Czytanie ze zrozumieniem

Anna Kołat

Obecnie na rynku książki edukacyjnej znajduje się wiele publikacji dotyczących czytania ze zrozumieniem. Pozycje te zawierają urozmaicone tematycznie testy. Często też wzbogacone są o różnego typu polecenia, wykraczające poza ramy sprawdzianu: ćwiczenia wprowadzające, zadania dodatkowe, tematy wypracowań itp.

Nauczyciele i uczniowie mają więc duże możliwości wyboru. Prawie każda publikacja zawiera kryteria oceniania testów oraz wykaz umiejętności, którymi powinien wykazać się uczeń rozwiązujący zadanie testowe, sprawdzające czytanie ze zrozumieniem. Jest więc rzeczą oczywistą, że test powinien być tak skonstruowany, aby wymienione umiejętności skutecznie ćwiczyć i sprawdzać. W tym celu zadanie testowe powinno zawierać odpowiednio dobrane, różnorodne ćwiczenia, które kształcą określone sprawności. Wszystkie one składają się na rozumienie tekstu. Można powiedzieć, że uczeń posiada tę umiejętność, jeżeli:

rozumie znaczenie słów, związków frazeologicznych i wyrażeń mających sens przenośny; wskazuje toposy, symbole i znaki kulturowe; selekcjonuje informacje i przekazuje je własnymi słowami; rozumie treść i główne przesłanie tekstu; potrafi odtworzyć tok rozumowania autora; wskazuje przykłady, powtórzenia, dygresje, elementy polemiczne, wnioski itd; odczytuje ukryte intencje autora, odnoszące się do rozumienia tekstu (np. ironię); rozróżnia zastosowane środki stylistyczne; uzasadnia określone zabiegi interpunkcyjne i zasady pisowni wskazanych wyrazów; rozumie cele i funkcje tekstu; określa gatunek i styl wypowiedzi.

Po zapoznaniu się z elementami składającymi się na umiejętność czytania ze zrozumieniem, warto przyjrzeć się określonym typom poleceń, które dotyczą wskazanych kolejno elementów składowych. O ile bowiem wiele jest publikacji na temat testów rozumianych całościowo, o tyle niewiele jest prac, które mówiłyby o samych typach zadań. Wiedza ta może okazać się pomocna dla nauczyciela przy konstruowaniu własnych testów oraz przy ocenie merytorycznej zadań testowych, które będzie wykorzystywał w pracy na lekcji. Omówienie, które podaję dalej to jedynie szkic, mam jednak nadzieję, że może on stać się punktem wyjścia do własnej analizy tematu. Przykłady, które podaję pochodzą z różnych testów, niestety musiałam zrezygnować z niektórych ciekawych ćwiczeń, ponieważ wymagałyby one cytowania tekstów w całości lub w bardzo obszernych fragmentach.

Uczeń rozumie znaczenie słów, związków
frazeologicznych i wyrażeń mających sens przenośny;
wskazuje toposy, symbole i znaki kulturowe

W pierwszym punkcie zawarte są różnorodne polecenia, które wymagają: podania słownikowego znaczenia konkretnego wyrazu lub kilku wyrazów z podanej listy; podania synonimów lub antonimów danych wyrazów; wskazania jednego, konkretnego znaczenia, w jakim wyraz występuje w tekście, w ramach zacytowanej definicji, na przykład ze "Słownika języka polskiego"; odszukania w tekście określonego związku frazeologicznego z podaniem jego znaczenia (przykład 1); wyjaśnienia znaczeń i funkcji wyrażeń mających sens przenośny (przykład 2); rozpoznania motywu, podania znaczenia określonej symboliki itp. (przykład 3).

Przykład 1 "W biografii Sienkiewicza występuje zjawisko, które nie daje się wytłumaczyć w ten tylko sposób, że dzięki niemu pisarz osiągnął rozległą znajomośc Europy, Ameryki Północnej i Afryki, a w konsekwencji odpowiednie tematy dla swej twórczości. Łączy się to zjawisko z predyspozycjami, które w samym pisarstwie Sienkiewicza mało dochodziły do wyrazu, ale bez założenia owych predyspozycji trudno by zrozumieć jego niecierpliwy zasięg. Mowa o - podróżomanii Sienkiewicza. Ten człowiek nigdzie dłużej nie zagrzał miejsca. Podróżował nieskończenie więcej i częściej, aniżeli to było konieczne, ażeby poznawać świat. Mówiąc najprościej - nosiło go po świecie". (Kazimierz Wyka, "Bowaryzm Sienkiewicza") Autor tekstu, charakteryzując Sienkiewicza jako podróżnika, zastosował dwa związki frazeologiczne o tym samym znaczeniu. Przytocz je i wyjaśnij ich sens.                                      0-2 pkt

Przykład 2 W tekście Czesław Miłosz pisze: "... mój kraj rodzinny był puszczą, odwiedzaną na brzegach tylko przez okręty Wikingów. Położony był poza zasięgiem map i należał do baśni". ("Rodzinna Europa") Wyróżnione zdanie należy rozumieć: a)  dosłownie i metaforycznie, b)  dosłownie, c)  metaforycznie, d)  ironicznie.                                                             1 pkt Sformułowanie "należał do baśni" nadaje wypowiedzi charakter: a)  satyryczny, b)  patetyczny, c)  magiczny, d)  ironiczny.                                                              1 pkt

Przykład 3 Do jakich motywów, znaków kulturowych bądź symboli nawiązują następujące fragmenty: "...błazeński taniec w trumnie..." "...każda ludzka chwila na tym świecie jest wypełniona sensem, jak winne grono - sokiem." (Jerzy Surdykowski "O śmierci") 0-2 pkt

Uczeń selekcjonuje informacje
i przekazuje je własnymi słowami

Następnej umiejętności dotyczą polecenia, które wymagają odszukania w tekście informacji. Jeżeli uczeń nie jest proszony wprost o zacytowanie określonych zdań, musi przekazać ich sens zawsze własnymi słowami. Polecenia wymagające wyodrębniania z tekstu informacji mogą być sformułowane w bardzo różny sposób, w zależności od treści tekstu. Ta grupa ćwiczeń jest często najliczniejsza w teście. Uczeń może być proszony, aby na podstawie tekstu:

wybrał i podał konkretne informacje z tekstu; uporządkował podane fakty, nazwiska bądź daty; wypełnił tabelę; sformułował definicję; sporządził krótką notatkę encyklopedyczną itp.

Uczeń rozumie treść i główne przesłanie tekstu

Rozumienie treści i przesłania sprawdzają polecenia wymagające oddania istoty tekstu, syntetycznego ujęcia całości, wyłonienia jego idei czy myśli głównej. Może to być zrealizowane w różny sposób, mniej lub bardziej bezpośredni. Polecenia, o jakich mowa, mogą brzmieć następująco:

Napisz streszczenie logiczne... Po uważnym przeczytaniu tekstu, odpowiedz na pytanie, będące jego tytułem... Przedstaw swoimi słowami sens końcowych refleksji autora...

Szczególnym i bardzo ważnym zadaniem, należącym do tej grupy, jest ćwiczenie sprawdzające w praktyce zrozumienie treści przeczytanego tekstu. Oczywiście nie na podstawie każdego tekstu można takie polecenie sformułować, ale jeżeli jest to tylko możliwe, autor zadania testowego powinien z tej szansy skorzystać.

I tak, w teście na temat kultury języka warto podać uczniom krótki fragment tekstu (lub choćby kilka zdań) z prośbą o wskazanie i nazwanie błędów językowych. W sprawdzianie dotyczącym stylu danego pisarza warto przytoczyć fragment powieści danego twórcy i poprosić o wyodrębnienie określonych cech stylistycznych. Gdy w teście wykorzystany jest artykuł o reklamie, wśród zadań powinno się znaleźć polecenie napisania krótkiego tekstu reklamowego na określony temat. Gdy tekst dotyczy zjawiska pastiszu, warto, aby jedno z zadań wymagało od ucznia rozpoznania pastiszu. W tym celu można przytoczyć dwa wiersze - jeden musi być pastiszem drugiego. Uczeń powinien rozpoznać pastisz i uzasadnić, dlaczego wskazał ten właśnie utwór.

Takie praktyczne sprawdzanie rozumienia tekstu wydaje się najbardziej miarodajne, ponadto wymaga od ucznia nie tylko wiedzy (zdobytej w czasie lektury), ale również umiejętności kojarzenia, inwencji, zaangażowania, sprawności i elastyczności myślenia.

Uczeń potrafi odtworzyć tok rozumowania autora

Do tej grupy zadań można zaliczyć między innymi:

wykonanie streszczenia linearnego, odtwarzającego zarówno tok myślenia autora, jak i kompozycję wypowiedzi; wymienienie kolejnych argumentów lub kontrargumentów; podanie zasady kompozycyjnej tekstu; wskazanie wyrazów (często spójników), informujących o toku rozumowania autora (przykład).

"Ten drobny półwysep, który dzisiaj odnajduje się prowadząc palcem od Kopenhagi na wschód wzdłuż północnego skraju Niemiec i Polski, nigdy zresztą nie miał być często wspominany przez kronikarzy. Oddalenie od szlaków komunikacyjnych nadawało mu stale charakter jednej z najbardziej odosobnionych enklaw, gdzie czas płynął wolniej niż gdzie indziej".

("Rodzinna Europa")

• Spośród podanych spójników podkreśl ten, który najlepiej pasowałby do połączenia podanych zdań: ale, i, więc, lub, ponieważ, aby, mimo to, dlatego.                                                                            1 pkt

Uczeń wskazuje przykłady, powtórzenia,
dygresje, elementy polemiczne, wnioski

Polecenia kształcące umiejętność rozumienia tekstu na poziomie struktury są niezwykle ważne i często bardzo trudne dla ucznia. Wymagają dużej znajomości warsztatu polonistycznego, wiedzy z poetyki i teorii literatury, doświadczenia czytelniczego oraz aktywnego, logicznego czytania. W tej grupie zadań znajdują się polecenia zarówno otwarte, jak i zamknięte (łatwiejsze).

"Różnica kultur - naszej i helleńskiej - polega w skrócie na tym, że zakazane jabłko z drzewa mądrości należało w Grecji zrywać, bo było przeznaczone dla człowieka, jako istoty przejawiającej ciekawość, inteligentnej, pełnej inwencji i poczucia humoru w najlepszym znaczeniu. I w tym momencie pamięć nieodparcie przywołuje jeden z wątków powieści Umberta Eco "Imię róży": żart i śmiech niektórzy zwierzchnicy Kościoła uważali za niedozwolony, wręcz prowadzący do grzechu, bo niewielki krok dzieli człowieka od żartowania z tego, co ludzkie, do żartu, z tego, co boskie". (Krystyna Tuszyńska-Maciejewska, "Czy starożytni Grecy znali nudę?") Fragment dotyczący "Imienia róży" jest: a)  wnioskiem, konkluzją, b)  elementem polemicznym, c)  dygresją, która potwierdza myśl główną, d)  nowym wątkiem.                                                    1 pkt

Uczeń odczytuje ukryte intencje autora,
odnoszące się do rozumienia tekstu (np. ironię).
Rozróżnia zastosowane środki stylistyczne

Polecenia dotyczące wymienionych punktów najczęściej wymagają:

nazwania określonego zabiegu lub środka stylistycznego (przykład); wybrania z tekstu i zacytowania określonej figury stylistycznej; wskazania właściwego środka stylistycznego (w zadaniu zamkniętym).

"Dygresja - krąży koło głównego trzpienia narracji. Jest jak światło obiegające kontur jednostronnie wyłoniony z cienia, jak światło, które pokazuje wszystkie wymiary badanego przedmiotu. Czasem następuje dygresja od dygresji, wówczas mamy dygresję dwustopniową. Dygresja trzystopniowa [...] wymaga zręcznego majstra, który nie pozwoli jej stoczyć się na poziom dywagacji". (Melchior Wańkowicz, "Karafka La Fontaine`a") Jaką figurę stylistyczną uzyskuje autor dzięki rzeczownikowi "światło"?                                                                     1 pkt

Uczeń uzasadnia określone zabiegi interpunkcyjne
i zasady pisowni wskazanych wyrazów

Zadania interpunkcyjne i ortograficzne dotyczą najczęściej:

funkcji w tekście znaków zapytania, wykrzykników, wielokropków, myślników itp.; zastosowania wielkich bądź małych liter.

Uczeń rozumie cele i funkcje tekstu.
Określa gatunek i styl wypowiedzi

Do ostatniej grupy należą pytania o:

gatunek tekstu; charakter wypowiedzi; adresata i nadawcę wypowiedzi; styl autora; funkcje tekstu.

Przeważnie są to zadania zamknięte, gdzie uczeń wybiera zwykle jedną z czterech odpowiedzi, czasami musi pewne elementy przyporządkować do podanych grup czy po prostu nazwać. Ważne jest również, aby uczeń rozumiał, co wynika z określonych zabiegów stylistycznych czy z wyboru takiej, a nie innej formy wypowiedzi. Spójrzmy na przykład:

"[...] Tak już chyba na serio nie mówimy, ale nasz cyniczny wiek jakąś aurę śmieszności wokół słowa zbudował. Nie wiem, skąd się wzięło to ograniczenie, którego bodaj nie ma w innych językach. [...] Nie potrzebujemy zapewne słowa o tak szerokim znaczeniu, jak u Greków starożytnych, kiedy to do wszystkich korzystnych własności, nie tylko ludzkich, można je było stosować: jest cnota pola, że dobry urodzaj daje, cnota noża, że dobrze kraje itp.; ani o tak ścieśnionym, jak w łacinie starożytnej, kiedy "cnota" głównie oznaczała "męstwo", z podobnym jak po polsku źródłosłowem ("mąż"). Ile jest cnót i jak je klasyfikować, to mniej ważne. Ale gdy słowo tak pojmiemy, jakem właśnie sugerował, tj. jako wszelką moralnie ocenianą sprawność, niezbędną dla znośnego życia w ludzkiej wspólnocie, zauważamy, że cnoty są pod pewnym ważnym względem podobne do innych, nie moralnych sprawności. [...] Ale stawiać przed ludźmi dylemat: "albo jesteś wcieloną doskonałością, albo jesteś zupełnym zgniłkiem" jest w edukacji niebezpieczne, jako że zbyt łatwo powiedzieć sobie: "pełni doskonałości i tak nie osiągnę, a skoro nie jestem doskonały pod wszystkimi względami, to już w ogóle wszystko jedno, co robię". Nie jest to więc dobra doktryna i nie ma żadnej sprzeczności w przypuszczeniu, że ludzie mogą mieć pewne cnoty - nie z wyrachowania, ale dlatego, że są dobre - nie mieć natomiast innych. [...] Jeśli kto chce być sprawiedliwy, to zauważa rychło, że potrzeba do tego odwagi i wytrwałości". (Leszek Kołakowski "O cnocie") Określ zabarwienie stylistyczne podanych grup wyrazów: a) bodaj, jakem, rychło - ..................... b) na serio, zupełny zgniłek - ...................... c) źródłosłów, doktryna - ............................. O czym świadczy stosowanie przez autora wyrazów pochodzących z nazwanych przez ciebie obszarów stylistycznych?                0-4 pkt

Osoby układające testy do czytania ze zrozumieniem doskonale wiedzą, że znalezienie dobrego tekstu, na podstawie którego ma być ułożony test, jest rzeczą niełatwą. Powinien on bowiem spełniać kilka ważnych warunków. Powinien być nieliteracki, argumentacyjny, polski, współczesny, dobrze napisany, a także - co wcale nie jest rzeczą drugorzędną - interesujący. Polecenia winny być urozmaicone, kształcące czytanie ze zrozumieniem zarówno na płaszczyźnie znaczeń, struktury, jak i komunikacji. Ten ostatni warunek jest szczególnie istotny, gdyż bez jego spełnienia nie może być mowy o skutecznym rozumieniu czytanego tekstu.

---