Pojęcie finansów, ich zakres i struktura.
Finanse są to stosunki ekonomiczne nawiązywane w celu gromadzenia i podziału zasobów pieniężnych.
Finanse to zasoby pieniężne i procesy realizowane za pomocą pieniądza oraz unormowania prawne w tym zakresie (gotówkowe lub bezgotówkowe).
Finanse interesują się nast. zdarzeniami:
- Kreacja pieniądza gotówkowego, tworzonego przy udziale Banku Centralnego i pieniądza bezgotówkowego tworzonego przez Banki komercyjne
-cyrkulacja pieniądza- przepływ pieniądza między podmiotami
- osadzenie pieniądza w postaci oszczędności osób fizycznych i prawnych, rezerw bankowych
Funkcje finansów:
alokacyjna- finanse jako narzędzie rozmieszczenia dóbr zgodnie z potrzebami podmiotów na rynku
redystrybucyjna- finanse źródłem dochodów państwa przeznaczonych na finansowanie zadań publicznych
stabilizacyjna- łagodzenie wahań koniunktury gospodarczej oraz stymulowanie wzrostu gospodarczego przez państwo
kontrolna- monitorowanie i kontrola przebiegu procesów gospodarczych
Zjawiska finansowe są rozpatrywane w 4 ujęciach:
1) podmiotowym
- finanse państwa
- finanse przedsiębiorstw
- finanse gospodarstw domowych
- bankowe instytucje finansowe ( banki komercyjne, inwestycyjne, banki hipoteczne, ban centralny itp.)
2) przedmiotowym
-transakcje
-transfery
-pożyczki
3) instrumentalnym
- ceny
-stopy procentowe
-kursy walutowe
-kredyty
-podatki
4) funduszowym
wg własności:
-fundusze publiczne
-fundusze prawne
wg zakresu:
-fundusze makroekonomiczne np. budżet państwa
-fundusze mikroekonomiczne np. Fundusze gospodarstw domowych
wg funkcji ekonomicznej podmiotu:
-fundusz państwa
-fundusz banków
-fundusz przedsiębiorstwa
-fundusz towarzystwa ubezpieczeniowego
- fundusz towarzystw inwestycyjnych
wg przedmiotu finansów:
- fundusze o przeznaczeniu ogólnym
- fundusze specjalistyczne
Nauki o finansach:
Finanse przedsiębiorstwa- nauka o operacjach finansowych przedsiębiorstwa, kształtująca zarządzanie przedsiębiorstwem i jego zasobami
Finanse publiczne- nauka zajmująca się głównie polityką finansową państwa
Finanse ludności- nauka badająca operacje finansowe osób fizycznych
Bankowość- nauka o bankach i prowadzonych przez nie operacjach
Procesy o charakterze finansowym:
-lokowanie środków pieniężnych
-wydatkowanie środków pieniężnych
- operacje gromadzenia środków pieniężnych
W gospodarce naturalnej nie występują finanse, istnieją dopiero w gospodarce towarowo - pieniężnej, gdzie jest nadwyżka.
FINANSE
Finanse publiczne Finanse prywatne
Finanse publiczne zajmują się tworzeniem funduszy publicznych, która wynika konieczności finansowania różnych dóbr publicznych np. obrona narodowa
Finanse prywatne - pozyskiwanie i wydatkowanie zasobów pieniężnych przez podmioty prywatne (osoby publiczne i prawne)
Oba segmenty są ze sobą powiązane systemem podatkowym oraz przez nieodpłatne usługi publiczne np. służba zdrowia w pewnej części.
Finanse publiczne a finanse prywatne
Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności:
-gromadzenie dochodów i przychodów publicznych
-wydatkowanie środków publicznych
-finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa
-finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu jednostek samorządu terytorialnego
-zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne
-zarządzanie długiem publicznym
-rozliczenia z budżetem UE
Różnice między finansami publicznymi i prywatnymi:
władza publiczna dysponuje przymusem dla zapewnienia sobie dochodów i nie podlega przymusowi w zakresie wydatków. Podmioty prywatne znajdują się w sytuacji odwrotnej.
finanse publiczne wyrażają się w pieniądzu, którego gestorem jest państwo, natomiast prywatni posiadacze nie mają znacznego wpływu na jego kształtowanie.
finanse publiczne są zorientowane na realizację interesu publicznego, finanse prywatne - służą gromadzeniu dochodów i realizacji zysków indywidualnych.
skala finansów publicznych jest nieporównywalna z finansami prywatnymi , wiąże się to z koncentracją zasobów publicznych oraz rozdrobnieniem zasobów prywatnych.
Środki publiczne i ich wykorzystanie
Środki publiczne:
dochody publiczne: np. podatki, wpływy ze sprzedaży sektora finansów publicznych, spadki i darowizny na rzecz w/w sektora
środki pochodzące z budżetu UE - z funduszy strukturalnych i funduszu spójności, Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnych oraz fundusze przedakcesyjne
środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, a które nie podlegają zwrotowi
przychody z budżetu państwa i budżetu jednostek samorządowo terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych np. dochody ze sprzedaży papierów wartościowych, przychody z prywatyzacji majątku państwa i majątku jednostek samorządu terytorialnego
przychody jednostek sektora finansów publicznych pochodzące z prowadzonej przez nie działalności
Środki publiczne przeznaczone są na:
wydatki publiczne
rozchody publiczne, to np.:
-wykup papierów wartościowych
-udzielone pożyczki
-spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów
-inne operacje finansowe związane z zarządzaniem długiem publicznym i płynnością
Finanse publiczne zajmują się zjawiskami i procesami związanymi z powstaniem i rozdysponowaniem środków pieniężnych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego
4. Funkcje finansów publicznych
1. alokacyjna - alokacja zasobów w związku z zadaniami stawianymi przed państwem (zadania publiczne-służby dyplomatyczne, obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne; społeczne-utrzymanie szpitali, szkół)
2. redystrybucyjna- rozdysponowanie dochodów społeczeństwa, wtórny podział dochodów (netto, brutto)
3. stabilizacyjna- podatki i wydatki państwa i ich kształtowanie
4. kontrolna (informacyjna)- kontrolowanie procesów związanych z gromadzeniem dochodów oraz ich wydatkowaniem
5. System finansów publicznych
rynkowy system
finansowy
sfera realna
ekonomiczny s. finansowy publiczny system
system społeczny prawny sfera finansowa finansowy
polityczny
inne gospodarka finansowa podmiotów sfery realnej
system finansowy- to mechanizm współtworzenia i przepływu siły nabywczej między nie finansowymi podmiotami gospodarczymi (Podatek VAT, operacje ze SWAP itd.)
Funkcje systemu finansowego:
-monetarne - pieniężne, czyli kreowanie pieniądza i jego przepływy w związku z bieżącymi transakcjami gospodarczymi
-kapitałowe - pobudzanie, gromadzenie i alokowanie oszczędności
-kontrolne
Wypełnienie tych funkcji jest zmienne w czasie. Podlega ewolucji pod względem:
- globalizacji
- integracji
- deregulacji (zmiana przepisów, aktów prawnych)
- postępu technicznego (np. system internetowy)
System finansowy obejmuje:
rynkowy system finansowy:
-instrumenty finansowe (akcje, opcje,bony skarbowe)
-rynki finansowe (rynek pieniężny, kapitałowy, instrumentów pochodnych, walutowy - realizowane są transakcje walutami)
-instytucje finansowe (bank centralny, komercyjny, spółdzielczy, towarzystwo ubezpieczeniowe)
-zasady na jakich działają w/w elementy
publiczny system finansowy:
-instytucje budżetowe (instytucje szczebla centralnego: rząd, ministerstwa, parlament/ fundusze celowe, instytucje szczebla lokalnego: władza samorządowa)
-instrumenty fiskalne (podatki, cła, róznego rodzaju opłaty publiczne, składki na ubezpieczenie publiczne, dotacje budżetowe)
-publiczne instrumenty finansowe (związane z deficytem, który musi być sfinansowany, bony, obligacje skarbowe emitowane przez państwo, aby w ten sposób sfinansować deficyt budżetowy)
- instytucje fiskalne (ministerstwo finansów, organy skarbowe i celne, instytucje kontroli finansów)
System finansów publicznych określa podmioty, które gromadzą i rozdysponowują środki publiczne, ich formę organizacyjną oraz zasady prowadzenia polityki finansowej budżetu państwa, budżetów samorządowych, funduszów celowych.
System finansów publicznych można przedstawić w ujęciu:
- podmiotowym
- prawnym
- instytucjonalnym
- instrumentalnym
Elementy systemu finansów publicznych:
a) w przekroju instytucjonalnym
-budżetu państwa
-budżetu samorządu
-fundusze ubezpieczeń społecznych
-pozostałe fundusze publiczne
-fundacje publiczne
b) w przekroju instrumentalnym
-podatki centralne
-podatki lokalne
-opłaty
-cła
-dochody z majątku publicznego
-składki na ubezpieczenia społeczne
-subwencje (środki przekazywane przez państwo na pewien cel)
-dotacje
- kredyty państwowe i pożyczki publiczne
c) w przekroju prawnym
-konstytucja lub inna ustawa zasadnicza
-prawo budżetowe
- coroczne ustawy budżetowe i uchwały budżetowe samorządów
-ustawy podatkowe
- ustawy o pozabudżetowych funduszach publicznych
- ustawy o finansach samorządowych (lokalnych, regionalnych)
- ustawy regulujące działalność Ministra Finansów (Skarbu) oraz działalność aparatu skarbowego (finansowego)
-ustawa karno- skarbowa
- ordynacja podatkowa
d) w przekroju podmiotowym
-władze ustawodawcze szczebla centralnego i samorządowego
-władze wykonawcze
-aparat skarbowy (finansowy)
-podmioty (jednostki), które są finansowane z funduszy publicznych (szpitale, szkoły, wojsko, policja, itd.)
Sektor finansów publicznych tworzą:
-organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej,
- organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały
-gminy, powiaty, samorząd województwa oraz ich związki
-jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych
-państwowe i samorządowe fundusze celowe
-państwowe szkoły wyższe
-jednostki badawczo- rozwojowe
-samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej
- państwowe i samorządowe instytucje kultury
-zakład ubezpieczeń społecznych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia społecznego i zarządzane przez nie fundusze
-Narodowy Fundusz Zdrowia
-Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne
- inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków, spółek prawa handlowego
Sektor finansów publicznych dzieli się na:
sektor rządowy:
-organy władzy publicznej
- organy kontroli państwowej i ochrony prawa
-sądy i trybunały
- organy administracji rządowej
- Polska Akademia Nauk
- jednostki budżetowe, zakładu budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych
- fundusze celowe
- jednostki badawczo rozwojowe
- państwowe szkoły wyższe
- samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej
- państwowe i samorządowe instytucje kultury
- Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne
Dla których organem założycielskim lub nadzorującym jest organ administracji rządowej lub inna jednostka zaliczana do podsektora rządowego
b) sektor samorządowy:
-jednostki samorządu terytorialnego, ich organy oraz związki i jednostki organizacyjne , takie jak: jednostki budżetowe, zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych, państwowe i samorządowe fundusze celowe
-samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej
- Państwowe i samorządowe instytucje kultury
c) sektor ubezpieczeń:
-ZUS
-Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
-zarządzane przez nie fundusze
Formy organizacyjno- prawne gospodarki budżetowej
jednostki
budżetowe budżetowanie brutto
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
budżetowanie netto
gospodarstwo
pomocnicze zakłady budżetowe fundusze celowe
środki
specjalne
Jednostki budżetowe- to takie jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego
- państwowe - mogą to być tworzone, łączone i likwidowane przez: ministrów, kierowników, urzędów centralnych
- wojewódzkie, powiatowe, gminne: sejmik województwa, rada powiatu, rada gminy
- J.B. : szkoły, muzea świadczą usługi o charakterze nieodpłatnym lub częściowo odpłatnym
Jednostka budżetowa
- działa na podstawie statutu określającego jej nazwę, siedzibę i podmiot działalności, w tym działalności podstawowej
- podstawą gospodarki finansowej jednostki budżetowej jest plan dochodów i wydatków, zwany planem finansowym jednostki budżetowej
Gospodarstwa pomocnicze- to wyodrębniona organizacyjnie i finansowo część działalności podstawowej jednostki budżetowej lub jej działalność uboczna. Gospodarstwo pomocnicze pokrywa swoje koszty z uzyskiwanych przychodów, może jednak także otrzymywać z budżetu dotacje przedmiotowe np. gospodarstwo rolne, warsztat przy szkole
Fundusze motywacyjne - środki finansowe gromadzone przez państwowe jednostki budżetowe na wyodrębnionych rachunkach bankowych, z części dochodów budżetu państwa, uzyskanych z tytułu przepadku rzeczy lub korzyści majątkowych pochodzących z ujawnienia przestępstw i wykroczeń przeciwko mieniu oraz przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych.
Zakłady budżetowe- to takie organizacje sektora finansów publicznych, które odpłatnie wykonują zadania, pokrywają koszty swojej działalności z przychodów własnych. Mają również otrzymywać dotacje przedmiotowe, podmiotowe lub celowe na dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji, a nowo tworzone zakłady - dotacje na pierwsze wyposażenie w środki. Podstawą gospodarki finansowej zakładu budżetowego jest roczny plan finansowy, obejmujący przychody, w tym dotacje z budżetu, koszty i inne obciążenia, stan środków obrotowych, stan należności i zobowiązań na początek i koniec okresu oraz rozliczenia z budżetem. Dotacje do zakładu budżetowego nie mogą przekroczyć 50% kosztów jego działalności.
Fundusze celowe- nazywane także pozabudżetowymi lub parabudżetowymi, tworzone są ustawowo i służą gromadzeniu środków wyodrębnionych z budżetu, które mają być wykorzystane jedynie na cele, dla których fundusze te zostały utworzone. to jednostki, które pozyskane środki mogą wykorzystywać jedynie na cele, dla których zostały utworzone. Fundusze te mogą działać jako osoby prawne lub jako wyodrębnione rachunki bankowe, którymi dysponuje organ wskazany w ustawie tworzącej fundusz.
- Fundusz Gwarantowanych świadczeń Pracowniczych
- Fundusz Ubezpieczeń Społecznych
- Fundusz Emerytalno- Rentowy Rolników
- NFZ
- Państwowy F. Kombatantów
- F. Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Budżetowanie brutto- system powiązań polegający na objęciu budżetem pełnej wysokości dochodów i wydatków podmiotu sektora publicznego nazywany jest metodą budżetowania brutto (budżetowania bezpośredniego)
Budżetowanie netto:
- powiązanie podmiotów sektora publicznego z budżetem nie jest jednolite
- gospodarka innych jednostek niż J.B. opiera się na budżetowaniu netto, czyli wynikowo. Realizują one swoje zadania na zasadzie pełnej lub częściowej odpłatności.
- nadwyżka uzyskanych przychodów nad wydatkami rozliczona jest z budżetem, natomiast w przypadku odwrotnym (deficyt) jednostka może otrzymać dotację.
Organy władzy publicznej
Organy władzy |
Organy stanowiące |
Organy wykonawcze |
Centralnej |
Sejm Senat |
Prezydent RP Rząd Premier Wojewodowie |
Wojewódzkiej |
Sejmik województwa |
Zarząd województwa Marszałek województwa |
Powiatowej |
Rada powiatu
|
Zarząd powiatu Starosta |
Gminnej |
Rada gminy |
Zarząd gminy Wójt Burmistrz Prezydent miasta |
Budżet państwa
Istota budżetu państwa.
Budżet państwa- to scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjonowaniem państwa (wydatki państwa).
- Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków, w tym sensie budżet państwa jest aktem prawnym o określonym czasie obowiązania.
- Art.. 95 ustawy - budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów: organów władzy publicznej, w tym organów administracji rządowej i organów kontroli i ochrony państwa, sądów i trybunałów.
Budżet państwa jest uchwalany w formie ustawy budżetowej na okres roku kalendarzowego
Ustawa budżetowa stanowi podstawową gospodarkę finansową państwa w roku budżetowym
Ustawa budżetowa określa wykaz wydatków budżetu państwa na współfinansowaniu programów i projektów realizowanych z udziałem Środków pochodzących z UE.
Etapy procedury budżetowej:
1. Przygotowanie prognoz podstawowej wielkości ekonomicznej np. kurs walutowy, obroty handlu zagranicznego, stopa procentowa, prognozy dotyczące cen, wielkości PKB, rentowności przedsiębiorstw, poziomu przeciętnych wynagrodzeń
2. Ministerstwo Finansów na podstawie prognoz i założeń polityki ekonomi. Opracowuje podstawowe założenia budżetu. Dotyczą one: wielkości dochodów i wydatków budżetowych, przewidywanego deficytu i źródeł jego finansowania lub planowanej nadwyżki i jej rozdysponowania
3. Na podstawie wytycznych opracowanych w II etapie, ministrowie i wojewódzkie organy samorządowe opracowują projekty dochodów i wydatków.
Następnie Urząd Rady Ministrów tworzy projekt budżetu wszystkich województw, na zakończenie tego etapu, Minerstwo Finansów przedstawia cały projekt dochodów i wydatków państwa
4. Projekt budżetu jest ponownie weryfikowany i uzgodniony z poszczególnymi resortami.
Następnie Minister Finansów przedstawia projekt ustawy budżetowej Radzie Ministrów, która ma obowiązek zatwierdzić projekt ustawy budżetowej w drodze formalnej ustawy ( do 31 października roku poprzedzającego rok budżetowy)
5. Prace nad budżetem państwa w Parlamencie.
W sejmie następuje pierwsze czytanie projektu budżetu przez Premiera, Wicepremiera lub Ministra Finansów. Projekt ten trafia następnie do Komisji Sejmowych, gdzie odbywa się większość prac nad tym dokumentem.
Prace nad budżetem prowadzi Sejmowa Komisja Polityki Gospodarczej, Budżetu i Finansów, które ocenia kompetencje całego budżetu i szacunkowych wielkości dochodów i zysków.
Przy współpracy Komisji Ustawodawczej powstaje ostateczny projekt budżetu, łącznie z
pakietem przepisów prawnych, ujętych w projekcie.
Następnie dochodzi do drugiego czytania projektu w Sejmie i głosowania.
Uchwalona przez Sejm ustawa budżetowa jest przedmiotem obrad Senatu.
Aby budżet nabrał mocy prawnej, ustawa musi być podpisana przez prezydenta, RP a
następnie opublikowanie w dzienniku ustaw
Procedura uchwalenia budżetu
Przekazanie przez Radę Ministrów projektu budżetu do sejmu i senatu
W sejmie pierwsze, drugie i czasem trzecie czytanie projektu uchwalonego budżetu
Ustawa przekazywana jest do senatu, który po zakończeniu prac uchwala ustawę
Marszałek sejmu przedkłada prezydentowi ustawę w celu jej podpisania
Publikacja ustawy w Dzienniku Ustaw
Terminarz budżetowy na etapie projektu budżetowego:
do 30 IX- powinien być uchwalony przez Radę Ministrów projekt budżetu złożony do sejmu. Do 30 IX Rada Polityki Pieniężnej przekłada sejmowi założenia polityki pieniężnej.
do 25 X- dysponenci środków budżetowych informują jednostki podległe i samorządy o wysokości proponowanych dochodów, wydatków i dotacji.
do 1 XII- jednostki i samorządy przekazują swoje plany finansowe dysponentom głównym.
Dysponencie środków budżetowych:
- Dysponent I-go stopnia to ministrowie, kierownicy urzędów centralnych, wojewodowie i kierownicy innych organów wykonawczych przez Ministra finansów- wyznaczają dysponentów II i III ST.
- Dysponent II-go stopnia - państwowa jednostka budżetowa, którym podlegają dysponenci
- Dysponent III-go stopnia to np. I st.. Minister Edukacji Narodowej
II st. Kuratorium Oświaty i Wychowania
III. st. Szkoły
Cechy budżetu państwa:
- fundusz scentralizowany
- gromadzenie środków budżetu odbywa się w sposób przymusowy (podatki)
- dochody budżetu państwa są bezzwrotne
- procesy gromadzenia i podziału przez państwo dochodów ma charakter nie tylko ekonomiczny, ale i społeczny
- procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów za pomocą budżetu obejmują zasady ustrojowo- konstytucyjne
- budżet państwa dotyczy działalności organów i podmiotów państwa w przyszłości
- budżet jako fundusz musi cechować specjalizacja
- budżet państwa tworzą strumienie dochodów i wydatków
- budżet odgrywa szczególną rolę w funkcjonowaniu państwa
Funkcje budżetu
ogólne finansowe
-polityczne -redystrybucyjna
-ekonomiczne -stymulacyjna
-inne (prawne) -kontrolna
-fiskalna
Funkcja polityczna - kontrola społeczeństwa nad działalnością rządu poprzez swych przedstawicieli w parlamencie
Funkcja ekonomiczna - podział dochodów za pomocą budżetu i oddziaływanie w ten sposób na przebieg procesów społecznych
Funkcja prawna - budżet jest ustawą
Funkcja redystrybucyjna - oznacza wtórny podział dochodów w społeczeństwie
Funkcja stymulacyjna - oznacza wpływanie za pomocą wydatków i podatków państwa na koniunkturę gospodarczą
Funkcja kontrolna - kontrola przebiegu procesu gromadzenia i wydatkowania dochodów państwa
Funkcja fiskalna - pozwalająca na pobór podatków, zapewniająca dochody budżetowi państwa
Zasady budżetowe
- zupełności- wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa
- realności - postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków budżetu
- jedności- wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być ujęte 1 planem - budżetem
- równowagi budżetu - nie respektowana, deficyt powinien być <3% PKB
- specjalizacji - ma charakter złożony, gdyż wedle niej: dochody i wydatki powinny być ujmowane nie w sumach ogólnych, lecz z dokładnym określeniem źródeł dochodów oraz przeznaczenia wydatków.
Środki budżetu powinny być wydatkowane tylko do wysokości ustalonej w budżecie i wydatkowane w określonym czasie
- operatywności budżetu - wymaga opracowywania go w układzie podmiotowym, czyli wskazania zadań w zakresie gromadzenia dochodów oraz realizacji wydatków dla konkretnych podmiotów.
- przejrzystości- układ budżetu powinien być przejrzysty, pozwalający na rozplanowanie procesów zachodzących w obszarze budżetu państwa
- jawności- głosi konieczność prezentowania dochodów i wydatków społeczeństwu, a praktycznie organom przedstawicielskim, różnym ciałom i organizacjom społecznym
- gospodarności - wymaga racjonalnego, a więc i oszczędnego wydatkowania środków budżetowych.
2. Dochody i wydatki budżetowe - Ponieważ państwo nie jest w stanie wytwarzać dochodów, a są one niezbędne do jego działalności - musi ono sięgać do dochodów wypracowanych przez inne podmioty
Popyt władz publicznych na pieniądz może być zaspokojony przez: przymusowe sięganie do dochodów innych podmiotów, zaciągnie pożyczek
Wpływy a dochody publiczne
w związku z trwałą praktyką rządów i samorządów zaciągania pożyczek występowanie deficytu budżetowego i długu publicznego, w tym długu państwowego i długu lokalnego, konieczne jest rozróżnienie pojęć: wpływy i dochody publiczne
Wpływy publiczne; środki pieniężne zasilające rachunki władz publicznych, wpływy publiczne są pojęciem szerszym niż dochody publiczne, gdyż obejmują wpływy o charakterze pożyczkowym
Wpływy publiczne o charakterze pożyczkowym: pożyczki od banków zagranicznych, pożyczki od rządów zagranicznych, wpływy ze sprzedaży weksli (bonów) skarbowych, wpływy ze sprzedaży obligacji
Dochody publiczne - Przejęte przez państwo (samorząd) oznaczają definitywne, czyli bezzwrotne zasilanie finansowe władz publicznych.
Źródłem tych dochodów są dochody innych podmiotów. Wydatkowanie tych dochodów oznacza także ostateczne ich zużycie przez władze publiczne.
Dochody budżetowe
- rzeczywiste - pochodzą do przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych spoza systemu budżetowego i stanowią o wielkości budżetu państwa np. podatki, cła
- rozliczeniowe - inaczej transfery, przelewy, polegają na przesuwaniu dochodów budżetowych pomiędzy budżetem państwa a budżetami gmin, np. dotacje, subwencje
Dochody podatkowe
- podatek dochodowy od osób prawnych
- podatek dochodowy od osób fizycznych
- podatek od towarów i usług
- podatek akcyzowy
- podatek od gier losowych i zakładów wzajemnych
- podatek lokalny np. za psa
Dochody niepodatkowe
- opłaty
-cła
-wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych
- spółek skarbu państwa
- wpłaty z tytułu dywidendy
- wpłaty z zysku NBP
- dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy, praw, niestanowiące przychodów
- inne dochody określone w odrębnych ustawach lub umowach międzynarodowych
Środki pochodzące z budżetu UE przeznaczone na finansowanie programów i projektów realizowanych przez administrację rządową.
Dochody ogółem wykazują tendencję wzrostową. Największe znaczenie mają dochody podatkowe (ok. 90%) w 2006 r. w dochodach budżetu państwa
Wydatki publiczne
Ostatecznym skutkiem fiskalnej aktywności państwa, a ściślej władz publicznych jest wydatkowanie zgromadzonych środków pieniężnych. Wydatkowanie to jest związane z realizacją funkcji celów i zadań tych władz.
Wydatki te ponoszone są na realizację zadań publicznych są dokonywane w celu zaspokojenia potrzeb zbiorowych lub potrzeb indywidualnych, których ranga jest na tyle wysoka, że władze publiczne decydują się albo na całkowite, albo na częściowe ich finansowanie ze środków publicznych.
Funkcje państwa
Podstawowe kryterium podziału wydatków publicznych wiąże się z funkcjami państwa i samorządu.
Do trzech podstawowych funkcji należy zaliczyć
- klasyczne funkcje publiczne państwa (obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja publiczna)
- socjalne funkcje władz publicznych
- ekonomiczne funkcje państwa
Wydatki publiczne
- wydatki na funkcjonowanie państwa jako całości
- wydatki socjalno-kulturalne
-wydatki na gospodarkę
- wydatki na obsługę długu publicznego
Wydatki publiczne
-bieżące - przeznaczone są na prowadzenie, utrzymanie i eksploatację istniejących urządzeń
- inwestycyjne - przeznaczone są na przyrost majątku, budowę nowych przedsiębiorstw oraz na inwestycję w działach nieprodukcyjnych
- nabywcze- związane SA ze świadczeniami wzajemnymi. Są to konkretne wydatki ponoszone w celu zaopatrzenia w środki pieniężne poszczególne jednostki
- redystrybucyjna - to przekazywanie środków pieniężnych z jednej jednostki do drugiej, np. dotacje
Wydatki budżetu państwa
- dotacje i subwencje
- świadczenia na rzecz osób fizycznych
- wydatki bieżące jednostek budżetowych
- wydatki majątkowe
- wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa
- wpłaty środków własnych UE
Świadczenia na rzecz osób fizycznych - Obejmują wydatki budżetu państwa kierowane na podstawie odrębnych przepisów, bezpośrednio lub pośrednio do osób fizycznych, a niebędąca wynagrodzeniem za świadczoną pracę.
Wydatki bieżące jednostek budżetowych
- Wynagrodzenia i uposażenia osób zatrudnionych w państwowych jednostkach budżetowych oraz składki naliczane od tych wynagrodzeń i uposażeń.
- zakupy towarów i usług
- koszty utrzymania oraz inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych i realizacja ich statusowych zadań.
- koszty zadań zleconych do realizacji jednostkom niezliczonym do sektora finansów publicznych, z wyłączeniem fundacji i stowarzyszeń
Wydatki na obsługę długu SP - Obejmują w szczególności wydatki budżetu państwa z tytułu oprocentowania i dyskonta od skarbowych papierów wartościowych, oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wpłat związanych z udzielonymi przez Skarb Państwa poręczeniami i gwarancjami oraz koszty związane z emisją skarbowych papierów wartościowych
Wydatki majątkowe
Wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego
Wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów inwestycji realizowanych przez inne jednostki.
Środki własne UE
- udział we wpływach z ceł, opłat rolnych i cukrowych
- środki obliczone na podstawie podatku od towarów i usług, zgodnie z metodologią, wynikającą z przepisów UE
- środki obliczone na podstawie wartości rocznego PKB
- odsetki i kary za nieterminowe lub nieprawidłowo naliczone płatności
Wydatki budżetu państwa to:
- wydatki prawnie zdeterminowane (sztywne)
- wydatki elastyczne
Wydatki sztywne
- subwencje dla jednostek samorządności terytorialnej
- wydatki na finansowanie infrastruktury lądowej
- wydatki na obronę narodową, które muszą stanowić nie mniej niż 1,95% PKB roku poprzedniego
Składki na UE
- koszty obsługi długu publicznego
- wydatki urzędów naczelnych organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz sądownictwa
- dotacje do FUS i FER, w związku z gwarancjami Państwa
- wypłaty świadczeń Emerytalno-rentowych
- zasiłki i świadczenia przedemerytalne
- świadczenia rodzinne itd.
Wydatki elastyczne
-Wynagrodzenia i wydatki rzeczowe jednostek zaliczanych do sfery budżetowej
- dotacje do jednostek samorządu terytorialnego
- wydatki majątkowe
- dotacje dla jednostek zaliczonych do sektora finansów publicznych (szkół wyższych, jednostek naukowo-badawczych itp.)
- dotacje do podmiotów gospodarczych
Równowaga budżetowa
Przez równowagę budżetową rozumiemy taki stan budżetu, w którym wydatki znajdują pokrycie w dochodach (wydatki równają się dochodom)
Nierównowaga budżetowa
Równowaga budżetowa rozumiana dosłownie nie występuje nigdy, Najczęściej mamy do czynienia z odchyleniami od stanu równowagi (budżet państwa wykazuje jakieś saldo, czyli nadwyżkę lub deficyt)
Przyjmuje się jednakże, że nierównowaga budżetu ( lub budżet niezrównoważony) wystepuje tylko, gdy z budżecie pojawia się deficyt.
Deficyt budżetowy
Różnica między strumieniami wydatków a strumieniami dochodów, dotyczy jednego roku fiskalnego (kalendarzowego), na koniec roku deficyt budżetowy powiększa dług publiczny. Deficyt budżetowy może powstać z konieczności obsługi długu publicznego
Rodzaje deficytu
Deficyt podstawowy (pierwotny)- określony przez dochody i wydatki budżetu państwa z pominięciem wszystkich odsetek.
Deficyt rzeczywisty - faktyczna różnica między dochodami i wydatkami.
Deficyt strukturalny - wielkość hipotetyczna gdy dochody i wydatki realizowane są przy pełnym wykorzystaniu zdolności wytwórczych gospodarki (produkt potencjalny).
Deficyt cykliczny - skutek wpływu cyklu koniunkturalnego na dochody i wydatki budżetowe.
Sposoby finansowania deficytu:
Obniżenie wydatków państwa
Podwyższenie podatków
Zaciągnięcie kredytu bankowego
Zaciągnięcie długu publicznego
AD = K + I + G
AS = Y = K + O+ T
AD=AS (podaż)
K+ I + G = K + O + T
I + G = O + T
G - T = O - I
G > T = O > I
Oszczędności większe od inwestycji (można zaciągnąć dług publiczny i finansować)
Dług publiczny i jego rodzaje
Dług publiczny najczęściej określa się jako finansowe zobowiązanie władz publicznych (państwowych i samorządowych) z tytułu zaciągniętych pożyczek, są dwa rodzaje długu publicznego: krajowy i zagraniczny.
Wpływy z tytułu długu publicznego wywołują koszty, które muszą być pokryte w przyszłości
Władze publiczne uchwalając deficyt budżetowy ponoszą odpowiedzialność za jego sfinansowanie, czyli znalezienie źródeł pożyczek oraz za ich spłatę wraz z odsetkami.
Za pomocą pożyczek publicznych powinny być finansowane przede wszystkim wydatki kapitałowe (majątkowe), których efekty wykraczają poza bieżący rok budżetowy.
W niektórych krajach wydatki bieżące i wydatki kapitałowe budżetu są organizacyjnie oddzielone od siebie. Budżet państwa dzieli się na dwie części, tzn. :
- budżet bieżący
- budżet inwestycyjny ( finansowany jest długiem publicznym - pożyczki zaciągane przez państwo)
Przyczyny powstania długu publicznego:
Uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publiczny
Okresy wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza okres wojen i głębokich kryzysów gospodarczych
Realizowana doktryna ekonomiczna, która zakłada świadome utrzymanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego
Osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych
Wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia
Podatek:
Przymusowy charakter
Natychmiastowe zubożenie podatnika
Obciążenie obecne pokolenia
Przerzucany w cenę - inflacjogenny
Podmiotowy przekrój podatników jest inny niż pożyczkodawców
może spowodować wybuch społeczny
może wywołać zjawisko ucieczki przed podatkami
Pożyczka:
Dobrowolny charakter
Potencjalne zubożenie podatnika
Obciąża przyszłe pokolenie
Działanie deflacyjne
Obligacja może być przedmiotem sprzedaży
Wywołuje transfer dochodów od przyszłych podatników do obecnych posiadaczy papierów wartościowych (rentierów)
Może być przyczyną dewaluacji pieniądza
Prowadzi do zmniejszenia globalnej siły nabywczej, ale nie zawsze indywidualnej siły nabywczej
Może wyrażać poparcie społeczeństwa dla władzy
Może być narzędziem zmiany struktury gospodarki (finansowanie inwestycji)
Może wpływać na koniunkturę gospodarczą (antyinflacyjne wchłanianie nadmiernej siły nabywczej)
Instrumenty zaciągania długu publicznego:
Instrumenty krótkookresowe
Średniookresowe
Długookresowe
Kredyty
Kredyt bankowy jest uniwersalnym instrumentem zaspokajania pobytu władz publicznych na pieniądz. W ramach kredytu bankowego należy rozróżnić:
- kredyty banków komercyjnych
- kredyty międzynarodowych instytucji finansowych (np. Banku Światowego)
Weksle Skarbowe
Weksle ( bony) skarbowe są to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez państwo w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych. Są one emitowane z reguły w dużych nominałach i są przeznaczone do transakcji na tzw. rynku blokowym (hurtowym).
Weksle skarbowe należą do podst. Instrumentów tzw. operacji otwartego rynku, a więc oprócz zaspokajania popytu państwa (rządu) na pieniądz są narzędziem ułatwiającym władzom monetarnym regulowanie podaży pieniądza w gospodarce.
Termin zapadalności bonów skarbowych nie przekracza 1 roku najczęściej wynosi 3 lub 6 miesięcy.
Weksle skarbowe stanowią istotną część źródeł finansowania deficytu budżetowego.
Ważną cechą weksli skarbowych w finansowaniu długu publicznego jest możliwość dostosowania ich wielkości do potrzeb finansowania deficytu budżetowego oraz obsługi długu publicznego.
Wells sprzedaje się z dyskontem od wartości nominalnej, wg zasad obowiązujących przy dyskoncie weksli handlowych.
Obligacje Skarbowe
Drugi podst instrument finansowania deficytu budżetowego i długu publicznego
Obligacja jest papierem wartościowym, który zawiera zobowiązanie remitenta do zapłaty posiadaczowi obligacji jej nominalnej wartości wraz z oprocentowaniem, za przedstawieniem kuponów odsetkowych na warunkach podanych w obligacji lub w ogólnych zasadach subskrypcji.
Cecha charakterystyczną obligacji jest to, że gwarantują one stałe oprocentowanie, chociaż w praktyce spotyka się także obligacje o zmiennym oprocentowaniu.
Wśród obligacji istnieją również takie, które nie przynoszą procentowania, stąd nazwa: obligacje kupon zero. Premię (procentem) dla posiadacza takiej obligacji jest dyskontowanie jej w stosunku do ceny wykupu. Obligacje są przedmiotem obrotu giełdowego. Mają cechę płynnego instrumentu finansowego.
Strategie zarządzania długiem publicznym
Operacje długiem
- emitowanie i lokowanie papierów dłużnych w drodze wolnej sprzedaży lub subskrypcji
- wykup papierów długu ze środków budżetu remitenta lub z wyodrębnionych funduszów
- wypłata odsetek na podstawie kuponów odsetkowych
- operacje nadzwyczajne: konwersja (zmiana warunków długu), konsolidacja ( łączenie pożyczek w jedną), repudiacja (odmowa spółek pożyczek zagranicznych).
Cele zarządzania długiem
- minimalizacji kosztów pozyskania środków pieniężnych na obsługę długu publicznego
- koordynowanie bieżącej i przyszłej zapadalności instrumentów skarbu państwa z wymagalnością zobowiązań skarbu państwa
- zapewnienie bieżącej płynności finansowej rządu
Historia długu publicznego w Polsce
Po okresie gospodarki centralnie planowanej dług publiczny przekraczał 80 %.
W latach 1990- 2000 nastąpił silny spadek relacji długu do PKB dzięki 4 zjawiskom. W końcu lat 90 relacja długu do PKB spadła poniżej 40%.
Dług publiczny przekroczy 3/5 wartości rocznego PKB (nie może przekroczyć 60% PKB). Jeśli poziom długi osiaga poziom:
- poniżej 50% PKB bez restrykcji rząd może prowadzić dowolną politykę budżetową
miedzy 50 a 55% PKB:
- relacja deficytu budżetu państwa do dochodów w kolejnym roku nie może wzrosnąć
- jednostki samorządu terytorialnego nie mogą planować większej relacji deficytu do dochodów niż budżet centralny
jeśli poziom długu osiąga poziom między 55 a 60% PKB:
-deficyt budżetu państwa w kolejnym roku musi być ograniczony, aby relacja długu do PKB spadła
- jednostki samorządu terytorialnego muszą zmniejszyć deficyt wg ustalonej formuły
- rząd opracowuje program sanacyjny
Powyżej 60% PKB:
- rząd ma obowiązek zrównoważyć budżet, zrównoważone muszą być również budżety samorządów
-Skarb Państwa nie może udzielać żadnych nowych gwarancji o poręczeń
Belgia- 1995 r 134 (relacja długu publicznego do PKB obecnie wynosi 93,2%)
Najgorsze zmiany wsk. Długu publicznego do PKB - Japonia
Polityka Fiskalna
To decyzje państwa odnośnie podatków i wydatków.
Wyróżniamy:
- pasywną politykę fiskalną
- aktywną politykę fiskalną
Pasywna polityka fiskalna- wykorzystuje działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury (np.VAT, podatek dochodowy od osób prawnych). Pewne elementy dochodów i wydatków państwa autonomicznie reagują na zmiany sytuacji gospodarczej kraju, np. podatek dochodowy lub VAT, a po stronie wydatków np. zasiłki dla bezrobotnych - tworzone fundusze w okresie koniunktury są wydatkowane w dekoniunkturze
Aktywna polityka fiskalna - rząd stosuje wybrane środki i narzędzia mające na celu przeciwdziałanie wahaniom koniunktury oraz ograniczenie bezrobocia i wzrostu cen:
- zmiany stawek i struktury podatków
- zmiany wydatków budżetowych, głównie inwestycyjnych
- korekta deficytu i obsługa długu publicznego (roboty publiczne)
Funkcje polityki fiskalnej:
Funkcja alokacyjna - kształtowanie podziału czynników między rozdysponowanie sektor publiczny i prywatny w celu dostarczania dóbr publicznych i społecznych rozdzielonych poza mechanizmem rynkowym.
Funkcja redystrybucyjna - wtórny podział dochodów.
Funkcja stabilizacyjna - oddziaływanie na procesy gospodarcze w skali makroekonomicznej.
W odniesieniu do funkcji stabilizacyjnej wyróżniamy dwa rodzaje polityki fiskalnej:
- Pasywna polityka fiskalna- działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury.
- Aktywna ( dyskrecjonalna) polityka fiskalna - rząd stosuje wybrane środki tj. dokonuje zmian dochodów lub/i wydatków publicznych w zależności od sytuacji gospodarczej w celu przeciwdziałania wahaniom koniunktury oraz w celu stabilizacji cen i ograniczenia bezrobocia.
Środki realizacji polityki fiskalnej:
Polityka podatkowa
Polityka celna
Pozostałe daniny polityczne ( opłaty i składki na ubezpieczania społeczne)
Kryteria gwarancji gospodarczej:
- roczny deficyt budżetowy < 3% PKB
- dług publiczny <60% PKB
Podatki i opłaty publiczne
- daniny publiczne
- istota podatku, jego cechy i pełnione funkcje
- zasady podatkowe
- struktura podatku
- charakterystyka podatków
- podstawowe rodzaje podatków i klasyfikacje podatkowe
- system podatkowy w Polsce
Daniny publiczne
Wśród występujących w Polsce DP wyróżnić można kategorie:
- podatki
-opłaty - jest daniną publiczną zawierającą wszystkie cechy podatku z wyjątkiem jednej w przeciwieństwie do nieodpłatnego podatku jest daniną odpłatną.
-dopłaty - to forma finansowej partycypacji użytkowników inwestycji publicznych w kosztach realizacji tych inwestycji.
- cła - opłata lub podatek nakładany na towary będące przedmiotem eksportu lub importu
-inne niż wyżej wymienione
Fundusz celowy - środki przeznaczone na realizowanie określonych zadań np. Fundusz Ochrony Środowiska
Istota podatku, jego cechy, pełnione funkcje
Podatek - publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu, gminy wynikające z ustawy podatkowej.
Cechy podatku:
Przymusowy charakter
Bezzwrotność
Nieodpłatność
Jednostronność ustalenia
Ogólny charakter
Pieniężna forma.
Przewłaszczenie
Funkcje pełnione przez podatki:
Fiskalna (dochodowa)
Regulacyjna
Stymulacyjna - poprzez ulgi inwestycyjne, podatkowe i ulgi podatkowe
Zasady podatkowe wg. A. Smitha:
Zasada równości - oznacza, że każdy jest opodatkowany stosownie do wysokości dochodu
Zasada pewności -możliwość dokładnego poznania ciążących podatków na podatników o
Zasada dogodności - podatek powielony w okresie i sposób dogodny dla podatnika
Zasada taniości - pobór podatku i kontrola, podatki powinny być jak najniższe
Zasady podatkowe wg. A. Wagnera:
Zasady fiskalne - oznaczają, że podatek powinien być wydajny i elastyczny, dostosowany do przebiegu cyklu koniunkturalnego,
Zasady gospodarcze (ekonomiczne) - oznaczają nienaruszalność majątku podatników.
Zasady sprawiedliwości - wyróżnia się: zasadę powszechności, równości i zdolności dochodowej
Zasada techniki podatkowej - sprowadzają się do zasady pewności, dogodności i taniości podatków (żeby koszty nie były większe od dochodów)
Struktura podatku (konstrukcja) - technika podatku
Elementy techniki podatku:
- podmiot podatku: osoba, na której ciąży obowiązek podatkowy
Wyróżnia się:
- podmiot czynny - państwo, władze samorządowe
- podmiot bierny- osoby prawne i fizyczne zobowiązane do płacenia podatku ( podatnik i płatnik, inkasent)
Elementy konstrukcji podatku:
Podmiot podatku
Czynne
Bierne
Podatnik
Płatnik
Inkasent
Przedmiot podatku
Podstawa opodatkowania
Źródło opodatkowania
Stawka podatkowa
Ze względu na technikę obliczenia zawartości
Procentowa
Kwotowa
Ze względu na stosunek stawek do podstawy opodatkowania
Stała
Zmienna
Progresywna
Regresywna
Składka opodatkowania
Proporcjonalna
Progresywna
Zwolnienia, ulgi zwyżki podatkowe.
Podatnik - osoba prawna, fizyczna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która ponosi ciężar świadczenia podatkowego przez uszczuplenie swego dochodu lub majątku.
Płatnik - osoba prawna, fizyczna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, na której ciąży obowiązek odprowadzenia podatku do budżetu.
- Przedmiot podatku - rzeczy lub zdarzenia, które w myśl ustawy wiążą się z powstaniem obowiązku podatkowego, np. osiągnięty przychód, spadek, darowizna, własność nieruchomości.
- Podstawa opodatkowania - wielkość zależna od wartości przedmiotu opodatkowania. Może być wyrażona w pieniądzu np. dochód lub w jednostkach naturalnych np. opodatkowanie gruntów rolnych.
- Źródło opodatkowania - wartość, od której podatek zostaje faktycznie zapłacony np. dochód, majątek.
- Stawka podatkowa - współczynniki określające wartość podatku w stosunku do podstawy opodatkowania.
- Skala podatkowa - tabelaryczne zestawienie, w którym ujmuje się poszczególne zakresy skal podatkowych wraz z odpowiadającymi im stawkami podatkowymi.
- Zwolnienia, ulgi i zwyżki podatkowe
Podstawowe rodzaje podatków |
||
Ze względu na kryterium przedmiotowe: Majątkowe Przychodowe Dochodowe Konsumpcyjne |
Ze względu na budżet uprawniony do otrzymania podatku: Podatki budżetu państwa Podatki budżetów samorządowych |
Ze względu na przerzucalność: Bezpośrednie Pośrednie
|
Charakterystyka podatków
Podatki majątkowe - świadczenie powiązane z posiadanym przez podatnika majątkiem. Przedmiotem podatku majątkowego może być:
całość lub część posiadanego majątku
zmiana praw majątkowych ( nabycie lub zbycie praw majątkowych)
przyrost majątku nie związany ze zmianą właścicieli majątku.
Do podatków tych zalicza się:
podatek od nieruchomości
podatek od spadków i darowizn.
Podatki przychodowe - podatki, których podmiotem i podstawą jest całość przychodów osiągniętych przez podatnika bez potrącania kosztów np. odsetek od towarów i usług.
Podatek dochodowy - obciążają dochody podatników stanowią różnicę między przychodami a kosztami uzyskania przychodów np. podatek dochodowy od osób fizycznych lub prawnych.
Podatki konsumpcyjne - podatki od wydatków np. akcyza.
Podatki budżetu państwa - podatki zasilające budżet, np. podatek dochodowy od osób fizycznych, prawnych, VAT, akcyza.
Podatki jednostek samorządu terytorialnego - podatki lokalne zasilające samorządy, np. podatek rolny, leśny od nieruchomości, od środków transportu, od działalności osób fizycznych, opłacany kartą podatkową, od czynności cywilnoprawnych, od spadków i darowizn, od posiadania psów.
Podatki bezpośrednie - podatki, które nie są przerzucane na inne podmioty np. podatek dochodowy.
Podatki pośrednie - podatki przerzucalne, np. ciężar podatku przesunięty jest na inne osoby np. VAT, akcyza.
System podatkowy w Polsce
Systemem podatkowym określa się najczęściej całokształt podatków istniejących obok siebie jednocześnie w danym kraju, tworzącym całość organizacyjną zarówno pod względem prawnym jak i ekonomicznym.
Podatki pobierane przez Urząd Skarbowy stanowiące dochody budżetu państwa:
Podatek od towarów i usług
Podatek akcyzowy
Podatek od gier
Podatki pobierane przez Urząd Skarbowy stanowiące częściowo dochody jednostek samorządu terytorialnego:
Podatek dochodowy od osób fizycznych - opodatkowanie na zasadach ogólnych oraz w formie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych (27,6 % otrzymuje gmina, 1% powiat, 1,5% województwo)
Podatek dochodowy od osób prawnych (5% gmina, 0,5% województwo)
3. Podatki pobierane przez Urzędy Skarbowe stanowiące dochód gmin:
- Podatek dochodowy od osób fizycznych opłacony w formie zryczałtowanej - karta podatkowa
- Podatek od czynności cywilnoprawnych
- Podatek od spadków i darowizn
4. Podatki i opłaty pobierane przez urzędy gminy stanowiące dochody gmin:
- Podatek rolny
- Podatek leśny
- Podatek od nieruchomości
- Podatek od środków transportowych
- Podatek od posiadania psów
- Opłaty: targowa, miejscowa, administracyjna
- Opłata skarbowa
Podatek od towarów i usług zwany VAT
Cechy charakterystyczne podatku VAT
- powszechność opodatkowania
- wielofazowość
- opodatkowane obroty netto
- potrącalność podatku - opodatkowaniu podlega tylko wartość dodana
VAT jest równocześnie podatkiem należnym (ustalonym od sprzedaży podatnika), jak również naliczanym (płacony przy zakupie towarów i usług).
Kwota zobowiązania podatkowego od zapłacenia we właściwym urzędzie skarbowym jest to różnica między podatkiem należnym a podatkiem naliczonym za dany miesiąc rozliczeniowy. Stawka 22% (7%, 3% te stawki mają obowiązywać do kwietnia 2008r.) podatek płacimy do 25 dnia każdego miesiąca.
Podatek akcyzowy - podstawa prawna jest VAT.
Podmiotami podatkowymi są wyłącznie producenci i importerzy
Podmiotami opodatkowania są wyroby o charakterze luksusowym (używki)
Stawki opodatkowania 25%-1900%.
Podatek dochodowy od osób fizycznych
- podmiot podatku: osoba fizyczna ( min. 183 dn. w RP)
- podstawą opodatkowania: dochód
- skala podatkowa o charakterze progresywnym 19%, 30%, 40%
Podatek dochodowy od osób prawnych
- podstawą opodatkowania jest dochód liczony jako różnica przychodów i kosztów uzyskania przychodów (19%)
Finanse samorządów terytorialnych
1. Istota i funkcje samorządu terytorialnego
W modelu trójszczeblowym samorządu terytorialnego gmina jest szczeblem podstawowym, powiat- szczeblem pośrednim ( powiat ziemski- PZ, powiat grodzki- PG), a województwo szczeblem najwyższym.
Podział taki został dokonany z uwagi na zakres zadań jednostek samorządu terytorialnego, a nie ze względu na zakres podległości.
Gmina, powiat, województwo jako jednostki samorządu terytorialnego stanowią szczególnego rodzaju system społeczno- gospodarczy ( tzw. terytorialną korporację samorządową, tj. korporację prawa publicznego), na który składają się następujące elementy:
Obszar, który zajmuje gmina, powiat, województwo
Mieszkańcy tworzący wspólnotę samorządową
Władza, tj. wybieralne demokratycznie organy gminy, powiatu i województwa
Jednostki organizacyjne gminy, powiatu, województwa, tj. Jednostki budżetowe gospodarstwa pomocnicze, środki specjalne, zakłady budżetowe, fundusze celowe
Samorząd terytorialny jest organem publicznym powołanym do wykonywania określonych zadań administracji publicznej w sposób zdecentralizowany.
Funkcje samorządu terytorialnego:
Upodmiotowienie społeczności lokalnej i regionalnej
Organizowanie rozwoju społecznego
Formułowanie i realizowanie polityki gospodarczej na terenie danej gminy, powiatu, województwa samorządowego
Uczestnictwo w przedsięwzięciach gospodarczych
2. System finansowy jednostek samorządu terytorialnego
Finanse samorządu terytorialnego- publiczne zasoby pieniężne gmin, powiatów, województw samorządowych, operacje tymi zasobami i normy prawne je regulujące
Budżet gminy, powiatu, województwa jest podstawą prowadzenia samodzielnej gospodarki finansowej gmin, powiatów i województwa
Budżet uchwalany jest odpowiednio przez radę gminy, radę powiatu, sejmik województwa, jako część uchwały budżetowej na rok budżetowy ( rok kalendarzowy)
Budżet jednostki samorządu terytorialnego jest rocznym planem:
Dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki
Przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarczych pomocniczych jednostek budżetowych, środków specjalnych ora funduszy celowych jednostki samorządu terytorialnego
3. Dochody własne jednostek samorządu terytorialnego
Dochody jednostek samorządu terytorialnego to dochody własne oraz subwencje i dotacje celowe z budżetu państwa.
Wpływami jednostek samorządów terytorialnych są dochody własne, subwencje ogólne, dotacje celowe. Subwencje i dotacje pochodzą z budżetu państwa i stanowią 70% wpływów, 30% to dochody własne.
Dochody własne jednostki samorządu terytorialnego:
Podatkowe:
Podatki lokalne tj. podatek od nieruchomości, od środków transportowych i od posiadania psów
Podatki w całości pobierane przez gminę, ale rada gminy nie kształtuje ich stawek oraz nie ma prawa wprowadzania generalnych zwolnień czy przyznawania ulg: podatek rolny, leśny, od spadków i darowizn, podatek dochodowy opłacany na zasadzie uproszczonej tj. w formie karty podatkowej
Dochody z samoopodatkowania się mieszkańców gminy w drodze referendum
Dochody z udziałów w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa, tj. w podatku dochodowym od osób fizycznych i w podatku dochodowym od osób prawnych
Niepodatkowe:
Opłata skarbowa, opłata eksploatacyjna
Opłaty lokalne: opłata targowa, miejscowa, administracyjna
Opłaty z tytułu oddania gruntu w użytkowanie wieczyste na rzecz osób fizycznych lub od osób prawnych, albo w zarząd na rzecz jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej
Opłaty adiacenckie pobierane od właścicieli gruntów zobowiązanych do wnoszenia udziału w kosztach budowy urządzeń komunalnych, energetycznych i gazowych odpowiednio do wzrostu wartości nieruchomości w wyniku wybudowania na nich tych urządzeń
Wpływy z najmu i dzierżawy lokalu, budynku, gruntu lub innych rzeczy bądź praw będących własnością gminy, powiatu, województwa
Wpływy ze sprzedaży nieruchomości stanowiących własność samorządu
Dywidendy od przedsiębiorstw komunalnych i wpłaty z zysku
Dochody związane z przepisami o prywatyzacji przedsiębiorstw komunalnych
Dochody z dywidend z tytułu posiadanych akcji w spółkach akcyjnych oraz zyski z tytułu posiadanych udziałów w spółkach z.o.o , a także część nadwyżek finansowych wpłacanych przez zakłady budżetowe
Dochody z tytułu sprzedaży akcji i udziałów w spółkach prawa handlowego
Zapisy, darowizny, spadki
Kary i grzywny
Odsetki od środków na rachunkach bankowych
Odsetki od pożyczek udzielonych przez gminy, powiaty i województwa
4. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego
Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego są przeznaczane na realizację zadań określonych w ustawach tj. na zadania:
Własne jednostek samorządu terytorialnego
Terytorialnego zakresu administracji rządowej i inne zadania zlecane jednostkom samorządu terytorialnego ustawami
Przyjęte przez jednostki samorządu terytorialnego do realizacji w drodze umowy lub porozumienia
Realizowane wspólnie z innymi jednostkami samorządu terytorialnego
Pomoc rzeczowa lub finansową dla innych jednostek samorządu terytorialnego, określoną przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego
5. Deficyt budżetu i dług jednostek samorządu terytorialnego
Różnica między dochodami a wydatkami budżetu jednostek samorządu terytorialnego stanowi odpowiednio nadwyżkę budżetu jednostek samorządu terytorialnego lub deficyt budżetu jednostek samorządu terytorialnego.
Deficyt budżetu jednostek samorządu terytorialnego może być pokryty przychodami pochodzącymi:
Ze sprzedaży papierów wartościowych wyemitowanych przez jednostkę samorządu terytorialnego ( obligacji, bonów)
Kredytów zaciągniętych w bankach krajowych
Pożyczek
Prywatyzacji majątku j.s.t
Nadwyżek budżetu j.s.t z lat ubiegłych
Łączna kwota przypadająca w danym roku budżetowym spłat rat kredytów i pożyczek z odsetkami, wykupu papierów wartościowych nie może przekroczyć 15% planowanych na dany rok budżetowy dochodów j.s.t.
W przypadku, gdy te 15% nie jest respektowane i relacje tych w/w wydatków do dochodów j.s.t. przekroczy 55% to kwota 15% zostanie zmniejszona do 12% planowanych dochodów j.s.t.
Budżet UE a finanse publiczne Polski
Traktat z Maastricht
Traktat z Maastricht, oficjalnie Traktat o Unii Europejskiej( TUE )umowa międzynarodowa parafowana 10 grudnia 1991, podpisana 7 lutego 1992 w Maastricht w Holandii. TUE wszedł w życie 1 listopada 1993 po referendach przeprowadzonych w niektórych krajach członkowskich.
Najważniejsze cele i postanowienia:
Utworzenie obszaru bez granic wewnętrznych
Umocnienie spójności gospodarczej i społecznej ( KOHEZJI)
Utworzenie unii gospodarczo- walutowej łącznie z wprowadzeniem wspólnej waluty euro od 1 stycznia 1999 r i określeniem kryteriów konwergencji
Traktat ustanowił UE opartą na Wspólnotach Europejskich i uzupełnioną o nowe polityki tzn:
Unie Gospodarczo- Walutową
Wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa
Współpracę w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i wymiaru sprawiedliwości
( 3 filary UE)
Kryteria konwergencji
Kryteria konwergencji ( kryteria zbieżności, kryteria z Maastricht)- są to ustalone w Traktacie o UE wskaźniki ekonomiczne i zasady, jakie powinna spełniać polityka gospodarcza danego państwa, które aspiruje do członkostwa w Unii Gospodarczo- Walutowej ( UWG) i tym samym do strefy euro.
Dane państwo musi spełniać 5 warunków ustalonych w protokole do traktatu z Maastricht:
Średnią stopę inflacji w ciągu roku poprzedzającego akcesję do UWG nie wyższą niż 1,5 punktu procentowego od pułapu wyznaczonego przez średni poziom inflacji obliczany dla 3 państw o najniższej inflacji w UE
Średnią nominalną długoterminową stopę procentową nie wyższą niż 2 punkty procentowe od poziomu wyznaczonego przez średni poziom odpowiednich stóp procentowych w 3 krajach o najniższej stopie inflacyjnej w UE
Stabilny kurs walutowy w ciągu 2 lat poprzedzających akcesję kraju do UGW, oznacza to udział w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego; dokładniej, dany kraj powinien przestrzegać normalnego przedziału wahań ( +/- 15%) swojej waluty w ramach ogólnounijnego systemu ERM II, nie może również w tym czasie dokonać samodzielnej rewaluacji bądź dewaluacji własnej waluty wobec waluty innego kraju UE
Deficyt budżetowy mierzony w roku poprzedzającym ocenę w cenach rynkowych nieprzekraczający 3% PKB danego kraju
Dług publiczny w roku poprzedzającym ocenę nieprzekraczający 60% PKB danego kraju
Istota funkcjonowania budżetu UE 9 dochody i wydatki
Budżet ogólny UE ukształtował się w wyniku wieloletnich ewolucji.
Trzy wspólnoty dały jego początek:
Europejska Wspólnota Węgla i Stali ( EWWiS)
Europejska Wspólnota Energii Atomowej ( EUROTOM)
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG)
Dysponowały one własnymi budżetami. Na mocy Traktatu Fuzyjnego z 1965 r, w lipcu 1967 powstał jeden wspólny budżet.
Poza zbiorczym budżetem Wspólnot pozostawał do lipca 2002 r budżet operacyjny EWWiS.
Zasady sporządzania i wykonania budżetu oraz procedura jego uchwalania wynikają z 3 rodzajów źródeł prawnych:
traktatów
prawa uchwalonego na podstawie traktatów( prawa pochodnego)
porozumień zawieranych między instytucjami Wspólnot
Budżet UE konstruowany jest, podobnie jak budżet każdego państwa, z zachowaniem zasad budżetowych.
Podstawowe zasady to:
zasada jedności- 1 dokument, który wszystko zawiera
zasada powszechności ( uniwersalizmu)- budżetem objęte są wszystkie dochody i wydatki
zasada roczności- dotyczy rocznego okresu
zasada równowagi budżetowej- wszystkie wydatki musza znaleźć pokrycie w dochodach
zasada szczegółowości ( specyfikacji)- każdy wydatek zawarty w budżecie ma określony cel
Od 1999 budżet ogólny UE sporządzany jest w Euro.
Perspektywa finansowa
Od końca lat 80- tych opracowywane są średniookresowe plany finansowe zwane Perspektywą Finansową, które wyznaczają ramy finansowe dla działalności wspólnoty, a tym samym i dla budżetu.
Perspektywa Finansowa jest efektem Porozumienia międzyinstytucjonalnego między Parlamentem Europejskim, Radą i Komisją, czyli instytucjami zaangażowanymi w procedurze uchwalania budżetu.
Porozumienie jest aktem prawnym UE, wiążącym dla wszystkich stron uczestniczących w uchwaleniu budżetu.
W ujęciu historycznym możemy wyróżnić 2 źródła dochodów budżetu:
Wpłaty krajów członkowskich
Dochody ( zasoby) własne, pobierane bezpośrednio na rzecz Wspólnoty
Dochody własne pochodzą z następujących źródeł:
Opłat rolnych ( wyrównawczych) związanych z importem produktów rolnych ( w 1995 zostały one zastąpione cłami rolnymi) i opłat z tytułu produkcji i magazynowania cukru ( tzw. opłaty cukrowe)
Ceł pobieranych przy imporcie z krajów trzecich na podstawie Wspólnej Taryfy Celnej
Wpływów z tytułu podatku od wartości dodanej ( VAT) obliczanych przy zastosowaniu jednolitej stawki do zharmonizowanej podstawy opodatkowania
Z tzw. czwartego źródła
Czwarte źródło to jednorazowe wpłaty krajów członkowskich stanowiące określony % dochodu narodowego brutto. Wpłaty te są dokonywane wtedy, gdy wydatki UE są większe niż pozostałe dochody Unii.
Poszukuje się nowych, własnych źródeł dochodów. Rozważane są 3 opcje:
Podatek energetyczny. Rozwiązaniu temu sprzyja uchwalona w 2003 dyrektywa w sprawie opodatkowania produktów energetycznych i energii
Zmodyfikowany VAT. Byłby to podatek pobierany przy zastosowaniu stawki unijnej, razem z podatkiem krajowym. Stawka podatku składałaby się ze stawki krajowej i stawki unijnej
Podatek dochodowy od osób prawnych. Rozwiązanie to wymagałoby określenia wspólnej podstawy opodatkowania i wprowadzenia minimalnych stawek
Wydatki budżetu UE przeznaczone są na niwelowanie różnic pomiędzy krajami członkowskimi. W związku z tym wydatki te dotyczy funduszy przez akcesyjnymi np.Fare i Sapart. Następnie finansowanie funduszy strukturalnych i funduszy spójności tzw. KOHEZJI
Obecnie istnieją 4 fundusze strukturalne:
Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnych ( EFOR) składający się z dwóch części:
Sekcji gwarancji
Sekcji orientacji
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego ( EFRR)
Europejski Fundusz Społeczny (EFS)
Fundusz Instrument Orientacji Rybołówstwa ( FIOR) - fundusz przeznaczony na modernizację rybołówstwa
Na lata 2007-2011 sporządzono tzw. Narodową Strategię Spójności, jest ona realizowana za pomocą programów operacyjnych. SA to:
- program operacyjny rozwoju Polski Wsch
-p.o. infrastruktura i środowisko
- p.o. kapitał ludzki
-p.o. innowacyjna gospodarka
- p.o. europejskiej współpracy terytorialnej
- p.o. pomoc techniczna
Inicjatywy Wspólnotowe finansowane z funduszy strukturalnych dotyczą obecnie tylko czterech programów o transnarodowym znaczeniu ( poprzednio było ich 13). Są to:
INTEREG III- współpraca przygraniczna, transgraniczna i międzyregionalna ( EFRR)
LEADER+ - rozwój obszarów wiejskich poprzez zintegrowane programy ( EFGiOR)- sekcja orientacji
EQUAL- transgraniczna współpraca w zwalczaniu dyskryminacji i nierówności występujących na rynku pracy ( EFS)
URBAN II- ekonomiczna i społeczna odnowa miast ( EFRR)
Rozliczenia Polski z UE
Z przedst. Danych wynika że srodki przekazane przez UE przewyższają w 2004r., o 3399,5 min zł, a w 2005r. o 10104,7 mln zł kwoty wydatkowane z budżetu państwa, co daje Polsce pozycję beneficjenta netto.
Kontrola wykonania budżetu UE
Organem odpowiedzialnym za przedkładanie Radzie Europejskiej raportu o podejmowaniu przez kraje członkowskie oraz instytucje wspólnotowe, działań w celu ochrony interesów finansowych Wspólnoty oraz zwalczania oszust jest Komisja Europejska.
Komisja Europejska odpowiada za prawidłowe wykorzystanie środków UE. Jest to bardzo trudne zadanie, bowiem ponad 80% wydatków budżetowych realizowane jest na szczeblu krajów i regionów.
10.10.2002 weszła w życie Konwencja w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnoty.
Jednostki zaangażowane w kontrolę budżetu UE:
poziom UE
- Komisja Europejska
- Europejski Trybunał Obrachunkowy
2. Poziom krajowy
- państwa członkowskie
-instytucje kontrolne na poziomie krajowym
KE odpowiada za prawidłowe wykonanie budżetu wspólnotowego. W ramach KE, wydzielono jednostkę odpowiedzialną za kontrolę wew.
Europejski Trybunał Obrachunkowy funkcjonuje od 1977 r. Odpowiada za kontrolę zewnętrzną nad finansami UE. Jest instytucją niezależną. Trybunał dokonuje kontroli na wniosek danej instytucji europejskiej lub sam decyduje o jej rozpoczęciu.
Kontrole dotyczą:
Budżetu UE
Kredytów i pożyczek związanych z UE
Działalności finansowej Europejskiego Banku Inwestycyjnego i innych instytucji
Budżet państwa w świetle członkostwa UE
Państwa nierespektujące norm konwergencji, głównie w zakresie deficytu i długu publicznego w relacji do PKB:
- podlegają karom pieniężnym: przekazują do KE depozyt w wys. 0,2% PKB plus 1/10 różnicy między poziomem deficytu a wskaźnikiem deficytu 3% (max depozyt nie może przekroczyć 0,5%)
- jeżeli w ciągu 2 lat kraj nie poprawi swoich wyników depozyt staje się przychodem budżetu KE
Konieczność dalszego dostosowania w zakresie statystki finansów publicznych np. metodologia obliczania deficytu budżetowego i długu publicznego
Konieczność dostosowania polskiego prawa budżetowego do wymogów współfinansowaniu wydatków wspólnotowych oraz ich wieloletniego planowania.
26