Marta W.

22.01.2017 r.

1. Istota, cechy i rola przedsiębiorstwa w gospodarce

1.1 Przyczyny istnienia, cele, misja i rola przedsiębiorstwa w procesach rynkowych

Problematyka odnosząca się do sektora małych oraz średnich przedsiębiorstw stała się dziś jedną z najczęściej omawianych kwestii w literaturze ekonomicznej. Spoglądając na rolę oraz cele jakie pełnią przedsiębiorstwa w procesach rynkowych warto przede wszystkim zauważyć, iż sam proces przedsiębiorczy zachodzi dzięki przedsiębiorstwom. Sam termin przedsiębiorstwo jest dość trudny do zdefiniowania z uwagi na dość dużą zmienność obszarów, w jakim jest stosowane, jak również jego form organizacyjnych i ciągłych przekształceń jakie mają miejsce w tym względzie.

W literaturze termin przedsiębiorstwa można rozpatrywać jako pewien podmiot, który prowadzi ściśle określoną działalność gospodarczą, ukierunkowany na zaspokajanie wszelkich potrzeb społeczności dzięki produkcji pewnych produktów, czy też świadczeniu wybranych usług. Co ważne działalność ta łączy się z pragnieniem uzyskania określonych korzyści majątkowych przez właściciela danej firmy¹. Wskazaną tu definicję można rozszerzyć o kilka ważnych czynników wpływających na jego istnienie:

• przedsiębiorstwa powstają w celu podejmowania i realizowania pewnych przedsięwzięć gospodarczych, mających zwykle charakter trwały,

• firmy produkują swe produkty na potrzeby innych podmiotów gospodarczych, jak również instytucji, czy jednostek,

• przedsiębiorstwa korzystają zarówno z usług, jak też produktów innych jednostek organizacyjnych, bądź osób fizycznych,

• przedsiębiorstwa dysponują różnymi zasobami kapitałowymi,

• przedsiębiorstwa wyróżniają się znaczną samodzielnością decyzyjną w odniesieniu do prowadzonej działalności, z uwzględnieniem ogólnie przyjętych norm prawnych,

• działalność przedsiębiorstwa skierowana jest na osiąganie określonych korzyści, zwykle skupionych na zwiększeniu dochodowości,

• firmy ponoszą wszelkie ryzyko, jakie wiąże się z prowadzoną przez nie działalnością².

Analizując problematykę przedsiębiorstw należy zauważyć, iż znaczne znaczenie miała przeprowadzona reforma, która wpłynęła na rozwój polskiej przedsiębiorczości, doprowadzając do transformacji polskiej gospodarki. Działania te przyczyniły się do powolnego przejścia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Wskazana transformacja była skutkiem powolnego wypierania podmiotów państwowych i tworzenia podmiotów prywatnych. Dodatkowo pojawiać się zaczęły nowe jednostki gospodarcze³. Samo określenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw po raz pierwszy użyte zostało w polskim prawodawstwie w roku 1999⁴.

Co ważne małe i średnie przedsiębiorstwa to przede wszystkim obiekty:

• dzięki którym to obsługiwana jest pewna część rynku, na obszarze jakiego firmy prowadzą swą działalność,

• w jakich zarządzanie pozostawione jest w rękach właścicieli,

• niezależne, bowiem nie są one elementem znacznie większego przedsiębiorstwa, sam również właściciel takiego przedsiębiorstwa nie czuje zewnętrznej presji⁵.

Od chwili wcielenia Polski do Unii Europejskiej w Ustawie o swobodzie działalności gospodarczej wprowadzono szereg zmian, w tym także określono pojęcie małych i średnich przedsiębiorstw. Odpowiednia ich klasyfikacja zależy od takich elementów jak suma aktywów, stan zatrudnienia oraz wielkość uzyskiwanych obrotów⁶.

Tabela 1. Klasyfikacja małych i średnich przedsiębiorstw

PRZEDSIĘBIORSTWA	MAŁE	ŚREDNIE
Zatrudnienie	50	250
Przychody netto ze sprzedaży	do 10 mln euro	do 50 mln euro
Suma aktywów z bilansu	do 10 mln euro	do 43 mln euro

Źródło: Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2004 r., nr 173, poz. 1807).

Zaznaczyć wypada, że małymi oraz średnimi przedsiębiorstwami nie mogą być nigdy miejsca, gdzie przedsiębiorcy zyskują:

• prawo do posiadania od 25% udziałów w zysku końcowym,

• możliwość zakupienia od 25% akcji przedsiębiorstwa,

• liczbę głosów innych akcjonariuszy przekraczającą 25%⁷.

Dla pełnego zrozumienia omawianej problematyki warto zwrócić uwagę na rolę jakie pełnią przedsiębiorstwa w zachodzących procesach rynkowych. Patrząc na doświadczenia, jakie posiadają dziś państwa wysoko rozwinięte można dostrzec olbrzymie znaczenie małych przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej. To właśnie sektor małych i średnich przedsiębiorstw oddziałuje na rozwój gospodarczy państw, w tym także obniżanie poziomu bezrobocia. Dodatkowo małe przedsiębiorstwa odpowiadają za napływ na rynek właściwych produktów. Dlatego sektor ten stymuluje rozwój gospodarczy⁸.

Spoglądając na sektor małych oraz średnich przedsiębiorstw należy zauważyć, iż charakteryzuje się on dość dynamicznym podejściem w odniesieniu do otoczenia, w jakim się znajduje. Co ciekawe tego typu przedsiębiorstwa bardzo szybko reaguj na wszelkiego typu potrzeby rynku, jak również dokonują licznych inwestycji. Małe oraz średnie przedsiębiorstwa poprzez funkcjonowanie w niszach rynkowych wpływają pozytywnie na poziom gospodarczy państwa. To właśnie tego typu firmy stanowi dziś najważniejszy fundament stabilnego funkcjonowania polskiej gospodarki rynkowej⁹.

W dostępnej literaturze przedmiotu oraz praktyce badacze zwracają szczególną uwagę na rolę, jaką pełnią małe oraz średnie przedsiębiorstwa w procesie rynkowym. Efektem tych procesów staje się rosnące znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w polskiej gospodarce. Co więcej ciągły ich rozwój wiąże się ze wzrostem konkurencyjności. Małe oraz średnie przedsiębiorstwa to nie tylko znaczący stymulator wspomnianego rozwoju, lecz także główny miernik tegoż rozwoju. Zdaniem wspomnianej już A. Skowronek-Mielczarek „w ukształtowanej gospodarce rynkowej sektor ten – działając w przemyśle, handlu i usługach – pełni funkcję komplementarną w stosunku do wielkich firm i sektora publicznego”¹⁰.

Warto zwrócić uwagę na fakt, iż małe i średnie przedsiębiorstwa pełnią w procesach rynkowych ważne funkcje, w tym gospodarcze, społeczne, jak też polityczne. Szczególne funkcje te ważne są w czasie zachodzącej transformacji. To rola gospodarcza oraz społeczna ma najważniejsze znaczenie, bowiem skupia się „na łagodzeniu napięć społecznych i redukcji wysokich społecznych kosztów procesu transformacji, mogących zagrozić kontynuowaniu rozpoczętych przemian. Cel ten realizowany jest zarówno przez pochłanianie pojawiających się w tym czasie nadwyżek siły roboczej, jak i przez kreowanie przedsiębiorczych postaw, wskazywanie szans i możliwości samozatrudnienia, a także osiągnięcia sukcesu i zmiany statusu społecznego”¹¹.

Ponadto małe orz średnie przedsiębiorstwa wpływają na znaczą aktywizację środowisk zarówno lokalnych, jak również regionalnych, dzięki czemu także oddziałują pozytywnie na zmniejszanie stopy bezrobocia. Ich odpowiednie funkcjonowanie sprzyja budowaniu nowych powiązań zarówno o znaczeniu kooperacyjnym, jak i integracyjnym. Ciągły wzrost liczby małych oraz średnich przedsiębiorstw może także wyzwalać odpowiedzialność, czy też kreatywność. Przedsiębiorstwa odnoszące znaczące sukcesy wpływają również na ogólny wzrost popytu konsumpcyjnego, co prowadzi do nowych zmian w gospodarce rynkowej¹².

Zarówno małe, jak też średnie przedsiębiorstwa to miejsca dzięki którym dokonuje się wzrost gospodarczy, bowiem jednostki te sprzyjają rozwojowi prywatnej produkcji, jak również podnoszą poziom wykorzystania dotychczasowego potencjału państwa. Co ważne sektor ten przejmuje majątek należący dotąd do państwowych przedsiębiorstw oraz instytucji publicznych. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw chętnie wykorzystuje dostępne środki finansowe, wdrażając je do nowych obszarów działalności i dzięki temu także dokonując nowe inwestycje. Dzięki temu możliwe staje się tworzenie oraz ciągły rozwój nowoczesnych kierunków produkcji, w tym także nowych typów usług. Znawcy tej problematyki zwracają uwagę, iż w taki właśnie sposób likwidacji ulegają luki podażowe. Małe oraz średnie firmy wykorzystują często nisze rynkowe, a więc wybrane elementy rynku, gdzie przedsiębiorstwa te mają możliwość efektywnego rozwoju, bez możliwości dodatkowego narażania się na działania podejmowane przez duże przedsiębiorstwa. Taka polityka małych i średnich przedsiębiorstw sprawia, iż firmy te są istotnym zapleczem kooperacyjnym dla dużych firm. Dzięki te u sektor małych oraz średnich przedsiębiorstw wpływa na dotychczasowy rozwój infrastruktury ekonomicznej, która także jest podstawowym elementem decydującym o właściwym funkcjonowaniu całej gospodarki¹³.

Analizując wybrany problem warto zauważyć, iż sami przedsiębiorcy korzystają z licznych szans, co wpływa na rozbudowywanie ich oferty handlowej. Właściciele małych i średnich przedsiębiorstw także znacznie lepiej radzą sobie z zawirowaniami rynkowymi. Mają oni możliwość szybkiego dostosowania się do ciągle zmieniających się potrzeb potencjalnych klientów. Przedsiębiorcy wpływają także na zróżnicowanie samych produktów dostępnych na rynku, bowiem decydują się oni miedzy innymi na wdrażanie produktów, które produkowane są dzięki tradycyjnym technologią, czy także wyrobom lokalnym oraz regionalnym i tak popularnym w ostatnim czasie produktom ekologicznym. Małe i średnie przedsiębiorstwa zwiększają również dostępność pewnych artykułów, które zostają często przystosowane do mniej zamożnych klientów. Oferta rynkowa tych firm jest znacząco zróżnicowana, dzięki czemu także firmy te minimalizują ostateczne ryzyko porażki. Co więcej znacząca dyspersja funkcjonowania oraz innowacyjność podwajają odporność tych firm na możliwe wahania w koniunkturze rynkowej¹⁴.

Sektor małych oraz średnich przedsiębiorstw pełni istotną rolę zarówno w środowisku lokalnym, jak też regionalnym. To właśnie te firmy poprzez nałożone na nie podatki zasilają budżet gmin. Co ważne zwiększają one również ogólne możliwości poszczególnych władz na poziomie lokalnym i regionalnym w finansowaniu zadań związanych z rozwojem infrastruktury technicznej, czy też ochrony zdrowia. Firmy te dodatkowo wykorzystują mniejsze kapitały prywatne, łącząc je ze środkami publicznymi, dzięki czemu sektor ten minimalizuje ryzyko niepowodzenia. Poszczególne przedsiębiorstwa mogą także wykonywać znacznie większą liczbę przedsięwzięć¹⁵.

Rola, jaką obecnie pełnią w procesach gospodarczych małe oraz średnie przedsiębiorstwa sprawia, iż stanowią one obecnie istotny element struktury gospodarczej Wspólnoty. To także ważne źródło miejsc pracy, w których dąży się do innowacyjności oraz konkurencyjności.

1.2 Formy organizacyjne przedsiębiorstw

Obecnie dostępne rodzaje przedsiębiorstw można podzielić z uwagi na kilka ważnych aspektów, jak wielkość, gdzie wyróżniamy:

• firmy najmniejsze, gdzie pracuje do 5 osób,

• małe przedsiębiorstwa, w których możliwe jest zatrudnienie od 6 do 50 pracowników w zakresie budownictwa, bądź od 6 do 20 osób zatrudnione w  innych rodzajach gospodarki

• przedsiębiorstwa średnie, a więc te gdzie stopień zatrudnia sięga od 51 do 500 pracowników, którzy podjęli zatrudnienie poza miejscem pracy. Mimo to osób które mogą być zatrudnione to liczba od 21 do 500 pracowników¹⁶.

Zgodnie z przyjętą ustawą odnoszącą się do kwestii swobody gospodarczej określono podział przedsiębiorstw spoglądając na strukturę jej udziałów. Z tego względu wyróżnia się firmy:

• niezależne, gdzie aż 25% udziałów pozostaje w rękach innego przedsiębiorstwa,

• partnerskie, opierające się na zaufaniu, iż udział innych przedsiębiorstw w życiu danego przedsiębiorstwa nie przekracza liczby 50%,

• związane, w jakim już ponad 50% wszystkich udziałów spoczywa w rękach innego przedsiębiorstwa¹⁷.

Jak się okazuje obecnie wyróżnia się wiele form organizacyjnych przedsiębiorstw. W literaturze przedmiotu wskazano kilka kryteriów pozwalających dokonać podziału rodzajów przedsiębiorstw. Do aspektów tych zalicza się:

• status prawny przedsiębiorstwa,

• kryterium własności,

• liczbę jednostek zatrudnionych w firmie,

• dochód netto.

Rysunek 1. Podział przedsiębiorstw w uwagi na kryterium własności

Źródło: Opracowanie własne.

Do grupy przedsiębiorstw publicznych zalicza się obecnie przedsiębiorstw państwowe, które skupiają się na takich obszarach działalności, jak komunikacja, czy też energetyka oraz łączność. Najczęściej wybieraną formą prawną pozostaje spółka akcyjna, bowiem pakiet pozostaje w znacznej części w obszarze Skarbu Państwa. Innym już typem jest przedsiębiorstwo komunalne, które stanowi własność należącą do władz lokalnych. Wskazany tutaj typ przedsiębiorstw skupia się na takich sferach użyteczności publicznej, jak służby komunalne, czy też komunikacja miejska. Ostatnim typem przedsiębiorstw publicznych są firmy samorządowe, w których pracownicy zyskują możliwość zakupieni majątku przedsiębiorstwa. W skład samorządu wchodzą zatem wszyscy ich pracownicy, którzy powołują zarząd oraz radę pracowniczą. Jednostki te decydują również o podziale wypracowanych dotąd zysków¹⁸.

Uwagę warto zwrócić na przedsiębiorstwa spółdzielcze, gdzie sfera ich działalności odnosi się głównie do przemysłu rolno-spożywczego, jak również handlu. Co ważne członkami mogą zostać także jednostki, które nigdy nie były zatrudnione w danym przedsiębiorstwie. Do stowarzyszeń zalicza się wszelkie dobrowolne, jak również trwałe zrzeszenia podejmowane w celach nie związanych z uzyskaniem określonego zarobku. Mimo to stowarzyszenia mają możliwość zatrudniania pracowników¹⁹.

Rysunek 2. Podział przedsiębiorstw w uwagi na status prawny

Źródło: Opracowanie własne.

Poszczególne formy prawne wskazanych powyżej przedsiębiorstw uregulowane są między innymi w innym akcie prawa. Obecnie wyróżnia się miedzy innymi spółki osobowe, które stanowią zrzeszenie ludzi, wnoszących własną pracę, jak też sprawujących kontrolę nad prowadzoną działalnością. Co ważne o przyjęciu nowego wspólnika decyduje obecnie zgoda innych wspólników. Zakres praw, jak również obowiązków w dużej mierze związany jest z pełnionym stanowiskiem. Jego obowiązku jednak skupiają się na wysokości wniesionego przez daną jednostkę wkładu. Spółki osobowe zyskują także zdolność prawną, z chwilą dokonania wpisu do rejestru²⁰.

Kolejnym rodzajem przedsiębiorstw jest spółka jawna, która stanowi osobową spółkę handlową i jest zarządzana przez inne przedsiębiorstwo, które nie stanowi spółki handlowej. Co ważne spółka jawna nie ma osobowości prawnej, mimo to może podejmować nowe umowy i decydować o własnym majątku. Każda taka spółka musi zostać wpisana w odpowiednim czasie do rejestru handlowego przez jednego ze wspólników. Za wszelkie zobowiązania spoczywające na spółce odpowiada każdy ze wspólników, bez względu na wkład, jaki wniósł każdy z nich. Ten rodzaj działalności gospodarczej jest bardzo rzadko spotykany, bowiem przynosi on mało korzyści osobom zainteresowanym²¹.

Kolejnym typem organizacyjnym przedsiębiorstw jest spółka partnerska. Jest to przede wszystkim spółka osobowa, którą tworzy się głównie z myślą o jednostkach, które wykonują tzw. wolne zawody, a więc prawnicy, czy też lekarze. Poszczególne kwestie, jakie związane są z reprezentowaniem danej spółki na zewnątrz i ponoszeniem wszelkiej odpowiedzialności określone są w umowie spółki. W każdej spółce partnerskiej poszczególni partnerzy ponoszą wspomnianą odpowiedzialność. Sama umowa spółki dopuszcza możliwość, w której jeden z partnerów lub kilka takich osób wyraża zgodę na nałożenie na nich odpowiedzialności prawnej, na zasadzie takiej na jakiej działa wspomniana już spółka jawna²².

Analizując formy organizacyjne przedsiębiorstw można wskazać także spółkę komandytową, która stanowi najrzadziej spotykaną obecnie formę działalności gospodarczej. To dość korzystna forma w chwili, gdy poszczególni wspólnicy wyrażają zgodę na inwestycję własnych pieniędzy w spółkę, z której to mogą oni czerpać zyski, jednak jednocześnie nie wyrażają zgody na ponoszenie odpowiedzialności za wszelkie zobowiązania spółki. Wspólnicy zatem nie godzą się ponosić w sytuacji zagrożenia ryzyka większego, niż wniesiona przez nich pewna suma pieniędzy, określana w tym przypadku mianem kwoty komandytowej. Inny wspólnicy, a więc komplementariusze wyrażają są gotowość do prowadzenia oraz możliwego reprezentowania takiego przedsiębiorstwa. Co więcej komplementariusze mogą mieć nałożoną na siebie niepełną odpowiedzialność, z możliwością pokrycia wszelkich strat z osobistych środków. Ta forma działalności przeznaczona jest głównie dla jednostek, które pragną kierować przedsiębiorstwem, jednak nie posiadają odpowiedniego kapitału, zaś swym potencjalnym wspólnikom nie potrafią w pełni zaufać²³.

Wskazać należy na kolejny rodzaj spółki, a więc spółkę komandytowo-akcyjną, która jest rodzajem spółki osobowej, w której występują dwa różne typy wspólników. Jednymi są komplementariusze, którzy to muszą reprezentować daną spółkę na zewnątrz i ponoszą odpowiedzialność za sposób jej prowadzenia. Drugim typem są akcjonariusze, a więc osoby, w rękach których spółka spoczywa. Jednostki te zyskują prawo jedynie do części zysków. Taka forma działalności może okazać się dość korzystna w chwili, gdy decydujemy się na szybkie zdobycie odpowiedniego kapitału z przeznaczeniem na dalszy rozwój firmy, przy możliwości utrzymania właściwych wpływów na daną firmę. Każdy ze wspólników, który podejmuje decyzję o prowadzeniu działalności w takiej właśnie formie musi razem z innymi zgromadzić w sumie kapitał liczący przynajmniej 50 000 zł²⁴.

Inną formą organizacyjną przedsiębiorstw jest spółka akcyjna, będąca taka formą działalności, w której to kapitał akcyjny dzieli się na akcje, mające równą wartość nominalną liczącą 100 000 zł. Taka forma działalności gospodarczej ma określonych akcjonariuszy, a więc jednostki, które decydują się na zakupienie możliwych udziałów w przedsiębiorstwie. Co ważne akcjonariuszem może zostać każda osoba fizyczna, jak też prawna, jednak jednostki te nie odpowiadają za wszelkie zobowiązania spółki. Władza takiego przedsiębiorstwa spoczywa na powołanym Zarządzie oraz Radzie Nadzorczej. W celu założenia spółki akcyjnej konieczne staje się przygotowanie aktu notarialnego, który jest ważny z uwagi na dość wysoki kapitał tej spółki²⁵.

Jednym z typów przedsiębiorstw kapitałowych jest spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Spółka ta może zostać utworzona przez jedną, bądź też więcej jednostek. Do wspólników zalicza się osoby fizyczne, jak również prawne. Zanim przedsiębiorstwo takie zostanie wpisane do Krajowego Rejestru Sądowego musi zostać zgromadzony odpowiedni kapitał spółki, który utrzymuje się na poziomie 5 000 zł. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością działa w oparciu o zawartą umowę, na której to wyszczególniona zostaje władza powierzona zarządowi. Istnieje również możliwość utworzenia Rady Nadzorczej oraz odpowiedniej Komisji Rewizyjnej²⁶.

Ostatnim typem spółki jest spółka cywilna, będąca najstarszym rodzajem spółki. W przypadku tej działalności umowa zawierana jest pomiędzy wspólnikami, którzy zobowiązani są do wniesienia do przedsiębiorstwa określonego wkładu pieniężnego, bądź też niepieniężnego. To dobra forma na prowadzenie firmy rodzinnej, gdzie każdy zyskuje równe prawa do decydowania oraz prezentowania spółki na zewnątrz. Każdy wspólnik ma równe prawa do zysków jak inni, jednak muszą oni odpowiadać swym majątkiem za różnego typu zobowiązania przedsiębiorstwa. Podmiotem prawnym stają się w takim przypadku wspólnicy, którzy posiadają odrębne wpisy do ewidencji działalności gospodarczej²⁷.

Jak się okazuje każda osoba, która podejmuje decyzję o rozpoczęciu własnej działalności gospodarczej ma możliwość dokonania wyboru co do dostępnych form organizacyjnych. Przy podejmowaniu takiej decyzji warto rozpatrywać takie czynniki, jak obszar możliwej działalności, liczba ewentualnych wspólników, zakres ponoszonej odpowiedzialności za wszelkie zobowiązania przedsiębiorstwa, sposób uzyskiwania kapitału, możliwe formy finansowania działalności.

1.3 Ekonomiczne i pozaekonomiczne uwarunkowania działalności

Wszelkie zjawiska wiążące się z szeroko pojmowaną przedsiębiorczością są szeroko analizowane, bowiem proces działalności małych i średnich jest wielowymiarowy. Co więcej oddziałuje na niego wiele różnorodnych czynników, które bardzo często uzależnione są od postawy samego przedsiębiorcy i jego ewentualnych predyspozycji wiążących się z właściwym zarządzeniem przedsiębiorstwem. W fachowej literaturę nie brakuje licznych klasyfikacji dotyczących uwarunkowań rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw²⁸.

Do najważniejszych uwarunkowań decydujących w dużym stopniu o rozwoju gospodarczym małych i średnich przedsiębiorstw decydują obecnie czynniki ekonomiczne, które przez wielu uznawane są jako siły sprawcza możliwych procesów przedsiębiorczych. Co więcej również otoczenie ekonomiczne to obszar w dużej mierze decydujący o wykonaniu zainicjowanych przedsięwzięć, głównie w odniesieniu do procesów podatkowych. Utrzymywanie w naszym kraju stałej polityki gospodarczej, skierowanej między innymi na zagwarantowanie długookresowej równowagi rynkowej stanowi główny element rozwoju przedsiębiorczości. W odniesieniu do wprowadzonych zmian należy oczekiwać miedzy innymi powolnego obniżania się dotychczasowych obciążeń podatkowych²⁹.

Spoglądając na uwarunkowania ekonomiczne warto dostrzec, iż są one jednym w wielu elementów funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Bardzo często to właśnie uwarunkowania ekonomiczne stanowią główny bodziec do rozwoju różnych inwestycji. Ponadto czynniki te sprzyjając ostatecznemu ugruntowaniu pozycji danego przedsiębiorstwa na rynku. Poszczególne uwarunkowania to wynik ingerencji państwa oraz odpowiedniego działania mechanizmu rynkowego. Z tego też względu można uznać, iż najważniejszymi czynnikami ekonomicznymi są:

• tempo rozwoju gospodarczego,

• wysokość stóp procentowych,

• przekształcenia w zakresie bezrobocia³⁰.

Dzięki powyższym wskaźnikom możliwa staje się właściwa analiza oraz ocena najważniejszych tendencji gospodarczych, głównie w odniesieniu do prawa popytu oraz podaży. uzyskiwane informacje służyć mają głównie ocenie stopnia konkurencyjności na rynku oraz wsparciu rozwoju poszczególnych podmiotów gospodarczych, poprzez wykorzystanie dostępnych zmian zachodzących w najbliższym otoczeniu ekonomicznym³¹.

Wśród uwarunkowań pozaekonomicznych wyróżnia się między innymi uwarunkowania osobowościowe związane z prowadzoną aktywnością gospodarczą przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Taka aktywność realizowana jest zwykle przez właścicieli małych oraz średnich przedsiębiorstw. Poprzez tego typu uwarunkowania należy rozumieć przede wszystkim wszelkie działania podejmowane przez samych przedsiębiorców funkcjonujących w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Takie uwarunkowania dotyczące rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw skupiają się głównie na osobie przedsiębiorcy i jego predyspozycjach związanych z prowadzeniem firmy³². Warto zauważyć, iż zespół cech indywidualnych poszczególnych jednostek zyskuje dość szczególne znaczenie dla podejmowanych działań, mających miejsce w procesach rynkowych.

Spoglądając na uwarunkowania pozaekonomiczne rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw zauważyć należy, iż bardzo ważną rolę pełnią takie cechy, jak między innymi duże umiejętności społeczne, wyobraźnia, chęć podejmowania ryzyka, potrzeba dążenia do osiągnięć, czy też duża konsekwencja w wypełnianiu celów stojących przed przedsiębiorstwem³³. Nie ulega wątpliwości, iż wskazane uwarunkowania osobowościowe przedsiębiorców pełnią ważną rolę w rozwoju działalności małych i średnich przedsiębiorstw.

Wśród pozaekonomicznych uwarunkowań rozwoju gospodarczego małych i średnich przedsiębiorstw istotne stają się uwarunkowania lokalne, które zwykle pełnią istotną rolę w przypadku atrakcyjności lokalizacyjne. Co więcej ostateczny kierunek tych uwarunkowań związany jest z prowadzoną polityką lokalną oraz ogólną mobilizacją danej społeczności.

Poszczególni właściciele małych oraz średnich przedsiębiorstw samodzielnie decydują się na wybór lokalizacji dla swego przedsiębiorstwa. Jak się okazuje właściwy wybór odpowiedniej lokalizacji jest dość trudny, bowiem przedsiębiorcy mają świadomość tego, iż właściwe usytuowanie działalności umożliwia zmaksymalizować końcowy efekt prowadzonej działalności. Dlatego też po przeprowadzonej analizie otoczenia przedsiębiorcy decydują się na wybór danej lokalizacji. Do czynników decydujących o ostatecznym usytuowaniu przedsiębiorstw zalicza się między innymi warunki naturalne, jak też efektywność wspomnianej już podaży oraz rynku zbytu. Dla wielu przedsiębiorców istotne wydają się dostępne możliwości co do dysponowania czynnikami związanymi z produkcją. nie bez znaczenia pozostają możliwe udogodnienia komunikacyjne. Coraz częściej ważne stają się liczne czynniki aglomeracyjne oraz infrastrukturalne, bądź sam postęp technologiczny³⁴.

Niezwykle istotną rolę pełni także polityka lokalna, jaką realizuje się w wybranych miejscach. Wyrażana jest ona zwykle poprzez różnego typu rozwiązania o charakterze promocyjnym, organizacyjnym, czy także prawnym. Należy zwrócić w tym miejscu uwagę na znaczący czynnik podejmowanych inicjatyw lokalnych, jakim jest niewątpliwie otwartość społeczeństwa na wszelkie rodzaje przedsiębiorczości. Dzięki temu możliwe staje się przełamanie możliwych barier, które to wiążą się w ostatnich latach z rozpoczęciem i prowadzeniem różnego rodzaju działalności gospodarczej³⁵.

Wśród pozaekonomicznych uwarunkowań działalności małych i średnich przedsiębiorstw wymienia się również uwarunkowania prawne. Powstanie i prowadzenie każdego przedsiębiorstwa wiąże się z dostosowaniem się do obowiązującego na danym terenie prawa. To właśnie wszelkiego rodzaju regulacje prawne oddziałują w największy sposób na swobodę pełnego działania przez małe i średnie przedsiębiorstwa. wszelkie regulacje łączą się z prowadzoną na terenie państwa polityką, która jest jednocześnie obszarem stanowienia przyjętego prawa. Z tego też względu uwarunkowania społeczno-gospodarcze łączącą się z wybranym stylem sprawowania władzy, różnego rodzaju instytucjami publicznymi, jak również dostępny systemem kodyfikacji³⁶.

Wskazane postulaty łączą się bezpośrednio z rolą jaką pełni państwo w rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Zdaniem znawców tej problematyki państwo powinno dążyć dziś do zagwarantowania małym oraz średnim przedsiębiorstwom dość stabilnej infrastruktury prawnej w odniesieniu do prowadzonej działalności biznesowej. Nowe przepisy prawa nie powinny również w jakikolwiek sposób utrudniać rozwojowi działalności gospodarczej³⁷.

Co ważne przekształceniu cały czas ulega proces regulacji przepisów wiążących się w sposób bezpośredni z zagadnieniem przedsiębiorczości. Działania te przede wszystkim wynik rozwoju nowych rynków. Bardzo duże znaczenie zyskują także regulacje prawne odnoszące się do:

• prowadzenia działalności gospodarczej,

• dostępu małych oraz średnich przedsiębiorstw głównie do rynków kapitałowych,

• ułatwionego dostępu przedsiębiorstw do środków unijnych, w celu właściwego ich wykorzystania,

• różnego typu interakcji związanych ze środowiskiem³⁸.

Spoglądając na uwarunkowania prawne rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw szczególnie ważną rolę pełni normalizacja oraz stabilizacja nowych przepisów prawa. Możliwe deregulacje skutkować będą zwiększeniem się ryzyka inwestycyjnego.

Ostatnimi uwarunkowaniami o znaczeniu pozaekonomicznym są uwarunkowania społeczno-kulturowe, które zyskują ważne znaczenie dla budowania odpowiednich działań małych i średnich przedsiębiorstw. Szczególnie widoczne jest to przez przejawiane wzorce zachowań, bądź uznawane systemy wartości oraz przyjęte normy postępowania. Analizowane w tej części pracy uwarunkowania społeczno-kulturowe decydują w dużej mierze o postrzeganiu zjawiska rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w grupach społecznych. Co ważne na taki właśnie wygląd tego zjawiska wpływa odbiór poprzez religię, rodzinę, układ społeczny i pielęgnowaną tradycję³⁹.

Za przedmiot podejmowanych działań uznaje się człowieka, dlatego tez podejmowane przez niego decyzje związane są z religią, jaką wyznają oraz kultywowaną przez nich tradycją. Zarówno religia, jak także tradycja pełnią ważną rolę, bowiem łączą się one z pojęciem sprawiedliwości, czy też rzetelności. Wybrane uwarunkowania społeczno-kulturowe to ważny czynnik rozwoju gospodarczego. Uczenie młodych osób przedsiębiorczości to dość złożony proces społeczny, który pełni obecnie niebagatelne znaczenie⁴⁰.

1.4 Konkurencyjność i innowacja w przedsiębiorstwie

Zachodzące w ciągu ostatnich kilku lat dość dynamiczne przekształcenia rynkowe, jak również ciągle postępujące procesy globalizacyjne i zmieniające się potrzeby klientów sprawiają, iż istotnym celem każdej firmy jest dzisiaj zagwarantowanie konkurencyjności własnej oferty produkcyjnej. Ważnym czynnikiem, który niewątpliwie oddziałuje na zwiększenie poziomu konkurencyjności przedsiębiorstw staje się również osiągnięty poziom innowacyjności. To pojęcie innowacyjności bywa pojmowane jako pewna zdolność do budowania, jak też wprowadzania innowacji umożliwia przedsiębiorstwom wprowadzenie do sprzedaży nowych, zwykle ulepszonych produktów, jak również zmodernizowanych różnego rodzaju procesów technologicznych, w tym także o znaczeniu organizacyjno-technicznym. Ta zdolność firm do pozyskiwania, jak również wdrażania innowacji staje się jednym z najważniejszych przejawów ich efektywności oraz skuteczności. Z tego względu innowacje stają się dzisiaj najważniejszym elementem decydującym o rozwoju przedsiębiorstw. Co więcej stopniowe wprowadzanie innowacji umożliwia małym i średnim przedsiębiorstwom uzyskanie przewagi konkurencyjnej na rynku, jak również determinuje to dalszy rozwój gospodarczy⁴¹.

Dla pełnego zrozumienia omawianej problematyki należy przybliżyć znaczenie pojęć konkurencyjności i innowacyjności. Samo określenie konkurencyjności należy rozumieć jako określoną zdolność wybranego podmiotu do odpowiedniego działania w dłuższej perspektywie czasowej. Spoglądając na dostępny system gospodarczy tego typu podmiotem może obecnie stać się przedsiębiorstwo, czy także region a nawet państwo. Określenie konkurencyjności bywa definiowane jako wybrana zdolność do przeciwstawienia się możliwej konkurencji, czyli do produkowania oraz sprzedaży produktów, których cena i inne właściwości stają się znacznie bardziej atrakcyjne od towarów, jakie posiada w swej ofercie inne przedsiębiorstwo rozumiane, jako konkurencja⁴².

Poprzez pojęcie konkurencyjności rozumieć należy między innymi jako pewien proces, w czasie którego uczestnicy rynku, starają się ukazać jak najkorzystniej oferowany przez nich produkt, który przewyższa swa jakością, bądź ceną inne oferty, dzięki czemu wpływa na ostateczną decyzję dotyczącą zawarcia zamierzonej transakcji⁴³. Bez względu na rodzaj prowadzonej działalności, czy nawet ostatecznych rozmiarów przedsiębiorstwa możliwe jest wskazanie kilku ważnych czynników wpływających na konkurencyjność danego przedsiębiorstwa. Wśród tego typu czynników należy zwrócić uwagę na czynniki wewnętrzne, jak też zewnętrzne oraz wynikowe⁴⁴.

Bardzo ważną rolę pełnią obecnie czynniki, które decydują o konkurencyjności przedsiębiorstwa. Wskazane czynniki to głównie system dostępnych dla przedsiębiorstwa wszelkiego rodzaju zasobów materialnych oraz niematerialnych, w tym ludzkich i finansowych, które obecnie stanowią potencjał konkurencyjny, który także decyduje o przewadze konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Do potencjału przedsiębiorstwa zalicza się kultura przedsiębiorstwa, jak również przyjęta strategia konkurencji, w tym także struktura organizacyjna oraz odpowiednie kontakty utrzymywane z interesariuszami firmy⁴⁵.

Zarówno jakościowe, jak też ilościowe cechy poszczególnych elementów konkurencyjności wynikają z obszarów oraz kierunków działań podejmowanych przez przedsiębiorstwo w możliwych warunkach otoczenia. Niektóre z działań zyskują obecnie charakter długofalowy. Wykorzystanie potencjału konkurencyjnego w poszczególnych obszarach jego aktywności uzależnione jest w dużej mierze od określenia celów, jakie zawarte zostały w strategii konkurencji, jej sposób funkcjonowania, jak również ostatecznej sprawności wykonania tej strategii⁴⁶.

Tabela 2. Podział czynników konkurencyjności przedsiębiorstwa

Czynniki wewnętrzne	Czynniki wynikowe	Czynniki zewnętrzne
Zasoby materialne: zapasy, narzędzia, park maszynowy.	Produkty: opakowania, jakość towarów, linie produktów.	Podmiotowe: klienci i konkurenci, dostawcy, organy władzy.
Zasoby niematerialne: innowacje i patenty, kultura organizacyjna firmy, marka przedsiębiorstwa.	Dystrybucja: pokrycie rynku, pośrednicy oraz obsługa, obszar dystrybucji.	Jakościowe: techniczne, ekonomiczne, kulturowe, prawne.
Zasoby ludzkie: uzyskiwane kwalifikacje, poziom zaangażowania, inwencja.	Promocja: aktywizacja sprzedaży, tożsamość oraz wizerunek przedsiębiorstwa, reklama.
Zasoby finansowe: udziały, zgromadzone środki pieniężne, kapitał własny przedsiębiorstwa.	Ekonomiczne warunki wymiany rynkowej: udzielane rabaty, możliwości dokonania płatności, ceny.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Mantura, Uwarunkowania sukcesu przedsiębiorstwa w zmiennym otoczeniu, Wydawnictwo PTE, Poznań 2002, s. 91

Bardzo ważne miejsce w grupie czynników, które decydują o konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw pełnią innowacje. Należy zauważyć, iż konkurencyjność każdego przedsiębiorstwa opiera się w dużej mierze na innowacyjności. Poprzez tego rodzaju innowacyjność należy rozumieć przede wszystkim pewną zdolność do wprowadzania różnych innowacji, co umożliwia przedsiębiorstwu zyskanie znacznie większej przewagi na rynku. Co ważne liczny znawcy tej problematyki zwracają coraz większą uwagę właśnie na znaczenie innowacji, jako głównego elementu umożliwiającego uzyskanie przewagi konkurencyjnej.

Warto w tym miejscu przywołać miedzy innymi koncepcję zgodnie z którą każde przedsiębiorstwo może osiągnąć sukces jedynie wtedy, gdy właściwie rozpozna własne możliwości, jak również będzie potrafiło w jak najlepszy sposób wykorzystać dostępny rynek. Wśród licznych źródeł decydujących o zyskaniu przewagi konkurencyjnej zwrócił on szczególną uwagę na zasoby strategiczne, jak również innowacyjne. Zasoby innowacyjne mogą odnosić się tak do produktów, jak również technologii oraz przyjętych systemów zarządzania przedsiębiorstwem i jego organizacją. Patrząc z punktu widzenia zachodzących w tym względzie przekształceń wyróżnić można między innymi innowacje imitujące oraz innowacje oryginalne. Innowacje imitujące umożliwiają zyskanie przewagi, mającej charakter nietrwały. Z kolei innowacje oryginalne stają się źródłem przewagi konkurencyjnej⁴⁷.

W ostatnich latach badacze zwracają szczególną uwagę na rolę innowacji, bowiem wykreowanie w danej firmie najważniejszych kompetencji umożliwia mu zdobycie długotrwałej przewagi konkurencyjnej na rynku. Zdobywane przez przedsiębiorstwa nowe kompetencje umożliwiają szybki rozwój nowych branż. Pojawiają się także nowe rynku zbytu. Źródłem najważniejszy kompetencji stają się głównie nowoczesne technologie, w przypadku gdy powstające kompetencje są w stanie zaspokoić nowych odbiorców. Zgodnie z tą koncepcją ciągle rosnące tempo zmian społecznych wpływa na powoływanie coraz to nowszych dzień, jak również wiąże się z pojawianiem się nowych potrzeb konsumentów. To także pojawiające się liczne zmiany zachodzące w obszarze tradycyjnych sektorów. Dlatego też przedsiębiorstwa musza dążyć do zyskania i utrzymania pozycji lidera dzięki produkcji nowych towarów i oferowaniu nowoczesnych usług skierowanych na potrzeby klientów. Najważniejsza w kreowaniu istotnych kompetencji małych i średnich przedsiębiorstw staje się obecnie innowacyjność, którą wyrażać można poprzez zdolność danego przedsiębiorstwa do produkowania oraz dalszej sprzedaży określonych produktów, które umożliwiają przedsiębiorstwom zyskanie odpowiedniej pozycji na rynku⁴⁸.

Na rolę innowacyjności postrzeganej jako źródło przewagi konkurencyjnej każdego przedsiębiorstwa zwracają uwagę również ekonomiści. Przy czym ich zdaniem warunkiem uzyskania takiej przewagi staje się osiągnięcie pewnej zdolności innowacyjnej, jak także ciągłe zwiększanie jej poziomu, co przynosi określone efekty w przypadku podejmowanych przez przedsiębiorstwo działań. Tak więc pod pojęciem innowacyjności przedsiębiorstw można rozumieć nie tylko możliwości małych i średnich przedsiębiorstw do wdrażania nowoczesnej techniki, lecz także jako wprowadzanie nowych sposób pracy. To właśnie innowacyjność staje się dziś źródłem budowania przewagi konkurencyjnej małych i średnich przedsiębiorstw. Innowacyjność ta staje się obecnie jednym z najistotniejszych warunków decydującym o efektywnym działaniu przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce rynkowej.

1^ S. Sudoł, Przedsiębiorstwo. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie. Zarządzanie przedsiębiorstwem,

Wydawnictwo PWE, Warszawa 2006, s. 36–37.

2^ Ibidem, s. 37–38.

3^ W. Aftyka, A. Chmielewski, Małe i średnie przedsiębiorstwa w Unii Europejskiej, Agencja Wydawnicza M. M. Jakubiccy, Warszawa 2005, s. 120.

4^ Dz. U. Nr 217, poz. 2125.

5^ I. Przychocka, Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce, Wydawnictwo COMANIM, Warszawa 2002, s. 7–8.

6^ Dz. U. z 2004 r., nr 173, poz. 1807.

7^ I. Przychocka, Małe i średnie…, op. cit.., s. 9.

8^ A. Skowronek-Mielczanek, Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2003, s. 6.

9^ A. Oniszczuk-Jastrząbek, T. Gutowski, Funkcjonowanie polskich małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce globalnej, [w:] Instytucjonalne i rynkowe uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, pod red. E. Michalskiego, S. Piochy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Koszalin 2008, s. 50.

10^ A. Skowronek-Mielczanek, Małe i średnie…, op. cit., s. 7.

11^ Ekonomika i zarządzanie małą firmą, pod red. B. Piaseckiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Łódź 1999, s. 65.

12^ A. P. Wiatrak, Małe i średnie przedsiębiorstwa – istota i uwarunkowania ich działalności, [w:] Przedsiębiorczość i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw – wyzwania współczesności, pod red. A. Kalety, K. Moszkowicza, L. Woźniaka, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2004, s. 107–110.

13^ I. Szczepaniak, Małe i średnie przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego i ich rola w rozwoju lokalnym, [w:] Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju obszarów wiejskich, Akademia Podlaska w Siedlcach, WPODR w Sze­pietowie, Siedlce 2000, s. 189–190.

14^ Ibidem, s. 190.

15^ I. Janiuk, Strategiczne dostosowanie polskich małych i średnich przedsiębiorstw do konku­rencji europejskiej, Centrum Doradztwa i Informacji Difin Sp. z o.o., Warszawa 2004, s. 193.

16^ J. Buga, Małe i średnie przedsiębiorstwa jako element prorozwojowej polityki lokalnej, ,,Gospodarka Narodowa” nr 10/1994.

17^ Dz. U. z 2004 r., nr 173, poz. 1807.

18^ Źródło: http://www.wodr.poznan.pl/index.php?option=com_k2&view=item&id=3285:formy-organizacyjno-prawne-przedsi%C4%99biorstw; dostęp 15. 01. 2017.

19^ Źródło: vrp.prv.pl/images/firma.doc; dostęp 15. 01. 2017.

20^ Ibidem.

21^ Źrodło: http://www.wodr.poznan.pl/index.php?option=com_k2&view=item&id=3285:formy-organizacyjno-prawne-przedsi%C4%99biorstw; dostęp 15. 01. 2017.

22^ Ibidem.

23^ Ibidem.

24^ Ibidem.

25^ Ibidem.

26^ Ibidem.

27^ Ibidem.

28^ L. H. Haber, Zachowanie przedsiębiorcze – próba typologii, [w:] „Przegląd Organizacji” nr. 5/1996, s. 17.

29^ B. Serwan, Pojęcie przedsiębiorczości i jej uwarunkowania, [w:] Uwarunkowania

przedsiębiorczości – aspekty ekonomiczne i antropologiczno – społeczne, pod red. K. Karemczuk. Wydawnictwo PWSZ, Tarnobrzeg 2006, s. 312.

30^ J. Rokita, Zarządzanie strategiczne, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2005, s. 75.

31^ Ibidem, s. 76.

32^ T. Piecuch, Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2010, s. 84.

33^ M. Bratnicki, Przedsiębiorczość i przedsiębiorcy współczesnych organizacji, Wydawnictwo AE,

Katowice 2002, s. 52.

34^ K. Safin, Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – próba systematyzacji, [w:] Uwarunkowania przedsiębiorczości, pod red. K. Jaremczuk, Wydawnictwo PWSZ, Tarnobrzeg 2004, s. 50.

35^ Ibidem, s. 50.

36^ Ibidem, s. 51.

37^ T. Piecuch, Przedsiębiorczość…, op. cit., s. 106.

38^ A. Kubasik, Warunki rozwoju przedsiębiorczości w obszarze regulacji, [w:] Uwarunkowania przedsiębiorczości – aspekty ekonomiczne i antropologiczno – społeczne, pod red. K. Jaremczuk, Wydawnictwo PWSZ, Tarnobrzeg 2006, s. 292.

39^ T. Kraśnicka, Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Wydawnictwo AE, Katowice 2002, s. 15.

40^ M. Bratnicki, B. J. Gabryś, O przedsiębiorczości raz jeszcze: w kierunku spojrzenia na wychwytywanie

szans przez pryzmat interakcji komunikacyjnych, [w:] Uwarunkowania sukcesu przedsiębiorstwa, pod red. K. Jaremczuk, Wydawnictwo PWSZ, Przemyśl 2002, s. 229.

41^ Innowacyjność w zarządzaniu a konkurencyjność przedsiębiorstwa, pod red. R. Nowacki, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 30.

42^ W. Świtalski, Innowacje i konkurencyjność, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 166.

43^ E. Cyrkon, Kompendium wiedzy o gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań 2000, s. 35.

44^ P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 93.

45^ Ibidem, s. 94.

46^ W. Świtalski, Innowacje…, op. cit.,s. 174.

47^ K. Poznańska, Innowacyjność jako źródło przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw, Regionalny System Innowacji, http://www.rsi.org.pl; dostęp 23.01. 2017.

48^ Ibidem.

7