Stefan Reczek, Deminutiva polskie. Charakterystyka, rozwój funkcji stylistycznej, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” WSP w Rzeszowie, Rzeszów 1968, z. 3 (5), s. 373-386.

Streszczenie artykułu

Zasób form deminutywnych wedle dzisiejszego stanu, przyjmowanego jako końcowy, podzielić można na dwie grupy:

• deminutiva sensu stricto,

• hipokoristika (spieszczenia) - grupa wtórna do grupy pierwszej.

Podstawowe kategorie znaczeniowe wyrazów, które w języku polskim podlegają deminutywizacji, to rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, czasownik.

Rzeczownik najpełniej i wszechstronnie podlega obróbce słowotwórczej w zakresie deminutywizacji i spieszczenia. Mamy tu do czynienia z całymi ciągami derywacyjnymi.

Przymiotnik. Szereg przyrostków (np. -eńki, -utki, -uteczki, -uteńki, -uśki, -usieńki) tworzy przymiotniki zdrobniałe lub spieszczone.

• Na ogół - mimo przyrostka w wielu wypowiedziach wyraźnie spieszczających - z uwagi na znaczenie przymiotnika, który określa właściwości przedmiotu, zdrobnienia przymiotnika uważać należy za spieszczenia, lecz za deminutywny stosunek słowotwórczy stopniowania tych cech i właściwości.

• bieluteńki - `biały do granic możliwości'

• Jedynie drogą syntaktyczną może przymiotnik zdrobniały stać się znakiem spieszczenia, które wynika z kontekstu.

Zaimek. Deminutywizacji ulega pewna kategoria zaimków, które treściowo stoją blisko przymiotników. Należą tu:

• zaimki wskazujące (takuśki, takusieńki, samiutki, samiusieńki),

• zaimki nieokreślone (wszyściutki, każdziutki, żadniutki).

Podobnie ma się sprawa z niektórymi zaimkami przysłówkowymi (takutko, takusieńko, wszędiutko).

Niektóre z zaimków liczebnych - podobnie, zwłaszcza w dawnej polszczyźnie (niewieluczko - XVI w., tyluczko - XVII w., tyleczko - XVIII w.).

Przysłówek - tak podatny na deminutywizację, jak przymiotniki. Podstawowy formant spieszczający to -ko.

• Nie ulegają deminutywizacji przysłówki zak. na -nie.

Czasownik bardzo rzadko ulega deminutywizacji, wyłącznie przy szczególnie silnym natężeniu emocjonalnym (np. do dziecka - płakusiać, siusiać, bawiuńciać się).

• Przeważnie - twory pochodzące z języka ludowego lub z języka dziecięcego (twory onomatopeiczne).

Zdrobnienia syntaktyczne (np. półbutek, półgębek).

FORMANTY DEMINUTYWNE I ICH TYPOLOGIA SEMAZJOLOGICZNA

FORMANTY O PODSTAWIE -k-

Sufiksy -ek, -ka, -ko:

• wyrazy pospolite - np. domek, rączka, uszko

• wyrazy pospolite o treści wyrażającej stosunki przestrzenne - np. kolumienka piechoty między krzewami

• wyrazy pospolite o znaczeniu obiektywnym, które w połączeniu z przyrostkiem deminutywnym nabierają treści - np. dyrektorek, olbrzymek

• imiona chrzestne - np. Franek, Janka

• nazwiska pochodne od imion - np. Michałek, Maciejek

• nazwiska pochodne od nazw zawodów - np. Ślusarek, Pisarek

• nazwy miejscowe i geograficzne - Lwówek, Wólka

Kulminacja dwóch tych przyrostków:

• -ek + -ek -eczek - np. domeczek, Franeczek

• -ka + -ka -eczka - np. dzieweczka, Janeczka

• -ko + -ko -eczko - np. kółeczko

Sufiks -ik:

• wyrazy pospolite spieszczone - np. bacik, szewczyk

• imiona chrzestne spieszczone - np. Janik, Józik

• nazwiska identyczne z takimi formami - np. Janik, Michalik (twory ludowo-patronimiczne, częste w nazwiskach pochodzenia ludowego)

• nazwiska od nazw zawodów - np. Kowalik, Wojaczyk

Sufiks -czyk ( -ik) - powstał na zasadzie absorpcji z formacji na -ec:

• wyrazy pospolite, zwł. Zawodowe - np. chłopczyk, pisarczyk

• nazwiska od imion chrzestnych patronim. - np. Janczyk, Franczyk

• nazwiska odzawodowe - np. Młynarczyk, Kowalczyk

Dalsza derywacja:

• -ik + -ek -iczek - np. stoliczek, Karliczek, Janiczek

Sufiks -ak (orientacja północnopolska):

• wyrazy pospolite oznaczające potomstwo - np. kociak, psiak

• wyrazy pospolite na tej samej zasadzie wykazujące związki osoby z przedmiotem oznaczonym w podstawie słowotwórczej - np. przedszkolak, rodak, czwartak

• dawne imiona spieszczone - np. Sirak, Miłak

• nazwiska patronimiczne-ludowe od imion chrzestnych - np. Majchrzak, Antkowiak - oraz nazwiska od in. nazwisk - np. Baraniak, Kaleciak

Dalsza hipokoryzacja - przez dodanie in. przyrostków, np. -ek lub -ik - np. przedszkolaczek, Antkowiaczyk

Sufiks -uk (kresowy, rzadki):

• wyrazy pospolite na tej samej zasadzie, co poprzedni - np. psiuk

• imiona chrzestne - np. Jasiuk, Ziuk

• nazwiska odimienne - np. Jasiuk, Fedorczuk

Sufiks -ec tworzący w przeszłości wyrazy zdrobniałe:

• pospolite - np. kawalec, dębiec, słońce

• nazwiska od imion chrzestnych - np. Mikulec, Michalec

Sufiks -ica - dawniej zdrobniały, dziś nieproduktywny w tym zakresie:

• pospolite - dziewica, studnica, kaplica

• nazwy miejscowe - Wolica, Wiślica

Sufiks -ic (patronim.):

• pospolite - dziedzic, rodzic, doktorowic

• imiona własne - Maciejowic, Racławic

• nazwiska - zmiana -ic, -owic na -icz, -owicz pod wpływem ruskim - Kmicic, Marianowicz, Wołowicz, Klonowic, Kondolewicz

• nazwiska stylistycznie charakteryzujące się w komedii oświecenia - Repertowicz, Raptusiewicz

• wyrazy pospolite oznaczające związki z desygnatem tem. słowotwórczego, żartobliwe, nie deminutywne - karierowicz, quizowicz

FORMANTY O PODSTAWIE -ch-

Sufiks -ch, -cha:

• spieszczone formy od dawnych imion 2-członowych, skróconych - Stach, Jach, Zocha

Sufiks -sz, -osz, -usz - wyabstrahowany

• formy spieszczone dawnych imion - Bronisz, Miłosz, Matusz

Dalsze (rozszerzone) formanty (ogarniające również wyrazy pospolite):

• -iszek - braciszek, Broniszek

• -aszek - wujaszek, Staszek

• -uszek - kwiatuszek, Januszek, kaczuszka, Maruszka, serduszko

• -oszek - chleboszek

• -yszek - kamyszek

INNE SUFIKSY

Sufiks -ę (gramat.):

• nazwy istot niedorosłych - cielę, kurzę

• nazwy potomków - baranię

• zdrobnienia pogardliwe - prościę

Dalsze stadium spieszczenia:

• -ko - cielątko, dziewczątko

• a dalej: -czko - dziewcząteczko.

Sufiks -ączko:

• ramiączko

Sufiks -eńko, -eńka:

• serdeńko, babuleńka

Sufiks -etko:

• poletko

Sufiks -ułka:

• rzeczułka

Sufiks -yczka:

• twarzyczka

Sufiks -iczko:

• weseliczko

Sufiks -ina - często z odcieniem politowania, pogardy:

• chłopczyna, psina

Sufiks -uchna:

• córuchna, Eluchna

Sufiks -uś, -usia:

• mamusia, Elżusia, dziadziuś, Józuś

Sufiks -cha:

• Zocha

Sufiks -o:

• Franio, ocio, usio

Sufiks -a:

• Tecia, ciocia

Sufiks -iś, -yś:

• gołębiś, Gabryś

Sufiks -ś, -sia:

• Jaś, Staś, byś, Marysia

Sufiks -osia:

• gosposia

Sufiks -ul, -ula, -ulo:

• tatul, matula, tatulo

Sufiks -oś:

• Miłoś

Sufiks -aś:

• kuraś, Jędraś

Sufiks -uń:

• tatuń

Sufiks -unia, -unio:

• babunia, Jadziunia, tatunio, Funio

Sufiks -as:

• Jędras, chłoptas

SUFIKSY PRZYMIOTNIKOWE I PRZYSŁÓWKOWE

Sufiks -eńki:

• maleńki, stareńki

Sufiks -enieńki:

• malenieńki

Sufiks -uni:

• maluni

Sufiks -usi:

• malusi

Sufiks -usieńki:

• malusieńki

Sufiks -utki:

• malutki

Sufiks -uteczki:

• maluteczki

Sufiks -utuchny:

• malutuchny

Sufiks -uty:

• maluty

Sufiks -utenieczki:

• malutenieczki

Sufiks -ućki:

• malućki

Sufiks -uczki:

• maluczki, bieluczki

Sufiks -uśki:

• maluśki, nieluśki

Sufiks -ylki:

• jednylki `jednakowy'

Sufiks -uchny:

• maluchny

---