45a- ZESTAW 45, oprac. Sylwia Koprowska

Opowiadanie a nowela.

Sylabizm: forma i funkcje w rozwoju historycznym (od średniowiecza do XX w.)

1. Nowela

• Zwięzły utwór narracyjny pisany prozą.

• Ma wyraziście zarysowaną akcję i prostą, zazwyczaj jednowątkową fabułę.

• O zwięzłości decyduje skupienie się na krótkim, konkretnym odcinku czasowym i ograniczenie dygresji, komentarzy, opisów, szczegółowych charakterystyk postaci itp.

• Od innych gatunków nowelę odróżniają rygory kompozycyjne, często upodabniające ją do dramatu.

• Struktura:

• Akcja obfituje w spiętrzenia przeciwstawnych wartości, postaw

• motywy spójne i dynamiczne

• niespodziewane zwroty sytuacji mające zmylić czytelnika

• wyraźny punkt kulminacyjny, który decyduje o losach bohatera

• Podstawowy element komp. nowelistycznej: pointa w zakończeniu - odsłaniająca perspektywę znaczeniową, nie widoczną wcześniej

• W klasycznie zbudowanej noweli ważne były również powtórzenie motywów, ich kontrast, odwrócenie sytuacji wyjściowej

• Jako odrębny gatunek ukształtowała się na przełomie średniowiecza i renesansu, gł. literatura włoska, za źródło bezpośrednie uznaje się ustne opowiadania o nowościach - wł. novella. Często były to anegdoty opatrzone pouczającą pointą, plotki polityczne, towarzyskie, ciekawiące i śmieszące czytelnika.

• Wzory noweli europejskiej upowszechniła staropolska (XVI-XVII w.) w postaci tzw. historii nowelistycznej, wierszowanej i prozatorskiej. Najpełniejszy jednak rozkwit polskiej noweli był w pozytywizmie i realizmie - uznano, że łączy ambicje społeczne i dydaktyczne, psychologiczne i poznawcze.

• W XX w. nowela traciła już wyrazistość gatunkową, wchłaniała prozę eseistyczną, reportaże, scenariusze filmowe, słuchowiska radiowe

• Przykładowi twórcy: B. Prus (Kamizelka, Katarynka), H. Sienkiewicz (Latarnik), E. Orzeszkowa (cykl Z różnych sfer), M. Konopnicka uznana za mistrzynię noweli (Miłosierdzie gminy, Mendel gdański)

1. Opowiadanie

• podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej prezentująca uporządkowany chronologicznie ciąg zdarzeń

• gatunek epicki, niewielki utwór narracyjny pisany prozą o prostej i nierozbudowanej budowie, zazwyczaj ma jednowątkową fabułę

• Kompozycja opowiadania jest luźna, dopuszcza obecność epizodów, dygresji, partii opisowych itp.

• Niewyraźna pointa, ukryta w ogólnym sensie wynikającym z całości

• eksponowanie osoby narratora, jego punkt widzenia decyduje o zakresie przedstawionych treści

• Opowiadanie to najstarsza, elementarna forma przekazu ustnego, ale nigdy nie osiągnęła wyraźnego konturu gatunkowego, zawsze rozwijała się na marginesie innych form epickich

• Opowiadanie zyskało swój literacki kształt dzięki antycznym epikom i historiografom

• Autonomię gatunkową zyskało w XIX w.

• Przykładowi twórcy: B. Prus (Antek), M. Konopnicka (Nasza szkapa), H. Sienkiewicz (Wspomnienia z Maripozy)

ZESTAWIENIE PRZECIWSTAWNYCH CECH

NOWELA	OPOWIADANIE
Epika	Epika
Pisana prozą lub wierszem	Raczej pisane prozą
Rygorystyczna kompozycja, nie dopuszcza dygresji, szczegółowych charakterystyk itp.	Luźna kompozycja, dygresje, epizody, opisy
Wyraźna puenta, odsłania w zakończeniu to, co niewidoczne w ogólnym sensie	Brak wyraźnej puenty, ukryta w ogólnym sensie
Rozwinęła się w Staropol. XVI-XVII w.	Rozwinęło się już w antyku
W XX w. traci wyraźne rysy gatunkowe	W XIX w. zyskuje autonomię gatunkową

(punkty 1., 2. n/p Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. J. Krzyżanowskiego i Cz. Hernasa)

1. Sylabizm - Zarys poetyki, Ewa Miodońska-Brookes, Adam Kulawik, Marian Tatara

Sylabizm jest najdłużej trwającym i najbardziej rozpowszechnionym systemem wiersza polskiego i polega on na traktowaniu zgłoski jako miary wierszowej. To Jan Kochanowski doprowadził sylabizm do rozkwitu i to dzięki niemu wiersz sylabiczny stał się podstawowym polskim systemem wersyfikacyjnym. Przeważa w epice, liryce i dramacie, nawet w poezji ludowej. Za najbardziej reprezentatywnego poetę dla rozwoju sylabizmu uchodzi Biernat z Lublina (Opisanie krótkiego żywota Ezopowego) - w stosunku do dawnego wiersza rzadko występowały wersy o odmiennej liczbie sylab, ale nie naruszał poczucia rytmu.

SYLABIZM

Sylabizm względny		Sylabizm ścisły (nazywany po prostu sylabizmem)
Mniej ścisły system, od czasu do czasu wśród izosylabicznych wersów trafiają się wersy dłuższe lub krótsze - zwykle o jedną sylabę (np. Biernat z Lublina)		Rozmiar zgłosek jest rygorystycznie przestrzegany. Jest zróżnicowany pod względem roli czynników intonacyjno-zdaniowych. (np. Kochanowski czy Słowacki)

1. Rola średniówki w sylabizmie jest bardzo duża, bo nawet jeśli jest ta sama liczba sylab to i tak od miejsca postawienia średniówki głównie zależy rytm - średniówka to ważny element rytmizujący. Z biegiem lat narastało zrozumienie jej roli: pseudoklasycy ustalili akcent na przedostatniej sylabie części przedśredniówkowej (warunek konieczny), tzw. średniówce żeńskiej. Romantycy ten wymóg odrzucili mieszając średniówkę oksytoniczną z paroksytoniczną, np. w Bieniowskim Słowackiego, czyli wrócili do dawnej swobody akcentowej, częściowo utrzymuje się to do dzisiaj. Często też stosowano dodatkową średniówkę - wers dzielił się na trzy albo więcej części (tzw. wiersze drobione, np. Pieśni ludowe z polskiego śląska, J. Bystroń). Za sprawą tej zwiększonej rytmiczności te utwory często przekształcają się w wiersze sylabotoniczne.

2. W sylabizmie rośnie rola strofy jako elementu kompozycyjnego, także pełni funkcję rytmizującą.

3. Wersy sylabiczne pojawiają się w różnych rozmiarach:

• najkrótsze (do czterech zgłosek), pojawiają się najczęściej jako powtórzenia, refreny, stają się często elementem sylabotonizującym.

• najdłuższe (powyżej szesnastu) nie występują samodzielnie, ale razem z innymi o odmiennych rozmiarach.

• Do najstarszych polskich wersów należą sześcio- i siedmiozgłoskowce. W sylabizmie względnym występowały w liryce i epice, kiedy sylabizm ścisły wygrał ograniczyły się do liryki. Siedmiozgłoskowiec nawet w naszych czasach jest jedną z najpopularniejszych miar wierszowych. Bezśredniówkowe są czysto sylabiczne, średniówkowe przekształcają się w sylabotonizm.

• Ośmiozgłoskowiec - także jedne z najstarszych ale i najważniejszych rozmiarów wersu polskiego. W sylabizmie względnym był podstawowym wersem epickim jednak za sprawą Wizerunku M. Reja podstawowym wersem epickim stał się trzynastozgłoskowiec, następnie jedenastozgłoskowiec.

W okresie przedrozbiorowym w liryce ośmiozgłoskowiec zajmuje trzecie miejsce po sześcio- i siedmiozgłoskowcu. Potem (więc i teraz) konkurują z nim oprócz 6- i 7-, również 10- i 11-zgłoskowce.

Powody popularności ośmiozgłoskowca:

• rozmiar, swobodnie mieści się w nim zdanie lub jego rozwinięty człon

• nie wymaga średniówki

• dużo możliwości przekształceń rytmicznych - wrażenie znacznej płynności wypowiedzi

• reguluje rozkłady akcentu (tendencje sylabotonizujące)

• Dziewięciozgłoskowiec ma jeszcze większe tendencje sylabotonizujące ponieważ rozkłada się na 4+5 - bardziej ustabilizowany system akcentowy (Dwór I. Krasickiego: Czyś jest smutny,+ gdy się los wspacza). Stosunkowo często występował w sylabizmie względnym, później należy do rzadkości.

• Jedenastozgłoskowiec, znowu uznany przez autorów za „jeden z najpopularniejszych, a kto wie, czy nie najczęściej występujących wersów polskich”. Jako średniówko wiec 5+6 usamodzielnia się w połowie XVIw., w XVIIIw. ten rodzaj jest w zasadzie jego wyłączną formą. Do końca XIXw. pojawia się masowo w stychicznej postaci. Jego znaczenie wzrasta dzięki wszechstronności zastosowania w każdym rodzaju literackim: liryka; epika - Flis, Myszeis, Monachomachia, Król - Duch, Beniowski; dramat - od Odprawy posłów greckich. Jest odporny sylabotonicznie.

• Dwunastozgłoskowiec, jest rzadki ale często występujący w poezji ludowej (w formie 6+6). Rodzaj 7+5 wprowadził Kochanowski, 5+7 przeniesiony z ruskiej pieśni ludowej.

• Trzynastozgłoskowiec, jedna z najważniejszych odmian. Pojawia się już w XV/XVIw. Dzieli się co najmniej na dwie części, używany stychicznie nie musi być monotonny, płynnością może urozmaicać ton rytmu. Był to wers liryczny, ale dzięki Rejowi stawał się podstawowym wersem epiki polskiej (Pan Tadeusz).

• Czternastozgłoskowiec, nie zrobił kariery ani jako wiersz stychiczny, ani stroficzny. Najczęściej łączy się go z innymi rozmiarami, dzielił się na 7+7 i na 8+6 (z tym, że to też się dzieliło: 4+4+6), np. Julian Przyboś, Jabłoneczka:

A ty ptaszku krogulaszku, + wysoko latasz,

powiedże mi nowineczkę, + kędy ty siadasz?

4. Wiersz sylabiczny można określić jako numeryczny, w którym podstawą miary jest ta sama liczba sylab. Na dalszy plan schodzi intonacja. Akcent bywa strukturalny i najczęściej występuje w klauzuli.

2. Maria Dłuska, Sylabizm

Wymienię niektóre utwory jako przykłady do tematu:

• Wiersze białe rozpoczął w polskiej poezji Jan Kochanowski Odprawą posłów greckich, był to wynik bezrymowości pochodzącej z antyku, na którym przecież Kochanowski tak dokładnie się wzorował.

• Jedenastozgłoskowce Jana Smolika, Cień albo dusza Molenta króla Baktryańskiego, (przekład włoskiej tragedii La Dalida). Czas przekładu to koniec XVI lub początek XVII w. - poezja sylabiczna biała, Dłuska zwraca uwagę na to, że przepisując takie wiersze trzeba ciągle zaglądać do książki żeby nie pomylić granic wersów, nienarzucanych słuchowi (wynik przerzutni).

• Krzysztof Opaliński, Satyry, trzynastozgłoskowce również będące poezją sylabiczną białą, nie trzymają się te utwory formantów rytmicznych, w związku z czym robią wrażenie półprozy.

• Czołowy poeta wierszu białego w XVIII w. to Kniaźnin - biały jedenastozgłoskowiec: Pieśni Osjana; wiersz biały dialogów i monologów mówionych na przemian z rymowanymi przyśpiewkami: Trzy gody, Zosina.

• Posłowie do krótkiej rozprawy miedzy trzemi osobami… Reja, rymowo-intonacyjne, 10 (4+6)

DZIEJE SYLABIZMU POLSKIEGO

• najstarszy znany wiersz sylabiczny - „Godzinki” z XIV w.

• Biernat z Lublina stosował 8-zgłoskowiec i do niego się ograniczył

• Stanisław Kleryka (panegirysta Zygmunta Starego) posługiwał się już różnymi rozmiarami, raz pisał 10-zgłoskowcem, raz 13-zgłoskowcem (Na weselie Krolewny Isabelle). W jednym utworze przedstawia kombinację 10 i 12-zgłoskowca.

• Rej i Bielski wprowadzają długie partie stychiczne i całe stychiczne utwory. Wizerunek Reja jest olbrzymią próbą oderwania się od 8-zgłoskowca jako naszego naczelnego wiersza, pisząc 13-zgłoskowcem zapoczątkował trzynastozgłoskowy wers właściwy epice utrzymujący się do dziś. Rej stosował ścisły sylabizm, nie używał 7- (ludowy), 12- i 9-zgłoskowca, chociaż wiemy, że umiałby. Używał także strofy safickiej, 11- i 10-zgłoskowca używał w krótkich wierszykach.

• Na okres sylabizmu względnego składają się trzy nurty:

• nurt poezji folkloru (meliczny)

• nurt ówczesnej poezji religijnej (meliczny)

• kunsztowna poezja świecka (deklamacyjny)

• Sylabizm ścisły

• Kochanowski wprowadził w życie zasady nowej wersyfikacji (bogactwo miar, zwrotek, porywająca ekspresja jego poezji)

• przestrzeń rymowa ustalona na półtorej zgłoski

• wiersz przestał być intonacyjny

• Poetyka XVII-wieczna:

• przerzuciła uwagę z rytmu na rym

• ambicje koncentrują się na wielkich poematach lub jak u Morsztyna na kunsztownej żonglerce w ramach kanonizowanych form.

• nurt plebejski - liryka mieszczańska (często meliczna) pieśni, tańce i padwany, bogata w formy stroficzne, stosuje często dwunastozgłoskowiec, np. Badecki, Czemu płaczesz, śliczna panno…

• Wiek XVIII jest „wiekiem dobrego smaku”

• zgodność toku składniowego z tokiem rytmicznym

• przekreślenie sonetu

• brak strofiki mieszczańskiej

• znika 9-zgłoskowiec

• zaczyna się używanie wiersza sylabicznego nieregularnie mieszanego

• popularność bajek jako gatunku literackiego, wiersz nieregularnie mieszany w formie wiersza - bajki przetrwał do dziś.

• Utorował on drogę tzw. wolnemu wierszowi popularnemu w XIX i XX w.

• zaczynają się sylabotoniczne naloty

• Wiek XIX

• ograniczenie przerzutni i przestawni

• przejrzysty rytm

• powrót sonetu (Reklewski, Goszczyński), po Sonetach Mickiewicza poetów opanowuje sonetomania

• w drugiej połowie XIX w. jest stabilizacja akcentu w średniówce (akcent w średniówce i klauzuli staje się konstantą absolutną).

Jest to krok do tonizmu.

Maleje znaczenie sylabizmu, Mickiewicz pisze sylabotonizmem (Trzech Budrysów - anapest), Pol także (Benedykt Winnicki - amfibrach).

---