Sławiński J., Analiza, interpretacja i wartościowanie, [w tegoż:] Próby teoretycznoliterackie, Warszawa 1992;

1. Analizę, interpretację i wartościowanie dzieła zalicza się do historii literatury, a równocześnie przypisuję się im zadania swoiste i niezależne; utrzymuję się, że powinny one współbudować wiedzę o procesie historycznoliterackim, a zarazem wymaga się by zdawały sobie sprawę z przeżycia niepowtarzalności dokonania pisarskiego. Mają jednocześnie spełniać warunki stawiane czynnością naukowym a z drugiej strony mają stwarzać sugestywne wzory czytania, dające się naśladować w potocznej praktyce lekturowej.

Rozumienie tych trzech składników w wyżej wymienionym kontekście nie rozciąga się równomiernie. I tak:

1. Analiza dzieła jest - relatywnie - w sposób najbardziej bezsporny lokowana w kontekście historii literatury jako rodzaj postępowania dający się funkcjonalnie przyporządkować wiedzy o typowych jednostkach historycznoliterackich.

2. Interpretacja utworu - odznacza się swoistą ambiwalencją: waha się pomiędzy sformalizowanymi czynnościami historyka literatury a niezależną „sztuką interpretacji”.

3. Wartościowanie dzieła - jest najbardziej spornym składnikiem historii literatury, dlatego bywa wypychane poza jej terytorium.

2. Analiza dzieła to rozłożenie niestandardowej całości na standardowe elementy tj.: na „wejściu” procesu analitycznego znajduje się utwór jako układ integralny, kompletny, odsyłający niejako do siebie, na „wyjściu”

1. zestaw składników znormalizowanych, typowych.

2. Kierunek analizy jest niezmiennie wytyczony: od tekstu do słownika stypizowanych jednostek tekstowych, od jednego w swoim rodzaju kombinacji elementów do ich repertuaru.

3. Kierunek analizy może być pojmowany dwojako:

• „pozytywnie” jako odwrócenie hipotetycznego biegu procesu wznoszenia dzieła

• „negatywnie” jako niszczenie totalności estetycznej czy ideowej dzieła

1. Jednakże analiza jest zawsze próbą dotarcia do stanu wyjściowego dzieła, do budulca, który poprzedza decyzje twórcy. Stanowi przezwyciężanie pierwszej lektury !!!

2. Kwestia podstawową do wszelkich analiz jest określenie jednostek standartowych wyodrębnialnych w porządku dzieła. Konieczne jest bowiem odwołanie się do jakiejś teorii utworu literackiego stwierdzającej, z jakich „substancjalnie” składników może być on budowany i wedle jakich prawideł.

3. Dysponując odpowiednio zdefiniowanymi pojęciami jednostek standartowych, analiza stawiać sobie może zadania mniej czy bardziej dalekosiężne. Jeśli zadawala się rozpoznaniem, wyliczeniem pewnego zestawu elementów to wtedy będziemy mówić o opisie dzieła. Opis stanowi konieczne i najbardziej elementarne stadium wszelkiego postępowania analitycznego.

4. Analiza wychodzi ona poza inwentarz rozpoznanych w utworze składników, usiłując uchwycić i scharakteryzować rodzaje wiążących je zależności - hierarchiczne uszeregowania, relacje strukturalne, funkcjonale przyporządkowania.

5. Kategoria poziomu analizy - (mówienie o poziomach analizy zakłada określone wyobrażenia tyczące sposobu istnienia i budowy dzieła) to sekwencja działań badawczych, skierowanych na odpowiedni poziom organizacji przekazu literackiego. Poziom organizacji utworu stanowi zespół takich jednostek standartowych, które mogą podpadać pod te same procedury analityczne. Granice przebiegające między kolejnymi piętrami dzieła to zarazem progi oddzielające rodzaje takich procedur.

6. We współczesnej myśli literaturoznawczej wyróżnia się cztery koncepcje struktury dzieła:

• koncepcja (najbardziej tradycyjna) operująca rozróżnieniem treści i formy;

• koncepcja tektoniczna, która ma dwa zasadnicze wcielenia: Ingardenowską ideę dzieła jako tworu czterowarstwowego i ukształtowaną na gruncie poetyki strukturalnej teorię dzieła, dla której wzorem jest lingwistyczny sposób widzenia budowy wypowiedzi (tekstu);

• koncepcja fenotypowo-genotypowaj, ujmująca utwór jako całość dwoistą w sobie: ukrywającą poza indywidualną kombinatoryką „widzialnych” cech i składników - kombinatorykę norm i reguł, poprzez które utwory włącza się w proces historycznoliteracki;

• koncepcja traktująca utwór jako swego rodzaju sytuację komunikacyjną, opisująca jego ustrój w terminach „punktów widzenia” nadawcy i odbiorcy, „dialogowości” etc.

1. Postępowanie analityczne sprowadza się (w każdym z wyżej wymienionych przypadków) do trzech głównych posunięć:

• określenie poziomów jednostek morfologicznych, które mają podlegać obserwacji;

• charakterystyka uporządkowań jednostek w ramach poszczególnych poziomów;

• charakterystyka powiązań i odpowiedzialności między jednostkami reprezentującymi różne poziomy, wprowadzająca w wertykalną organizacje dzieła.

1. W analizie dzieła literackiego największa trudność polega na uchwycenia analitycznego relacji między poziomowych.

2. Newralgicznym punktem analizy (zerwanie ciągłości) jest przejście w strukturze utworu od elementów przynależnych do zjawisk mowy, a tym co przez mowę „wyznaczane”.

3. Celem analizy jest zawsze przysposobienie utworu do tego, by dawało się włączać w jakoś całość od niego rozleglejszą. Dzieło poddane analizie ulega jakby rozbrojeniu - zostaję pozbawiony niepodobieństwa do innych dzieł, ale dzięki temu nadaje się do wkomponowania w odpowiednie przekroje procesu historycznoliterackiego. Analiza nie wnika w konteksty, ani w to, jak utwór jest w nich osadzony. Dociera tylko do kontekstowych możliwości relatywizacji dzieła.

3. Interpretacje utworu można wyobrazić sobie jako proces dwufazowy. W pierwszej fazie interpretacja bezkonfliktowo nawarstwia się nad analizą, stanowiąc próbę odnalezienia i zdefiniowania sensu dzieła (sens ma charakter relacyjny, to znaczy daję się opisać w terminach stosunków między dziełem a układami względem niego zewnętrznymi - kontekstem). Druga faza to poszukiwanie własnego, „bezdomnego” sensu dzieła literackiego (jest to gwałtowna negacja, zarówno analizy jak też nadbudowującą się nad nią pierwszej fazy interpretacji).

1. Dwa komplementarne odniesienia przekazu literackiego do kontekstu to: pierwsze - odniesienie równoznaczne ze stosunkiem części do całości, drugie zaś z relacją tego co zaktualizowane (urzeczywistnione) do tego, co potencjalne (możliwe, dopuszczalne). Kontekst raz jest rozumiany jako konkretny układ przedmiotów - dzieło odgrywa w nim rolę jednego ze składników, kiedy indziej znowu rozumiany jest jako „język”, którego reguły dzieło spełnia.

2. Kategoria kontekstu w działaniach interpretacyjnych jest zawsze skorelowana z kategorią poziomu analizy (np. trzeba używać jednocześnie określonego języka interpretacyjnego i wypracowanej mu techniki analitycznej).

3. Interpretacja - przywołuję pozatekstowe klasy elementów, starając się na ich tle wyjaśnić znaczenie ich tekstowych reprezentacji. Interpretacja zmierza do tego, by dla składników danego poziomu organizacji utworu odnaleźć poza utworem odpowiadający im obszar ewentualności: reguł, dyspozycji, analogicznych składników w innych dziełach etc. Określony poziom elementów dzieła i określony kontekst są w akcie interpretacji potraktowane jako dwa stany tej samej dziedziny jednostek.

4. Zadanie interpretacji nie ogranicza się tylko do określanie sensu utworu i umiejscowienia go w kontekście procesu historycznoliterackiego. Ma również (interpretacja) dotrzeć do własnego sensu utworu, nierelatywnego i niepodzielnego. Poszukanie „własnego” sensu utworu. Ta faza interpretacji jest działanie nieproceduralnym. Interpretacja, poszukując osobliwych reguł sensu dzieła (jego „prawdy”), ma za każdym razem sama jak gdyby dochodzić do własnych reguł. Ma odnajdywać definicję siebie - w odniesieniu do tekstu. Niezależnie od kontekstu. Jest to swoista próba powrotu do utraconej pierwszej lektury dzieła.

4. Wartościowanie - może obejmować nie tylko dzieł traktowane jako przedmiot całościowy, ale ograniczać się o jego wybranych przekrojów, czy aspektów. Z drugiej strony obiektem wartościowania stać się może jakiś zespół utworów (np. twórczość danego pisarza) - w takim wypadku uznawany za jeden wielki tekst równomiernie nasycony własnościami wartościowanymi. W historii literatury jest możliwe wartościowanie jedynie tego, co indywidualne i mieszczące się w obszarze pisarskich dokonań (patrz krytyka literacka).

1. Wartościowanie według Ingardena to „odpowiedź na wartość” - odpowiedź, „w której danemu przedmiotowi wartościowemu świadczy się uznanie i podziw”. Aby jednak odpowiedzieć na wartość (nie tylko uznanie i podziw, ale i nagana, dezaprobata) trzeba ją najpierw w przedmiocie rozpoznać, to znaczy wydobyć ze stanu potencjalności.

2. Kryteria umożliwiające identyfikację wartości:

• kryteria umożliwiające rozróżnienie typów wartości zdolnych w ogólne upodobnić się w danym rodzaju przedmiotów - dziełach literackich (np. wartości emotywne, poznawcze, postulowane, obrazowe, konstrukcyjne);

• kryteria pozwalające określić wartości swoiste dla tego rodzaju podmiotów - w opzycji do nieswoistych, mogących również występować w innych typach obiektów;

• kryteria, wedle których wyróżniane są wartości naczelne i ewentualnie ustalana jest dalsza hierarchizacja wartości.

3. Taka kategoryzacja to „gramatyka” języka wartości.

• Wartościowaniu podlega własności, elementy, strefy tekstu, ale także język czy też strefa stylistyczna etc.

• Wartościowanie dzieła literackiego jest zależne od kultury literackiej. Dany tekst w innej kulturze może być pojmowany jako mało wartościowy.

• Według Sławińskiego wartościowanie jest tylko wtedy możliwe, gdy język którym będziemy posługiwać się przy wartościowaniu danego dzieła literackiego, musi być w procesie badawczym zrekonstruowany - jako historycznie określony zbiór kryteriów. Wartościowanie będzie wtedy obiektywne i jednoznaczne, bowiem odwołuje się do tych identycznych założeń. Na przeciwległym biegunie wartościowania znajdują się gusta i uprzedzenia badacza („sztuka wartościowania”), które są tak samo nieproceduralne jak „sztuka interpretacji”.

3

---