dba o własne korzyści, nikogo nie szanuje. Odrzucony przez narzeczoną, porywa ją. W pojedynku z Wołodyjowskim zostaje pokonany, ciężko ranny. Dzięki spotkaniu z ,,małym rycerzem" zdał sobie sprawę ze swoich wad, złych zachowań. Zrozumiał, że porywczością nie zdobędzie ukochanej. W związku z tym, że nadciągają siły wroga, organizuje zaciąg.
Składając przysięgę wierności Januszowi Radziwiłłowi, wpada w jego sidła. Gdy Radziwiłł ogłasza podczas uczty w Kiejdanach oddanie Litwy Szwedom, Kmicic zostaje uznany za zdrajcę. W trakcie rozmowy z bratem Janusza - Bogusławem, Andrzej zauważa przewrotność postępowania Radziwiłłów. Uświadamia sobie tragiczną pomyłkę, którą popełnił. Poznanie zdradzieckich planów Radziwiłłów jest początkiem wewnętrznej przemiany Kmicica. Oszukany Andrzej dokonuje nieudanej próby porwania Bogusława, podczas której zostaje ranny. Postanawia pod przybranym nazwiskiem Babinicz oczyścić się z win. Organizuje obronę klasztoru na Jasnej Górze, z narażeniem życia wysadza szwedzką kolubrynę. Ratując życie polskiego króla, kolejny raz naraża swoje życie. Walczy w obronie Warszawy, ratuje Oleńkę z rąk Bogusława. Z awanturnika i sługi zdrajcy przemienia się w człowieka zdolnego do największych poświęceń dla ojczyzny. Zostaje zrehabilitowany przez Jana Kazimierza. Jest wzorem patrioty. Nie dba o zaszczyty i nagrody.
Charakterystyka Jana Kazimierza
Króla polskiego ukazano w powieści jako symbol majestatu Rzeczypospolitej. Pod jego dowództwem ma się dokonać zjednoczenie narodu. Jan Kazimierz jest władcą sprawiedliwym, wybaczającym. Od początku ufa Kmicicowi, przebacza mu wszystkie winy. Sienkiewicz ukazał króla jako mądrego, dobrego władcę, który gotów jest cierpieć na naród, poprowadzić go do zwycięstwa.
Charakterystyka Jerzego Michała Wołodyjowskiego
Michał Wołodyjowski, nazywany "małym rycerzem", to znakomity żołnierz, świetnie władający szablą. Początkowo jest stronnikiem Radziwiłła, dowodzi jego oddziałem. Podczas uczty kiejdańskiej sprzeciwia się mu. Zostaje uwięziony. Uwolniony dzięki fortelowi Zagłoby, podejmuje walkę po stronie Jana Kazimierza. Wołodyjowski jest prawdziwym patriotą, wiernym przyjacielem.
Charakterystyka Jana Onufrego Zagłoby
Zagłoba jest postacią fikcyjną. Posiada cechy typowe dla XVII-wiecznego Sarmaty: skłonność do warcholstwa, pijaństwa, podburzania szlachty. Podczas uczty kiejdańskiej opowiada się po stronie tych, którzy sprzeciwili się Radziwiłłowi. Zagłoba wyróżnia się dużym poczuciem humoru. Kiedy zostaje uwięziony, wmawia jednemu z pilnujących go żołnierzy (Rochowi Kowalskiemu), że jest jego krewnym. Upija mężczyznę, przebiera się w jego ubranie i sprowadza pomoc.
Charakterystyka Aleksandry Billewiczówny
Aleksandra to panna o jasnej cerze, delikatnych rysach. Jest typem kobiety idealnej, nie tylko piękna, ale i mądra. Jej dziadek Harakliusz Billewicz w testamencie przeznaczył ją na żonę Andrzeja Kmicica. Od początku jest zakochana w Kmicicu. Jednak duma i poczucie patriotyzmu nie pozwoliło jej poślubić zdrajcy. Próbuje oderwać go od Radziwiłłów, nie odstępuje od postawionych Andrzejowi warunków. Oleńka to kobieta odważna, opiera się zalotom Bogusława Radziwiłła, nie wpuszcza do swego domu Butrymów, którzy szukają Kmicica. Na ogół nieufna, potrafiła być życzliwa dla tych, których obdarzyła zaufaniem. Dowiedziawszy się o zasługach ukochanego, stwierdziła, że nie jest jego godna. Aleksandra Billewiczówna to wzór Polki-patriotki, poważnej, dumnej, opanowanej, wiernej swoim zasadom.
Charakterystyka Janusza Radziwiłła
Przeciwnik Jana Kazimierza. Zawarł ugodę ze Szwedami, aby zostać królem Litwy. Aby zrealizować swoje cele, działa haniebnie i perfidnie. Podstępem wymusił na Kmicicu przysięgę wierności. Janusz jest żądny władzy, nie ukrywa tego przed Andrzejem. Wszystkich, którzy mu się sprzeciwiają, eliminuje. Jest porywczy, łatwo wpada w gniew. Boją się go nawet najwierniejsi słudzy. W ostatnich chwilach życia czuje się upokorzony, osamotniony. Dręczą go wyrzuty sumienia, że zhańbił swój ród. Umiera w tykocińskim zamku.
Charakterystyka Bogusława Radziwiłła
Bogusław - mężczyzna trzydziestopięcioletni, bratanek Janusza, człowiek światowy, uwodziciel. Postać negatywna - zdrajca, dba tylko o własne interesy. Uważany za wielkiego rycerza, zasłynął jako uczestnik pojedynków.
Porywczy w słowach i czynach. Jego zdaniem, władza należy się Radziwiłłom. Aby osiągnąć zamierzony cel, nie cofnie się przed niczym. Odtrącony przez Oleńkę, próbuje zdobyć ją na różne sposoby, oskarża Kmicica o zdradę, natomiast siebie przedstawia jako zwolennika Jana Kazimierza.
PROBLEMATYKA:
Fabuła i główne wątki utworu
Fabuła Potopu oparta jest na historycznych zdarzeniach. Powieść nie dotyczy jednak wyłącznie ich. Występuje w niej wiele wątków. Sprawia to, że odpowiedzi na pytanie, o czym jest Potop, może być wiele. Najważniejsze wątki utworu to: historia miłości Kmicica i Oleńki, przemiana wewnętrzna Kmicica, przyjaźń między rycerzami, obraz szlachty w XVII wieku, polskie wojsko w XVII wieku, patriotyzm, wątek polityczno-dyplomatyczny, najazd Szwedów na Rzeczpospolitą, wątek dotyczący Radziwiłłów, obrona przed Szwedami Częstochowy. Poza tym występuje wiele innych wątków pobocznych. Wszystkie z nich łączy postać Kmicica.
Dwie płaszczyzny w Potopie: Pierwszą płaszczyznę wyznaczają wydarzenia związane z wątkiem romansowym. W Potopie zauważyć można sytuację klasycznego trójkąta: na drodze kochankom (Kmicicowi i Oleńce) staje ten trzeci, książę Bogusław. Druga płaszczyzna określona jest przez wydarzenia historyczne i polityczne, czyli dzieje narodu polskiego zmuszonego do walki ze szwedzkim najeźdźcą. Powieść kończy się szczęśliwie na obu płaszczyznach (Kmicic żeni się z Oleńką, potop szwedzki zostaje odparty). Potop jako powieść “ku pokrzepieniu serc”: Gdy Henryk Sienkiewicz przystępował do pisania Potopu, kraj znajdował się w sytuacji bardzo niekorzystnej. Od klęski powstania styczniowego upłynęło już dwadzieścia lat. Program odbudowy i wzmocnienia kraju, najwyraźniej uwidaczniający się w pozytywistycznych hasłach pracy organicznej i pracy u podstaw, nie przyniósł odzyskania przez Polskę niepodległości, pojawiły się nastroje zniechęcenia i przygnębienia przedłużającą się niewolą kraju. Krytykowano program pozytywistów, tendencje antypozytywistyczne stawały się coraz mocniejsze. Coraz powszechniejszy brak wiary w ideały niepodległościowe i narodowowyzwoleńcze. Dlatego cykl powieści historycznych pisanych przez Sienkiewicza jest cyklem tworzonym “ku pokrzepieniu serc”. Sienkiewicz pokazuje w Potopie, że Polacy w sytuacjach krytycznych potrafią się zjednoczyć i walczyć o niepodległość. Bardzo wymowne są tu słowa samego pana Zagłoby:
“Niech, gdy ciężkie czasy nadejdą, wspomną na nas i nie desperują nigdy, bacząc na to, że nie masz takowych terminów, z których by się viribus unitis (łac. wspólnymi siłami) i przy boskich auxiliach (łac. pomocy) podnieść nie można”.
Pisarz wskrzesza chwile minionej chwały, przedstawia optymistyczną wizję narodowej przeszłości, prezentuje wielkie zwycięstwa i niepospolite bohaterstwo. Daje dowody, że nawet z sytuacji pozornie beznadziejnej jest wyjście, wystarczy uparcie, konsekwentnie dążyć do celu. Sienkiewicz nie umieszcza w powieści żadnych aluzji do współczesnej mu sytuacji politycznej, ani też wskazówek postępowania. Zamiast tego budzi dumę narodową, przedstawiając piękne momenty z dziejów Polski, potępia zdradę i paktowanie z wrogami, wreszcie podkreśla, że narodu z taką przeszłością nie można zniszczyć. Głównym wątkiem Potopu jest miłość (i związane z nią perypetie) Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny. Akcja rozpoczyna się w styczniu 1655 roku. Potop to jakby wizerunek wszystkich warstw społecznych zaangażowanych w wojnę polsko-szwedzką. Począwszy od króla Jana Kazimierza (z drugiej strony przedstawiony jest król szwedzki Karol Gustaw), przez magnaterię (Lubomirski, Opaliński, Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Sapieha, Zamoyski), następnie średnio zamożną szlachtę (Skrzetuscy, Zagłoba, Wołodyjowski), aż do mieszczan i chłopów. Sienkiewicz pokazuje także różnorakie postawy, jakie przyjmują Polacy w obliczu potopu szwedzkiego: jedni postanawiają połączyć się z najeźdźcami (Radziwiłłowie), inni dowodzą swego patriotyzmu i dochowują wierności Rzeczypospolitej (Lubomirski). Ci, którzy zdradzili, są w powieści Sienkiewicza ukazani w bardzo niekorzystnym świetle, ale takie były wymogi gatunkowe powieści “ku pokrzepieniu serc”. Główny bohater, Andrzej Kmicic, jest typem bohatera dynamicznego, czyli takiego, który zmienia się wewnętrznie w trakcie rozwijania się akcji utworu. Początkowo Sienkiewicz przedstawia go jako młodego szlacheckiego hulakę, awanturnika i łotra. Wraz z podobną mu bandą rzezimieszków Kmicic trzęsie okolicą. W końcu, sprytnie manipulowany przez Radziwiłła, dopuszcza się zdrady ojczyzny. Gdy stoi już na skraju przepaści, gdy jego imię okryła bardzo zła sława, w panu Andrzeju następuje przełom. Od tej pory będzie konsekwentnie zdobywał sympatię czytelnika, dokonując bohaterskich czynów i wiernie służąc ojczyźnie. Powieść kończy się optymistycznie, Kmicic poślubia ukochaną Oleńkę, a w dowód uznania za bohaterskie czyny, król Jan Kazimierz mianuje go starostą upickim. W osobie Kmicica Sienkiewicz przedstawił trzy podstawowe zalety: patriotyczne poświęcenie, żołnierską odwagę i rycerski honor.