Zagadnienie nr 12. Literatura oświecenia
Ignacy Krasicki - klasyk i moralista. Poemat heroikomiczny, satyra, bajka, Hymn do miłości ojczyzny. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przykładem pierwszej nowożytnej powieści. Krasicki jako publicysta, komediopisarz, teoretyk literatury i translator.
Ignacy Krasicki.
Najwybitniejszy z pisarzy polskiego oświecenia. Działacz kulturalny, krytyk literacki i teatralny, publicysta, dziennikarz, erudyta, autor encyklopedii (Zbiór potrzebniejszych wiadomości, dwa tomy, 1781-1783), biskup, autor słowników i tłumacz.
Urodził się w 1735 r. w Dubiecku nad Sanem, zmarł w Berlinie w 1801 r. Pochodził ze średnio zamożnej szlachty. Od najmłodszych lat przeznaczony do stanu duchownego (sytuacja majątkowa rodziny)
Godność biskupa warmińskiego uzyskuje w zamian za wielkie zasługi oddane królowi Poniatowskiemu, m.in. w zakresie redakcji „Monitora”(PUBLICYSTA). Był ozdobą towarzystwa, cieszył się poparciem możnych, wiele podróżował, był stałym uczestnikiem obiadów czwartkowych.
Posiadał wspaniałą rezydencję w Lidzbarku na Warmii (Heilsberg), choć do końca życia borykał się z problemami finansowymi.
TRANSLATOR: tłumaczył Pieśni Osjana czy Życie zacnych mężów Plutarcha.
TEORETYK LIT.: napisał tekst O rymotwórcach i rymotwórstwie - pracę z zakresu historii i teorii literatury wraz z antologią.
KOMEDIOPISARZ: komedie Solenizant, Łgarz, Statysta. Prawdopodobnie pisał także komedie z Bohomolcem.
Twórczość:
W twórczości Krasickiego, co znamienne dla formacji klasycystycznej, niezwykle mało jest akcentów osobistych.
Debiutuje Hymnem do miłości Ojczyzny w roku 1774, rok później ukazuje się poemat heroikomiczny Myszeidos pieśni X.
Poemat heroikomiczny.
Poematy heroikomiczne Myszeida, Monachomachia, Antymonachomachia, rozprawiają się z panującą w społeczeństwie ciemnotą, propagując postawę racjonalną. Poematy te, napisane oktawą, łączą zabawę, wdzięk i naukę. Krasicki jako pierwszy podniósł w Polsce poemat heroik. do poziomu europejskiego.
Tradycja heroikomiki.
Batrachomyomachia, czyli Bitwa żab z myszami (ok. IV-V w. p.n.e.), w niektórych źródłach przypisywana Homerowi
Średniowieczny epos heroikomiczny o lisie
Porwane wiadro Tassoniego, Pulpit Boileau (XVII w.)
XVIII wiek: Pukiel włosów ucięty Pope'a
Istota heroikomiki:
postawa parodystyczna: kontrast nikłości tematu opowiadania i wielkiej formy epickiej.
2 formy parodii: trawestacje poematów bohaterskich oraz konstrukcje samodzielne, gdzie np. myszy lub żaby toczą homeryckie pojedynki i przemawiają podniosłym tonem starożytnych rycerzy
gatunek ten nadawał się znakomicie do zadań satyrycznych, stał się też skuteczną bronią w okresie oświeceniowej krytyki feudalnych wzorów obyczajowych.
Myszeida
Krasicki fabułę oparł na legendzie o królu Popielu z kroniki Wincentego Kadłubka. Incydent z zagryzieniem Popiela przez myszy, autor rozbudował do rozmiarów eposu zwierzęcego, wprowadzając dodatkowo szczury i koty.
Współistnienie świata zwierzęcego i ludzkiego, krzyżowanie się ich działań
Wielka umiejętność posługiwania się rekwizytami eposu w celach parodystycznych.
Każda z pieśni zaczyna się albo inwokacją, albo ogólną sentencją
Zawiera porównania homeryckie
Walki i przemówienia bohaterów przypominają Iliadę, wędrówki Gryzomira - Odyseję, dziwy i czary - Orlanda szalonego.
Nasycenie utworu aluzyjnością: wprowadzenie w czasy Popiela sejmów, kanclerzy, hetmanów, dam modnych itp., powoduje, że parodiowany obraz nabiera zabarwienia satyrycznego. To krytyka sarmackich obyczajów i ”nieustające szyderstwo z staroświecczyzny”.
Satyra dotyczy także tradycyjnej historiografii - zakwestionowanie fałszu i zmyśleń kronikarzy, odrzucenie prawdziwości legendarnych dziejów Polski.
Narracja jest oszczędna, opowiadanie cechuje ekonomia słowa, język ubogi w efekty plastyczne, za to podkreślający ruch, działanie
Monachomachia
z racji kontrowersyjnego tematu i sposobu jego ujęcia przez przedstawiciela kościoła, ukazała się anonimowo w r. 1778. Towarzyszyła temu atmosfera sensacji, gdyż wkrótce, dzięki specyficznemu stylowi, rozszyfrowano autora.
W Polsce wieku XVIII uderzała wielka ilość zakonów - stan taki był wynikiem zacofania i rozkładu systemu państwowego i politycznego. Większość klasztorów pozostawała wroga ideom oświecenia. Przybytków „świętych próżniaków” było zdecydowanie za dużo.
Utwór jest zwarty kompozycyjnie i bogaty w realia obyczajowe. Tematem jest spór klasztoru karmelitów i dominikanów, akcja biegnie szybko, parodia przenika wszystkie strofy poematu. Obok próżniactwa i pijaństwa zakonników, podkreślona zostaje ich głupota i nieuctwo. O ich poziomie intelektualnym świadczy zaniedbana i od 30 lat nieużywana biblioteka klasztorna.
Szczytowym osiągnięciem parodii jest bitwa mnichów na kufle, sandały, paski i książki
Motywem stale powtarzającym się jest picie ”wódczanego likworu” przy każdej nadarzającej się okazji
Mocny akcent parodystyczny: wniesienie kielicha vitrum gloriosum w sposób uroczysty, niczym w czasie procesji i spełnienie toastu zgody.
Zdarzenia rozgrywają się na dwóch planach: ludzkim (mnisi, miasteczko, itp) oraz pozaludzkim (Jędza Niezgoda). To Jędza Niezgoda jest przyczyną wojny mnichów.
Antymonachomachia
powstała w atmosferze krytyki Monachomachii. Ukazała się w roku 1780. Ma tyle samo pieśni i oktaw co poprzedni poemat, także tych samych bohaterów.
Utwór ma charakter palinodii, czyli pozornego odwołania, w której autor, niby odwołując stawiane zarzuty, właściwie zaostrza akcenty krytyczne.
Kończy się również opisem dzbana w pieśni VI, ale tym razem z kielicha wyłania się Prawda i przemawia do mnichów, rozstrzygając ostatecznie ich spory („In vino veritas”)
Krasicki wykorzystuje motyw wykradzenia poecie dzieła i bez jego wiedzy oddania go do drukarni (pieśń I) - częsta konwencja literacka autorów chcących przypodobać się czytelnikowi.
Wszystkie trzy poematy odegrały wybitną rolę w krytyce zwyrodnień sarmatyzmu. Świadczą o zaangażowaniu Krasickiego w ówczesne przemiany, o torowaniu drogi myśli postępowej. (MORALISTA)
Hymn do miłości Ojczyzny
Utwór napisany w roku 1774. Interesujący wzór nowej liryki patriotycznej, akcentującej uczucia, które mogą znaleźć wyraz jedynie w twórczości poetów narodu nie cieszącego się pełną niepodległością. Pisany stylem patetycznej retoryki, opiera swoje oddziaływanie na oksymoronach: zjadłe smakują trucizn;, więzy, pęta niezelżywe. Jest to początek niepodległościowej poezji w literaturze polskiej. Uważany za jeden z hymnów Polski.
Jest jedną z oktaw pieśni IX Myszeidy.
Satyry
Cel satyry: piętnowanie wad i wykroczeń społecznych, ukazywanie świata odchylonego od normy, obok krytyki i analizy istniejącego zła, przynosiła propozycje rozwiązań pozytywnych. Dawała odbicie świata w krzywym zwierciadle.
I część satyr obejmuje 12 utworów, rok 1779
II część - 9 utworów, do roku 1784
Po Krasickim satyra, gatunek klasycystyczny, ginie naturalną śmiercią, zastąpiona przez publicystykę.
Punkt odniesienia dla krytyki: Krasicki sądził, podobnie jak Rousseau, że współczesna cywilizacja doprowadziła do degeneracji społeczne instytucje i człowieka, do zaniku wartości autentycznych i rozkwitu pozornych. Prowadził akcję wychowawczą, mającą na celu kompromitowanie wartości fałszywych, pozornych i zaszczepienie autentycznych.
„POWRÓT DO ŹRÓDEŁ”, jako postulat społecznej dydaktyki, stał się motywem przewodnim satyr; zawarł go Krasicki w formie programu w satyrze Świat zepsuty. Postuluje powrót do ideałów przodków poczciwych: poczciwości, pobożności, cnoty - do zestawu sarmackich wartości. Podkreśla konieczność podnoszenia pozytywów sarmatyzmu („lepiej chwalić niż ganić”)
Kolejne satyry demonstrują jakby sekcję anatomiczną poszczególnych schorzeń. Przesuwają się portrety wszystkich tych, którzy za „blask czczego poloru zamienili cnoty”. Satyra odsłania źródło zła, zdziera przybrane maski. Szczególnie wyczulony jest Krasicki na fałsz, obłudę, hipokryzję, oszustwa, pogoń za pieniądzem, pozorami, marnotrawstwo, pijaństwo, uleganie obcym modom, fałszywość życia dworskiego, nierówności społeczne.
Podsumowanie:
Krasicki kierował satyry do średniozamożnej szlachty, używał często formy „my” czy zwrotu „bracia”
Najchętniej pisał satyry dialogowe
Jego utwory są zwięzłe, krótkie. Są niemal jak równanie matematyczne, dobitne i zwięzłe zarazem, pozbawione dygresji
Podkreślona zostaje intelektualna wartość słowa, racjonalizm, naturalne słownictwo
Regularna, geometryczna składnia, uderzająca precyzją, jasna
Powrót do starych cnót to sposób na uzdrowienie społeczeństwa
Sądy wyraża w zdaniach oznajmujących
Łatwo przechodzi z tematu na temat, doskonale rejestruje mowę różnych ludzi (np. w Pijaństwie)
Bajka (apolog, fabula)
„Apolog to powieść zwierzętom pospolicie przywłaszczona, ażeby z ich przykładu lub mówienia naukę ludzie brali” (Krasicki o bajce)
Twórcy bajek: Ezop, Fedrus, Lokman, La Fontaine, Biernat z Lublina
Cechy gatunkowe bajki:
krótka powiastka wierszem lub prozą
bohaterowie, najczęściej zwierzęta, są personifikacją ludzkich typów
alegoryczna treść
musi mieć fabułę
zawiera pouczenie moralne, dotyczy tematów uniwersalnych o charakterze moralnym, aspekt dydaktyczny zawarty jest w morale
Największe sukcesy odniósł Krasicki w bajce. Zbiór pt. Bajki i przypowieści, wydany w roku 1779, zawiera bajki krótkie, epigramatyczne, nawiązujące do wzorców ezopowych. Bajki pisał poeta do końca życia. Zebrane w pośmiertnej edycji stanowiły osobny cykl pt. Bajki nowe. Zawierały one typ odmienny, były to przeważnie bajki dłuższe, narracyjne, oparte na wzorach La Fontaine'a.
W bajkach materiał obserwacyjny stanowiły przeważnie zwierzęta, symbolizujące określone cechy ludzkie.
Obok postawy moralisty ujawniały się tu często załamanie i pesymizm człowieka, który obserwował upadek i rozkład swojego społeczeństwa, przemoc możnych wobec słabszych, upodlenie jednych, pychę i głupotę drugich.
Na wstępie bajek znajduję się wiersz dedykacyjny Do dzieci. Dziećmi nazywał Krasicki konserwatywną szlachtę, która w pogoni za zyskiem, przyczynia się do coraz głębszej degeneracji form wzajemnego współżycia i jest niechętna wszelkim reformom. To ich poddawał swojej edukacji społecznej.
Najostrzejszą krytykę współczesności zawierają bajki Jagnię i wilcy, Wilk i owce, Trzoda, Rybka mała i szczupak, Dobroczynność. Ukazują mechanizm działania ”wilczych praw”, jego demoralizujące skutki, głupotę i upodlenie gnębionych ofiar. Fakty przedstawione są z bezlitosnym obiektywizmem, działa to na zasadzie wstrząsu, wywołuje protest przeciwko takiej rzeczywistości.
Najwięcej utworów obejmuje krytykę życia dworskiego, z jego zakłamaniem, fałszywym panegiryzmem, kultem pozorów.
W komedii ludzkiej przedstawionej w bajkach, występują, podobnie jak w satyrach, pijacy, marnotrawcy itp. Krasicki przybiera tu postawę MORALISTY, śmieje się z głupoty ludzkiej, ale wskazuje słuszne racje i właściwe drogi postępowania.
Inna grupa bajek zawiera pesymistyczny obraz nieuleczalności głupoty ludzkiej (np. Kulawy i ślepy, Łakomy i zazdrosny, Nocni stróże).
Bajki zawierają obraz doświadczeń pokolenia Krasickiego z okresu wielkich prób, jakimi były nieudane usiłowania reformy państwa, konfederacja barska i pierwszy rozbiór. Ujmowane całościowo, stanowią panoramę ludzkiego świata.
Janina Abramowska podzieliła bajki na III grupy wg opozycji:
zła i dobra (rozumianych pragmatycznie wg szkody i korzyści)
tożsamości i różnicy
trwałości i zmiany
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
Powieść z roku 1776. Uznana przez krytyków za pierwszą nowożytną powieść polską.
Powieść o dojrzewaniu - podejmuje temat edukacji, ale i dojrzewania do poglądów i postawy życiowej; koncepcja losu bohatera, polegająca na jego przemianie
Element utopii - państwo Nipu
Satyra na społeczeństwo polskie i sposób wychowania młodzieży
Postulat życia w zgodzie z naturą
Forma relacji pamiętnikarskiej
Jest utworem scalającym w sobie prawie wszystkie elementy nowoczesnej oświeceniowej powieści: satyryczno - obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią.
Trzy księgi powieści stanowią przemyślaną i zwartą całość, która jest satyrycznym obrazem Polski sarmackiej, przedstawia na losach młodego Mikołaja wadliwy system wychowawczy, rozkład instytucji społecznych i państwowych, szkodliwość istniejących wzorców obyczajowych.
W utopii nipuańskiej ukrył Krasicki własny, inspirowany przede wszystkim koncepcjami Russowskimi, ideał społeczeństwa nie skażonego destrukcyjnymi wpływami cywilizacji, ideał postulujący zgodność między istotą człowieka i jej uzewnętrznieniem.
Decyzja Doświadczyńskiego przy końcu powieści nie jest całkowitym wycofaniem się z udziału w życiu ówczesnej Polski, stanowi jednak ograniczenie tej działalności do sfery edukacji od podstaw.
Pierwsza część utworu obejmująca dzieciństwo oraz młodość bohatera, została napisana w konwencji powieści satyryczno-obyczajowej, posiada również elementy powiastki filozoficznej oraz robinsonady. Została tu zawarta ostra krytyka edukacji szlacheckiej, stylu życia sarmackiej prowincji oraz stolicy. Druga część to przykład utopii, obejmuje pobyt Mikołaja na wyspie Nipu i jego reedukacje. W trzeciej części Krasicki ponownie zmieszał powieść obyczajową, przygodową oraz powiastkę filozoficzną, opowiadając o bolesnym powrocie odmienionego Doświadczyńskiego do ojczyzny.
Podsumowanie
Największy rozkwit twórczości Krasickiego przypada na lata 1775 - 1786. W tym okresie jest to twórczość głęboko zaangażowana w zachodzące w Polsce przemiany, wyznacza nowe szlaki polskiej poezji i prozie. Fenomen Krasickiego polegał m.in. na tym, że próbował on prawie wszystkich gatunków i form literackich, jakie wówczas były uprawiane, w niektórych osiągnął szczyt możliwości języka polskiego (bajka epigramatyczna, satyra, poemat heroikomiczny). Historia powieści XVIII wieku to właściwie historia powieści Krasickiego. Rozpoczął praktykę literacką jako publicysta, redaktor „Monitora”.
Po kryzysie barskim i pierwszym rozbiorze kraju, uprawiał twórczość klasycystyczną, ale klasycyzm ów był szczególnego rodzaju. Formy, które sobie upodobał, są raczej niższe w hierarchii gatunków klasycystycznych. Krasicki potrafił je zaprząc do zadań dydaktyki oświeceniowej dzięki postawie satyrycznej, potrafił wyrazić w nich głębokie refleksje, momenty załamania i utraty wiary w możliwości naprawy świata.