ZBRODNIA I KARA
Geneza. Powst. w l. 1865-1866; opubl. po raz pierwszy w czasopiśmie „Russkij wiestnik” (autor był zmuszony przeredagowywać i skracać niektóre partie tekstu, zacierać ślady „nihilizmu”); naw. do Notatek z podziemia, które pomagają zrozumieć genezę idei Raskolnikowa i jego klęskę.
Obraz Petersburga. Akcja powieści usytuowana została w rejonie rynku Siennego, w dzielnicy rzemieślników, ubogich mieszczan i lumpenproletariatu. Petersburg jest tu miastem cuchnących knajp, wąskich zaułków itp. Ale jest on także miastem-syntezą, miastem „półwariatów”. Ówczesna stolica była projektowana przez cudzoziemców. Mosty, parki itd. były projektowane na wzór zachodnioeuropejski. Mało miał więc wspólnego Petersburg z „pachnącymi Rusią” grodami jak np. Moskwa. Problem Petersburga ma więc dwa wymiary: „filozoficzny”(jako symbol procesów historycznych) i „fizjologiczny”(środowisko kształtujące człowieka). Pedantyczny dokumentalizm topograficzny i społeczny.
„Prosty rachunek”. Gł. boh. 23-letni, były student wydziału prawa uniwersytetu petersburskiego, Rodion Romanowicz Raskolnikow, jest człowiekiem zbuntowanym przeciwko porządkowi świata. Potępia go za niezgodność z rozumem. Logika doprowadza Raskolnikowa do zanegowania norm moralnych, ponieważ są sprzeczne z elementarnym „rachunkiem” i nie obowiązują wszystkich (Jedna śmierć w zamian za sto żywotów - przecież to prosty rachunek!). Dostojewski bada zło będące nie rezultatem zdeklarowanego amoralizmu, ale-znacznie częściej-humanistycznego uwrażliwienia na zło.
Dwie kategorie ludzi. Pierwsza to ludzie-materiał, którzy zachowują świat i pomnażają go liczebnie. Druga to ludzie pchający świat naprzód. Raskolnikow zalicza się, w swoim mniemaniu, do tej drugiej kat., co upoważnia go do nieliczenia się z moralnym kodeksem większości.
„Z powodu pewnej książki”. Raskolnikow przyznaje, że swój artykuł napisał „z powodu pewnej książki”.Według najnow. ustaleń była to książka Thomasa Quinceya (problem psychologii zbrodniarza). Idea Raskolnikowa nie ogranicza się jednak do jednego źródła. Myśli podobne do jego są zawarte w: Maxa Stirnera Jedyny i jego własność (manifest filozofii egocentryzmu) oraz Napoleona III Bonaparte Historia Juliusza Cezara.
„Drżąca kreatura” czy Napoleon? Raskolnikow chciał odp. na pyt. „Czy jestem drżącą kreaturą, czy też mam prawo?”.Pyt. to było jednak źle postawione. Nie był ani kreaturą ani Napoleonem. Konsekwencją tej alternatywy musiałoby być wartościowanie człowieka w wymiarze jego historycznej doniosłości i dokonującego się rzekomego postępu.
Dwaj ludzie w jednym. Historia Raskolnikowa - dwa etapy: teoretyczny(przesłanki altruistyczne i napoleońskie) i praktyczny(współczucie dla cierpiących bliźnich jako samookłamywanie). Przelana krew - granica między altruistą a zabójcą.
Klęska rozumu. Po zrealizowaniu planu Raskolnikow przekonał się, że nie jest Nad- człowiekiem. Zbrodnia zatoczyła szerszy krąg, liczba ofiar wzrosła. Dostrzega niedo-rzeczność swej zbrodni, do której doprowadziła go wiara w rozum. Autorytet rozumu został podważony. Okazało się, że rezultaty, a nie cele muszą być kryterium oceny danej teorii.
Sonia Marmieładowa. Sonia symbolizuje pozytywny ideał Dostojewskiego. To „prawda wiary”, przeciwieństwo „prawdy rozumu” reprezentowanej przez Raskolnikowa.
„Żywe życie”. Gł. konflikt powieści rozgrywa się w dwóch planach: I- Raskolnikow kontra Sonia; II- antynomia zbrodniczej idei i „żywego życia”(zaprzeczenie spekulacji i teoretyzowania). Refleksja i kult myśli wyobcowują człowieka ze społeczności, pozbawiają moralnej intuicji, prowadzą do rozpadu i degradacji osobowości.
Swidrygajłow. Idea w dziele Dostojewskiego jest zawsze personifikowana, głęboko przeżyta w indywidualnej świadomości, wszechstronnie teoretycznie rozważana i praktycznie zweryfikowana. Jej nosiciel bywa zwykle „inwigilowany” przez system luster uwydatniających dominującą cechę jej wyraziciela, a ujawnioną dopiero w jej praktycznych konsekwencjach. Takim odbiciem Raskolnikowa jest cynik i nihilista Arkadiusz Swidrygajłow. Łączy ich zakwestionowanie norm etycznych, które niezależnie od motywacji i pięknych teoretycznych uzasadnień zawsze przynosi jeden skutek: duchową pustkę i zbrodnię. Swidrygajłow popełnił samobójstwo. Śmierć ta jest wynikiem rozpaczy, przerażenia i odrazy od życia. Raskolnikow też o tym myślał, ale się nie zdecydował.
Łużyn i Lebieziatnikow. Mogą być postaciami „sobowtórowymi” wobec Raskolnikowa i jego idei. Łużyn- ma snobistyczny pociąg do postępu, wyznaje światopogląd naukowy, dochodzi do tego samego wniosku co Rodion, że myśleć należy wyłącznie o sobie.
Psychologia zbrodni. Motyw opisu przeżyć przestępcy znamy z Wspomnień z domu umarłych. Tak samo jak tam, tak i tu zbrodnia jest wynikiem zbiegu okoliczności i skutkiem dziwnego wew. przymusu. Jest to jakby ciąg specjalnie przez kogoś wyreżyserowanych zdarzeń, jakby ktoś go wziął za rękę i powlókł za sobą.
Zmartwychwstanie. Męki sumienia, duchowy zamęt, przerażenie i odraza do samego siebie doprowadzają go niemal do utraty zmysłów. Te cierpienia są karą za zbrodnie, ale również szansą odrodzenia. „Cierpienie i ból są nieodłączne od rozległej świadomości i głębokiego serca” - to dawało mu szansę ratunku. Jednak proces jego duchowej odnowy jest tajemnicą, bo to zjawisko niewyrażalne w słowach, widoczne pośrednio tylko w gestach, dramatycznie zmiennych nastrojach, nad którymi sam bohater nie potrafi zapanować. „Zmartwychwstanie” nie jest metaforą z jez. religii. Chodzi o uniwersalną intuicję etyczną zbudowaną na poszanowaniu podmiotowości człowieka.
Zbrodnia i kara udowadnia, że zabijanie jest zawsze zabijaniem dla siebie, nie dla innych, przypomina, że rozgrzeszanie środków rzekomo szlachetnymi celami jest jednym z najbardziej kłamliwych i niebezpiecznych wybiegów pseudohumanizmu, gdyż kryterium wszelkiego humanizmu musi być poszanowanie autonomii ludzkiej osoby („nie zabijaj!”).
BIESY. Opubl. w l. 1871-1872 w miesięczniku „Russkij wiestnik”. Powieść to artystyczna dokumentacja przemyśleń nad sprawą zabójstwa studenta moskiewskiej akademii rolniczej-Iwana Iwanowa. Mordu dokonała 5-osobowa grupa kierowana przez Sergiusza Nieczajewa, założyciela organizacji „Zemsta Ludu”. Jej program formułował Katechizm rewolucjonisty. Za cel podst. uznano zniszczenie istniejącego systemu społ-polit. Informacje o odkryciu trupa opublik gazeta „Russkije wiedomosti” 7 listopada 1869 r.
Piotr Wierchowieński - gł. z „biesów”; jego pierwowzorem był Nieczajew; cel finalny przygotowywanej przez piątkę rewolty przedstawia Szygalew- „szygalewszczyzna”(celem tym jest despotyzm totalny-idea równości bezwzględnej dla większości i specjalnych przywilejów dla elity. By stado było posłuszne należy wytępić ślady indywidualności i talentu). Stiepan Wierchowieński (ojciec Piotra); Szatow - ofiara; reprezentant myśli Dostojewskiego; Mikołaj Stawrogin - zniszczony przez etyczny relatywizm, przykład jak przerost świadomości i refleksji niszczy moralną intuicję człowieka; Kirłłow - chce uwolnić człowieka od Boga, jego droga to realizacja idei Człowieka-Boga przeciwstawionego Bogu-Człowiekowi; zabija się, ale nikt na serio nie bierze jego misji.
BRACIA KARAMAZOW. Opubl. w l. 1879-1880 w „Russkij wiestnik”. Fiodor Pawłowicz Karamazow - ojciec (lubieżnik i błazen), miał z dwiema żonami 3 synów:Dymitra (najstarszy, zwany Mitią, natura o skrajnych namiętnościach), średniego Iwana (wybitny intelektualista) i najmłodszego Aloszę (mnich, od starca Zosimy otrzymał polecenie opuszczenia monasteru i przebywania w normalnym świecie). Czwartego, lokaja Smierdiakowa, spłodził z niedorozwiniętą Lizawietą Smierdiaszczą. Kulminacyjny pkt. powieści to księga piąta Pro i contra. Iwan dzieli się z młodszym bratem swymi myślami na temat świata, nie pojmuje życia, w którym króluje niesprawiedliwość i cierpienie. Jest to też polemika z tradycyjną teodyceą. Druga kulminacja księgi piątej to „Legenda o Wielkim inkwizytorze”(XVI w., Hiszpania, czas największego inkwizycyjnego terroru, na ziemię zstępuje Chrystus, Inkwizytor wtrąca go do więzienia, monolog Inkwizytora skierowany do milczącego więźnia) - krytyka katolicyzmu, Dostojewski potępia go za zdradę Chrystusa, za podporządkowanie tego co boskie temu co carskie.
FIODOR DOSTOJEWSKI - ARTYSTA SŁOWA
Dostojewskiego oskarżano o nadmierne zainteresowanie psychicznymi dewiacjami. Klasyczny XIX-wieczny realizm za normę uznawał bowiem kreowanie świata przedstawionego w zgodzie ze zdrowym rozsądkiem i potocznym doświadczeniem. Realizm Dostojewskiego określa się dziś mianem „fantastycznego”(chodzi o fantastyczne, czyli skrajne warstwy rzeczywistości).
Dostojewski zerwał z tradycjami „powieści rodzinnej” i odszedł od epicko-ewolucyjnej prezentacji bohatera.
Swoistość psychologizmu: boh. jest jakby zawsze nienormalny, opętany, odchodzący od zmysłów; są to stany na granicy, która jednak nigdy nie jest przekraczana; wyrafinowany char. przeżyć, np. udręka i cierpienie przechodzi w rozkosz.
Bachtin uważa Dostojewskiego za twórcę powieści polifonicznej (dopuszczenie do głosu postaci reprezentujących odmienne od autorskiego stanowisko; technika światopoglądowego kontrapunktu).
FIODOR DOSTOJEWSKI I LITERATURA ŚWIATOWA
Należał do ulubionych autorów Friedricha Nietzschego, a Freud w zachowaniach jego bohaterów dostrzegał potwierdzenie swych odkryć. Pierwsza inscenizacja Zbrodni i kary zrealizowana została w Rosji już w rok po opublikowaniu powieści, a w Paryżu w 1888 r. Potem w Niemczech, Austrii, Włoszech, Anglii, Ameryce
FIODOR DOSTOJEWSKI - DROGA ŻYCIOWA
Ur. się 30 października 1821 r. w Moskwie. Ojciec - Michał Andriejewicz Dostojewski (ordynator szpitala wojskowego; ponury, niezrównoważony), matka - Maria Fiodorowna z domu Nieczajew (wrażliwa, kochała muzykę, czytała poezje rosyjską). Kontrast tych natur niewątpliwie zaważył na psychice Fiodora. Matka uczyła go czytać, rolę elementarza pełniła Biblia. W pamięci chłopca gł. utkwi historia o Hiobie. Istotna role w kształtowaniu artystycznej wrażliwości odegrały również powieści pisarki angielskiej Ann Radcliff (sceneria średniowiecznych zamków, fantastyka, nastrojowość, sensacyjność intrygi, racjonalizm w rozwiązywaniu zagadek fabuły). W 1827 r. Dostojewski otrzymuje tytuł asesora kolegialnego, nadający mu prawa szlacheckie i upoważniający do nabywania posiadłości ziemskich ( kupi potem wieś Darowuje i Czeremosznę).
Nauka: najpierw (wraz z bratem Michałem) w pensjonatach Francuza Soucharda i Leopolda Czermaka, potem (po śmierci matki - 1837 r.) Szkoła Inżynierska w Petersburgu ( nie interesuje go, woli czytać: Puszkina, Lermontowa, Gogola, Scotta, Hoffmana, G.Sand, Schillera, Szekspira. Wtedy powstają tragedie historyczne Maria Stuart i Borys Godunow, które się jednak nie zachowały).
W 1839 r. umiera ojciec Fiodora (zamordowany przez chłopów wsi Czeremoszna; była to zemsta na panu za okrucieństwo i samowolę w postępowaniu z wiejskimi kobietami). W 1841 Dostojewski otrzymuje stopień inżyniera polowego, przez dwa lata kontynuuje jeszcze naukę jako ekstern. W 1844 r. rozstaje się z wyuczonym zawodem. Rok później kończy pierwszą powieść Biednych ludzi, która staje się sensacja w lit. środowisku Petersburga. Wiosną 1847 r. nawiązuje kontakt z kółkiem Michała Butaszewicza-Pietraszewskiego (stidiowali dzieła francuskiego socjalisty Charlesa Fouriera, wieszczącego nastanie szczęśliwej ery w dziejach ludzkości). Rok później zostaje członkiem grupy poety Sergiusza Durowa, z której wyłania się tajne stowarzyszenie Mikołaja Spieszniewa stawiające sobie za cel dokonanie w Rosji zbrojnego przewrotu. Kontakty Dostojewskiego z pietraszewcami spowodowały, że został aresztowany (jak 34 innych). Znalazł się w najstraszniejszym z rosyjskich więzień Aleksiejewskim Rawelinie twierdzy Św. Św. Piotra i Pawła w Petersburgu. Wyrok - śmierć przez rozstrzelanie (wraz z 21 innymi). W ostatnim momencie, tuż przed oddaniem strzałów konny jeździec przywiózł decyzje cara o zmianie wyroku na katorgę. Dostojewski spędził 4 lata w Omsku nad Irtyszem ( „martwy dom”). W 1854r.,po zakończeniu okresu omskiego, znalazł się w siódmym syberyjskim batalionie w Semipałatyńsku( ma prawo do samodzielnego mieszkania; pisze, czyta, poznaje prozę autobiograficzną Lwa Tołstoja, przyjaźni się z wysokim urzędnikiem-baronem Aleksandrem Wrangelem). Dzięki zabiegom Wrangla Dostojewski awansuje na oficera. W 1857 r. żeni się z Marią Dmitrjewną (wdowa po Aleksandrze Isajewie). W 1859 r. otrzymuje dymisję z armii. Wraca do Petersburga (tu zastaje zmiany, m.in. złagodzenie cenzury przez Aleksandra II-syna Mikołaja I zmarłego w 1855 r.). W 1861 - zniesienie poddaństwa chłopów. Dostojewski wraz z bratem wydaje czasopismo Wriemia (1861-1863). Tu ukazują się Wspomnienia z domu umarłych. Potem wydają drugie czasopismo Epocha (1864-1865).
W 1862 r. Dostojewski wyjeżdża na dwa miesiące za granicę (Niemcy, Włochy, Paryż, Londyn). Potwierdzają się jego przeświadczenia o Zachodzie jako duchowym cmentarzu. W Londynie poznaje: Aleksandra Hercena (Najwybitniejszy rosyjski emigrant polityczny) i Michała Bakunina (przywódca powstania w Pradze w 1848 i rok później w Dreźnie; echem tej znajomości będą pewne cechy Mikołaja Stawrogina w Biesach). W 1863 znów przebywa za granicą wraz z Apolinarią Susłową. Opanowuje go szaleństwo hazardu. W 1864 umiera żona Fiodora - Maria, potem brat Michał. Chcąc spłacić długi brata w 1865 podpisuje z Fiodorem Stełłowskim kontrakt, m.in. na dostarczenie w określonym czasie powieści - inaczej płaci karę. Na miesiąc przed terminem mówi o tym przyjaciołom, odrzuca ich propozycję wspólnego napisania powieści, godzi się jednak na współpracę stenografa. Dzieki temu w jego życiu pojawia się Anna Grigorjewna. Powstaje powieść znana potem pt. Gracz. w ten sam sposób ukończona zostaje Zbrodnia i kara. W 1867 pisarz żeni się z Anną. Jednak rodzina pisarza jest do niej wrogo nastawiona, więc wyjeżdżają (w tym czasie znowu opanowuje go szał hazardu). Wrócili w 1871. W 1868 Anna rodzi córkę Sonie, która po 3 miesiącach umiera. W 1869 na świat przychodzi córka Lubow. Literacki plon zagranicznego pobytu Dostojewskiego to Idiota, Wieczny mąż i początek Biesów.
W 1871 na świat przychodzi ich synek Fiedia. Nowym znajomym Fiodora jest redaktor prorządowego miesięcznika Michał Katkow. W l. 1873-1874 pisarz jest redaktorem miesięcznika Grażdanin. Od 1872 Dostojewscy letnie wakacje spędzają w Starej Russie. Tu powstają Młodzik i Bracia Karamazow. Zdrowie pisarza systematycznie się pogarsza. W 1877 jest nominowany na członka Akademii Nauk. W 1878 po ataku epilepsji umiera jego trzymiesięczny synek Aleksy (Fiodor czuje się współwinny bo to jego choroba spowodowała tragedię). Wkrótce potem, za namową żony, jedzie wraz z największym filozofem Rosji Włodzimierzem Sołowjowem do Pustelni Opty - miejsce kultu dla prawosławnych. W 1880 w Moskwie Dostojewski wygłasza mowę o Puszkinie, z okazji odsłonięcia pomnika poety. Fiodor Dostojewski umiera 28 stycznia 1881 roku.