Słowniki języka polskiego
Początki leksykografii sięgają starożytności i znacznie wyprzedzają leksykologiczne (teoretyczne) opisy zasobu leksykalnego. Pierwotnie były to spisy wyrazów trudnych, rzadkich (tzw. glos< łac. glossa=słowo) występujących w tekstach (np. w dziełach Homera, w średniowieczu w Biblii).
W średniowieczu powstają mamotrekty/mamotrepty (<grec. mammothreptos=wychowywany przez babkę) - pierwsze słowniki pomagające właściwe rozumienie Biblii, które z czasem przekształciły się w glosariusze (<łac. glossarium), czyli słowniki objaśniające wyrazy stare, rzadkie pojawiające się w tekście. Innym typem słownika powstałego w średniowieczu były wokabularze (<łac. vocabularium), słowniki terminów z różnych dziedzin wiedzy, np. filozofii, teologii,rzemiosła.
DOBA STAROPOLSKA
- 1426 r. - najstarszy polski mamotrekt/mamotrept (19 wyrazów polskich),
- 1 poł. XV w. - Słownik Aleksandra (ok. 500 wyrazów łacińskich z zakresu prawa, adminostracji, medycyny, wojskowości, przy których odnotowano polskie odpowiedniki),
- 1455 r. - Łacińsko-polski słownik wierszowany (anonimowy), rzadki typ słownika,
- 1455 r. - Słownik Juliana z Krychowa (słownik łaciński z dodanym słownikiem polskim do „e”),
- 1471 r. - mammotrekt łacińsko-polski do Biblii, stworzony przez mistrzów UJ, zawiera ok. 7000 wyrazów,
DOBA ŚREDNIOPOLSKA
- 1502 r. - słownik Amborżego Calepinusa, tzw. Kalepin (wielokrotnie wznawiany, hasła po łacinie, po grecku, hebrajsku, francusku, włosku, flamandzku, hiszpańsku, polsku, węgiersku i angielsku), obfity mat. Polski, prawdopodobnie część polską redagował Mączyński,
- 1 poł. XVI w. - słownik Jana Stanki (słownik rękopiśmienny, sporo nazw roślin i zwierząt),
- 1526 r. - słownik Jana Murmeliusza (układ tematyczny, np: O Bodze i o rzeczach niebieskich, O czasiech; w zakończeniu słownika umieszczono alfabetyczny spis objaśnionych wyrazów), 11 wydań,
- 1528 r. - słownik Franciszka Mymera,
- 1531 r. - słownik Jana Tucholczyka (łacińsko-polski słowniczek terminów prawniczych),
- 1532 r. - słownik Bartłomieja z Bydgoszczy (łacińsko-polski; 4000 wyrazów, ułożone alfabetycznie, wg poszczególnych części mowy),
- 1564 r., Królewiec (Prusy Wschodnie) - Lexicon Latinopolonicum Jana Mączyńskiego (20 tys. wyrazów; oparty na wzorach renesansowych: Dazypodiusza, Fryzjusza; słownik łacińsko-polski; układ alfabetyczny dla słów podstawowych; obfituje w przysłowia i wyrażenia z języka potocznego; uwzględnia zapożyczenia, czasem zamienia je własnymi neologizmami, we Wstępie dwa wiersze Kochanowskiego),
- 1596 r., Gdańsk, Mikołaj Volckmar, Dictionarium trilingue..., ogniwo pośrednie między słownikiem Mączyńskiego a Knapiusza,
- 1621 r., Kraków - Thesaurus polono-latino-greacus (cz.1), Słownik łacińsko-polski (cz. 2), Adagia continens-synonimy (cz.3), Grzegorza Knapskiego (Knapiusza); alfabetyczny układ haseł, dokładne opracowanie haseł (od ogólnych po szczegółowe, ok. 50 tys. haseł); pojawiają się zw. frazeologiczne, odsyłacze, bogactwo synonimów, obfita egzemplifikacja, odrzuca barbaryzmy, mało archaizmów, ale dużo neologizmów najczęściej autorstwa Knapiusza; zastosowanie kwalifikatorów (metafor., potoczn., dialekt., wulgar.); słownik nastawiony na jezuickie wychowanie młodzieży; liczne wartościowe źródła słownika (kroniki, np Kromera, Kochanowski, Górnicki, Klonowic, Biblia Wujka, kazania Skargi, dokumentów, statutów, zielników, encyklopedii),
- 1764 r., Lipsk - Nowy Dykcjonarz, tj. Mownik polsko-niemiecko-francuski Michała Abrahama Trotza (Troca), francuski wypiera łacinę, pierwszy słownik polski bez łaciny; różne znaczenia jednego wyrazu gromadzone przy jednym haśle - z numerkami (to zastosowanie weszło do polskiej leksykografii); liczne konteksty, cytaty, przysłowia, związki frazeologiczne. Słownik bogaty, zawierający liczne słownictwo specjalistyczne.
DOBA NOWOPOLSKA
- 1807-1814 r., Warszawa - Słownik języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego; słownik 6-tomowy, ok. 60 tys. haseł; słownik o charakterze diachronicznym (materiał z lat 1550-1800, druki); powstał w oparciu o 800 haseł + słownictwo gwarowe i potoczne; autor zaznacza źródła cytatów; pierwszy typowy słownik tylko języka polskiego, nie do nauki języka obcego; napisany przez jednego autora; autor śledzi ewolucję znaczenia wyrazu; przełom w opracowaniu hasła: 1. część porównawcza z różnych języków materiał (słownik komparatystyczny), 2. cytaty z literatury, 3. różne znaczenia; nowością jest rozczłonkowanie znaczeń (użycia dosłowne, przenośne itd.); pierwszy słownik gniazdowy; zarzuty: manipulacja cytatami, błędna etymologia,
- 1861 r., Wilno - Słownik języka polskiego (wileński) wydany staraniem Orgelbranda; dwutomowy słownik o charakterze podręcznym, praca zbiorowa; obfity w wyrazy, ale uboga egzemplifikacja (korzystano z Lindego); bez neologizmów i wyrazów niepotwierdzonych drukiem, liczne regionalizmy wileńskie,
- 1900-1927 r., Warszawa - Słownik języka polskiego (warszawski), red. Jan Karłowicz, Adam Kryński, Władysław Niedźwiedzki; 8-tomowy, 270 tys. haseł, często sztucznie pomnożonych, uzupełnia słownik Lindego; słownik również historyczny, ale głównie oparty o rękopisy i słownictwo XIX wieczne; bardzo wiele wyrazów gwarowych i środowiskowych, brak adresów bibliograficznych, z drugiej strony stanowi bardzo obszerne i dokładne źródło wiedzy na temat polszcyzny XIX wieku,
- 1916 r. - Słownik ilustrowany języka polskiego Michała Arcta; 70 000 haseł, 4 500 obrazków, uwzględnia frazeologię, brak cytatów,
- 1938 r. - Nowy słownik języka polskiego Tadeusza Lehra-Spławińskiego; praca nad słownikiem przerwana przez wojnę, uwzględnienie etymologii i czasu powstania słowa,
- 1958 r., Warszawa - Słownik języka polskiego, red. Witold Doroszewski; 10 tomów + suplement, 120 tys. haseł; słownictwo od 1750 do 1950 roku; duży nacisk na słownictwo literackie (dokładne cytaty), specjalistyczne, regionalne; pomijanie neologizmów i archaizmów; ujednolicenie języka ogólnopolskiego; słownik ten jest przykładem zastosowania pelnego aparatu leksykograficznego, artykuł zawiera: formę hasłową, infor. gramatyczną, inf. Leksykalną (znaczenia, kwalifikatory, definicje, cytaty, zestawienia terminologiczne, frazeologizmy, cytaty).
- 1968 r., Warszawa - Słownik języka polskiego, Mieczysław Szymczak; 3-tomowy, 80 tys. Haseł, słowa potoczne i terminy specjalist., zwięzłe przykłądy użycia, infor. fleksyjne, kwalifikatory, słownik normatywny.
NAJNOWSZE SŁOWNIKI JĘZYKA POLSKIEGO
- od 1994 r. - Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny Haliny Zgółkowej, obecnie ukazało się 20 tomów (ma być 50); opisujacy zasób leksykalny znajdujący już opis we wcześniejszych opracowaniach, przeznaczony do szerokiego kręgu odbiorców, prezentuje słownictwo, którym nie posługuje się przeciętny Polak,
- 1996 r. Słownik współczesnego języka polskiego Bogusława Dunaja, 62 tys. Haseł, 1-tomowy,
- 2000 r. Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. I-II, PWN, nowy typ słownika w leksykografii polskiej, każda jednostka ma informację gramatyczną i inform. z zakresu pragmatyki językowej, do innowacji należy zaliczyć kontekstowe definicje,
- 2003 r., Warszawa - Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, 100 tys. jedn. hasłowych, nawiązuje do koncepcji metodologicznych zawartych w słownikach pod. Red. W. Doroszewskiego i M. Szymczaka; wprowadza też szereg nowych metod: klasyfikację na słownictwo nacechowane i nienacechowane (neutralne), podaje etymologię wyrazów zapożyczonych, definiowanie treści przysłów, informację dot. pisowni, wymowy, pragmatyki, szeroko uwzględnia słownictwo potoczne, wtręty o genezie obcej, skrótowce, nazwy własne. Znaczenia mają bogatą egzemplifikację.
Współczesne słowniki historyczne języka polskiego
- od 1953 r., Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk (także K. Nitsch, Z. Klemensiewicz, W. Taszycki), t. I-XI, obejmuje materiał do końca XV wieku, 15 tys. wyrazów, hasło obejmuje inform. Fleksyjne, opisy znaczenia wyrazu i stałych związków (wyrażeń, w których występował dany wyraz.
- od 1966 r., Słownik polszczyzny XVI wieku, red. M. R. Mayenowa (St. Hrabec, St. Rospond, W. Taszycki), t. I-XXXII, jeszcze nie ukończony (do p), bardzo szczegółowe informacje dotyczące słownictwa z XVI wieku, opracowanie hasła podobne do Słstpol., lecz dokadniejsze, bo XVI wiek, to rozkwit słownictwa polskiego,
- od lat 90-tych pomysł, Słownik języka polskiego XVII i 1 poł. XVIII wieku (dostępna kartoteka), dotychczas tylko litera a opracowywana, słownik ma uzupełnić lukę między SłpXVIw. a słownikiem Doroszewskiego,
- Słownik Jana Kochanowskiego (M. Kucała),
- Słownik języka Jana Chryzostoma Paska, 2 tomy (H. Koneczna),
- Słownik języka Adama Mickiewicza, 11 tomów (K. Górski, St. Hrabec),
- Słownik języka Cypriana Kamila Norwida, w opracowaniu (Puzynina),
Słowniki etymologiczne języka polskiego
- 1927 r., Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Brückner, 1 tom, pierwszy słownik etymologiczny polski, dziś już dość przestarzały, wiele etymologii ludowych, nieudokomentowanych,
- od 1953 r., Słownik etymologiczny jezyka polskiego, Fr. Sławski, bardzo dokładny, nowoczesny, ale tylko do litery k (t. I-V), nieskończony,
- 2000 r., Etymologiczny słownik języka polskiego Andrzeja Bańkowski, t. I-II (do p), trzeci tom jeszcze nie wydany, dużo oryginalnych pomysłów autora, bardzo dużo wyrazów wywodzi z niemieckiego,
- 2005 r., Słownik etymologiczny języka polskiego, Krystyna Długosz-Kurczabowa, 1 tom, bardzo rzetelny opis etymologii niektórych rodzin wyrazów,
- 2006 r., Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiesława Borysia, 1 tom, dokładna i w miarę obiektywna analiza etymologii większości słów funkcjonujących we współczesnej polszczyźnie.