12. Janusz Sławiński Socjologia literatury i poetyka historyczna

Socjologia form literackich - trudno określić tę dziedzinę, gdyż łatwiej byłoby ustalić gdzie ona nie leży i z czym nie jest tożsama. Jest to nieusystematyzowany, a więc mało wyrazisty, zbiór pytań i fragmentarycznych odpowiedzi, który stopniowo narasta na marginesach różnych dyscyplin i kierunków pracy literaturoznawczej.

Najbliższe układy odniesienia dla niej:

A

Socjologia życia literackiego - nauka rozwijania badaniami zarówno socjologów, jak i historyków literatury. Rozważa warunki społeczne, które w danym czasie towarzyszą powstawaniu rozpowszechnianiu i odbieraniu dzieł literackich. Zajmuje się interakcją osób zainteresowanych literaturą (pisarze, czytelnicy, krytycy, wydawcy), działalnością ludzi i instytucji, tworzących wspólnie pewien podsystem społeczny umieszczony w ramach szerszego systemu.

Badaczy życia literackiego szczególnie interesuje: rola społeczne twórców, pozycja społeczna pisarza i status jego zawodu, rozwarstwienie publiczności i odpowiadające mu poziomy kultury literackiej czytelników, społeczne motywacje gustów i wyborów czytelniczych, typy aktywności czytelniczej, recepcja twórczości w różnych środowiskach odbiorców, formy dostępu do książki i tory jej obiegu w społeczeństwie, rozpowszechnianie produktów pracy pisarskiej, polityka wydawnicza i jej związek z warunkami rynku czytelniczego; funkcjonowanie instytucji społecznej kontroli nad twórczością.

Problematyka badań nad życiem literackim uprawiana jest w perspektywach metodologicznych dwóch różnych dyscyplin:

• historii literatury

• socjologii literatury

W historii literatury pozycję kluczową zajmuje dziedzina wytworów literatury (badana w taki sposób, że umieszcza się ją bądź na poziomie dzieła, bądź jakiejś zbiorowości dzieł (np. twórczość pisarza), bądź na poziomie całości historycznoliterackich). Analiza faktów i procesów życia literackiego ma za zadanie oświetlić inaczej nie dostrzegane cechy charakterystyczne owych wytworów.

Socjologa podejmującego badania nad życiem literackim nie interesują stosunki między tym życiem, a literaturą, która w jego ramach powstaje, lecz drobniejsze elementy, formy w odniesieniu do całości zachowań społecznych.

• Np. badając profesję pisarza socjolog będzie próbował ją umiejscowić w jakiejś typologii czy hierarchii zawodów, a historyk literatury będzie badał jej wpływ na samą twórczość pisarza, wpływy na autostylizację ( poprzez którą twórcy komunikują w dziełach swój sposób pojmowania odgrywanej roli i ocenę własnego statusu społecznego).

• Badając aktywność czytelniczą jakiegoś środowisko socjolog umiejscowi ją w ogólnym szeregu zainteresowań badanych osób, jakie zajmuje ona miejsce w hierarchii zajmowania sobie wolnego czasu itd. A historyk będzie się doszukiwać w tej aktywności oczekiwań na określony rodzaj realizacji literackich, czemu odbiorcy wybierają właśnie takie utwory i kryteria tych wyborów; jakie postulaty i oczekiwania kierują odbiorcy z danego środowiska, ale i też standardy tematyczne, językowe, stereotypy postaci literackich.

Domenę prac sproblematyzowanych ze względu na potrzeby historii literatury stanowi życie literackie epok minionych, a opracowania o nachyleniu socjologicznym skupiają się niemal wyłącznie na współczesnym życiu literackim.

Działania badawcze nad cenzurą:

• cenzura jako jeden z mechanizmów selekcjonujących tematy i idee przeznaczone do społecznego rozpowszechniania

• cenzura jako instrument kontroli grupy panującej nad działaniami twórczymi i odbiorem przekazów literackich

• cenzura jaki źródło i aspekt konfliktu między pisarzami a aparatem władzy

• wpływ cenzury na politykę wydawniczą i repertuar wydawniczy

Ale też cenzura wpływa na sam tekst, który jej podlega w taki sposób, że:

• dopinguje do wynajdywania nowych sposób mówienia o sprawach cenzurowanych

• „przymus budzi pomysłowość”

• literatura intensyfikuje właściwą sobie wieloznaczność

• kształtuje rozmaite sposoby mówienia nie wprost: style aluzyjne, szyfry metaforyczne i peryfrastyczne pseudonimy, schematy paraboliczne, techniki języka ezopowego.

W ten sposób instytucja przenika do wewnątrz twórczości! Z kolei rozpowszechnienie się w lit. mówienia nie wprost wpływa na model życia literackiego! Powoduje powstanie postaw czytelniczych charakteryzujących się wrażliwością na podteksty dzieł, dociekliwością w doszukiwaniu się sensów ukrytych. Wywiera to ogromny wpływ na sposoby interpretowania dzieł z różnych epok, także dawnych. Taka twórczość aluzyjna wpływa rozwarstwieniu czytelniczemu, mianowicie bowiem kieruje się wobec określonej grupy odbiorców zdolnych odpowiednio ją zinterpretować, odczytać ukryte sensy - tworzą się elity czytelnicze.

Zagadnienia, którymi żywi się socjologia form literackich:

B

Istnieje metoda badania wytworów literackich, która uznaje je za świadectwa wiarygodnie informujące o warunkach społecznych towarzyszących ich powstaniu - to tzw. metody socjologiczno-genetyczne (Tain i wpływy marksistowskie), zdają się one tworzyć negatywny układ odniesienia dla socjologii form literackich.

1. Cele interpretacji socjologiczno-genetycznej osiągnięte są z chwilą, gdy utwór lub zespół utworów zostaje przyporządkowany interesom, uprzedzeniom czy aspiracjom grupy społecznej, którą reprezentuje autor (lub autorzy); gdy więc dzieło ukaże się badaczowi jako objaw rzeczywistości socjalnej, w której pisarz był osadzony i która przeto warunkowała jego twórcze poczynania.

Wytwór by mógł być zinterpretowany musi zostać rozłożony na 2 przeciwstawne zgrupowania składników:

• Składniki odsyłające do społecznej genezy (najniższy poziom jego strukturalności)

• Składniki pozbawione umieszczonej na zewnątrz utworu motywacji przyczynowej, w szczególności zaś takie, które gwarantują mu status „przedmiotu estetycznego” (najwyższy poziom jego strukturalności)

• To przynależność do jakiejś określonej grupy społeczne ( w rozumieniu marksistowskim kategorii) jest czynnikiem decydującym o charakterze rzeczywistości przedstawionej w utworze i jego zawartości ideowej. Często dzieło nawet nieświadomie autorowi bez żadnych wątpliwości objawia przynależność do określonej grupy społecznej. Autor jako indywiduum, a nie zbiorowość klasowa pisaniem/tworzeniem definiuje swoje miejsce w zbiorowości - to społeczne zobowiązanie autora. Ale z drugiej strony głównym zadaniem twórcy jest twórczość. I w tak rozumianym procesie tworzenia działania literackie są nie tyle rezultatem sytuacji socjalnej, w której żyje pisarz, co jej częścią składową. Dopiero dokonanie umiejscawia pisarza - jako pisarza - w kontekście społecznym. PISARZ W ZBIOROWOŚCI.

Pisarz jako zhierarchizowany zespół ról włączających go - jak każdego osobnika - w rozmaite sektory systemu społecznego. Jednak rola, która jakby odgórnie narzucona jest autorowi przy tworzeniu dzieła - oczekiwania kierowane ku niemu - nie może być izolowana od całego szeregu pozostałych ról odgrywanych przez pisarza w życiu zbiorowym.

3. Traktowanie utworu lit. jako obrazu warunków społecznych - szczególne podobieństwo między światem przedstawionym w utworze, a rzeczywistością socjalną, która je zrodził. Mamy tu odwołanie do mimetycznej teorii utworu literackiego. Jest to ewidentne wyolbrzymienie znaczenia poznawczych odniesień utworu, jako „prawdziwości”.

4. Interpretacja socjologiczno-genetyczna ustala stopień odbicia zjawisk społecznych w dziele. Zarówno fakt bycia objawem sytuacji socjalnej, jak też fakt bycia jej obrazem jest ukazywana w dziele przez indywidualną inicjatywę pisarską. Dzieło zawsze podejmując jakąś konwencję sytuuje się wobec ustabilizowanych potrzeb zbiorowości czytelniczej.

C

Trzecie źródło socjologii form literackich to zainteresowania dotyczące dziejów recepcji i oddziaływań utworów literackich. Zakres tego nurtu jest bardzo rozległy i obejmuje m.in.:







Tego typu badania uprzytomniły badaczy, że przekaz literacki powstały w określonym momencie procesu historycznego nie tyle bezwładnie w nim trwa, co nieustannie dzieje się, podlega zmianom i przekształceniom. Podlega zmianom gdy przechodzi z jednego środowiska odbiorców do drugiego, jak i wtedy gdy z jednej synchronii przechodzi w drugą.

Na gruncie badań nad recepcją nie została sformułowana żadna teoria przekazu literackiego. Jednak jest teoria, która doświadczenia tego nurtu zainteresowań w najwyższym stopniu honoruje - to esej Stanisława Lema Filozofia przypadku. To właśnie ten esej okazuje się teorią dzieła dokładnie odpowiadającą tendencjom badań nad recepcją - naczelna teza książki głosi, że struktura semantyczna utworu nie jest czymś wraz z tym utworem powstałym, lecz kształtuje się stopniowo jako funkcja jego wielorakich odczytań. Czynnikiem strukturalizującym materiał znaczeniowy dzieła są dyrektywy odbiorcze utwierdzone w świadomości zbiorowej środowiska czytelniczego.




__________________________________________________

Po terenie socjologii form literackich porusza się ten, kogo interesuje społeczne zakorzenienie możliwości, reguł, środków i sposobów literackiego komunikowania. Chodzi o społecznie zakorzenienie momentów uznawanych za swoiście literackie.

---