38b. Autorskie odmiany wiersza wolnego (Barańczaka, Białoszewskiego, Czechowicza, Miłosza, Przybosia, Różewicza). Fabuła i czas.

Martyna Gmur

Autorskie odmiany wiersza wolnego

(Barańczaka, Białoszewskiego, Czechowicza, Miłosza, Przybosia, Różewicza)

Wiersz wolny - wiersz nie podlegający zasadzie rytmicznej powtarzalności podobnie zbudowanych wersów, która stanowi fundament wszystkich regularnych systemów wersyfikacyjnych oraz wiersza nieregularnego. Podstawą jego organizacji jest swobodny, ale celowy układ rozmaitych wersów, który dodatkowo członkuje wypowiedź, zmienia zwykłe podziały składniowo-intonacyjne, wytwarza antyprozaiczną intonację wierszową, reguluje tempo mowy, wprowadza szczególne sygnały ważności, formuje nowe konfiguracje słów i tworzy odniesienia między słowami zgrupowanymi w następujących po sobie, oddzielnych segmentach.

Wiersz wolny, [w:] Podręczny słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Warszawa 1993, s. 276.

Autorskie odmiany wiersza wolnego

Stanisław BARAŃCZAK:

• współtwórca ruchu Nowej Fali

• zmetaforyzowany język poetycki, wykorzystujący tradycje awangardy i baroku oraz rozwijający nurt lingwistyczny

• inspiracja wierszami przekładanymi, w których bardzo wyraźnie uobecnia się autorskie „ja” poety

• wielopoziomowe wyrafinowanie formalne

• dążenie do wynalazczości języka poetyckiego

• frenetyzm (nagromadzenie w utworze elementów budzących grozę), sensualność, analogia

• Południe

Słodki lek prawdziwości, smak, co skróci z nami
przejście, ten stromy szlak, pionową drogę
z nagłego krzyku tuż po urodzeniu
w dół; jeszcze nieprzytomny
bielą kropli z piersi,
nagim potopem
światła,
smak
i
znak
świata;
jakim powrotem
-wielokrotny, pierwszy,
twój - jeszcze się przypomni
na dnie, po życiu już, po urojeniu
trzeźwiej bezstronny: smak ponownie trochę
słodki, lecz bardziej gorzki, jak to z truciznami

Miron BIAŁOSZEWSKI:

• nurt poezji lingwistycznej

• wieloznaczna gra słowna

• krótkie epifaniczne formy

• transformacja języka - przekształcanie słów, nadawanie im nowych form gramatycznych, wprowadzanie nieznanych związków frazeologicznych i struktur składniowych:

ja dzisiejszy

jaknajdzisiejszy

chcę spełnień mi się chceń na dziś dziś

przed przespaniem się w jajutrzejszość

(M. Białoszewski Osobowość zaściankowa)

• język polski = język potoczny / polszczyzna = słowo + człowiek/sytuacja

• sięganie do języków obcych po to, aby odsłonić egzotykę mowy polskiej

• świadome popełnianie błędów gramatycznych

• reizm - opisywanie przedmiotów i podnoszenie ich rangi

• dystansowanie się od podmiotu lirycznego.

Józef CZECHOWICZ:

• większy udział wyrównań rytmicznych (szczególnie zestrojowych), znaczne ograniczenie (w porównaniem z Przybosiem) ostrych kontrastów w długości wersów - tendencja do ich wyrównania

• zarzucenie interpunkcji i dużych liter - znaków wspierających porządek składniowy

• wzajemne przeplatanie nurtu sielankowo-arkadyjskiego i katastroficznego

• lapidarny, oparty na eliptycznych skrótach styl wypowiedzi lirycznej

• postawa romantyczna, wizyjna i kreacyjna

• symbol jako środek aluzyjnej i wieloznacznej wypowiedzi

• częste używanie form magicznych, zwłaszcza zaklęć

• muzyczność - bogaty rejestr środków instrumentacji dźwiękowej.

Czesław MIŁOSZ:

• wczesna twórczość to przejaw katastrofizmu: ciągła oscylacja między tęsknotą do Arkadii a przeczuciem Apokalipsy, między potrzebą afirmacji życia, fascynacją pięknem natury a przewidywaniem kataklizmu cywilizacyjnego i nieodwołalnego końca świata

• poczucie współwiny i współodpowiedzialności prowadzi do postawy heroicznej i stoickiej - los osobisty i zbiorowy ujmowany w kategoriach eschatologicznych i metafizycznych

• przełamywanie powagi i profetycznego patosu przez ironiczny dystans

• dialog wewnętrzny

• tonacja ironiczno-sarkastyczna

• twórca wiersza wielosyntagmowego - długie wersy, najczęściej niezakończone, z bardzo wyraźnymi granicami składniowymi

• wiersz bezrymowy, o intonacji nieśpiesznego opowiadania, wzniosłego przemówienie (np. tomik Gucio zaczarowany).

Julian PRZYBOŚ:

• kontrastowanie wyrazów składniowych

• budowanie wersu z pojedynczego wyrazu (rzeczownika, bezokolicznika czy nawet spójnika)

Ale między ruchem ręki

a

między czasem

zapadł wieczór,

pusty futerał.

(J. Przyboś Skrzypek, ruch jego ręki, w. 10-14)

• poezja wczesna: bohaterami poezji są robotnicy i rzemieślnicy; stosowanie języka naukowego

• poezja dojrzała: liryka pejzażowa i refleksyjna, wykorzystanie matafor

• motywy autobiograficzne.

Tadeusz RÓZEWICZ:

• wiersz jednosyntagmowy lub drobnosyntagmowy

• podział na quasi-strofy, nieduże grupy wersów zamknięte zazwyczaj mocną granicą składniową

• brak rymów, instrumentacji (składników nakładających ograniczenia na dobór wyrazów)

• brak wieloznaczności i niejasnych relacji znaczeniowych między wersami-syntagmami

• jasno wyartykułowane związki składniowo-logiczne

• użycie wielkiej litery i kropki ma indywidualny charakter

• forma wiersza nie przesłania faktów

• zestrojowa rytmizacja całych partii wersów (szczególnie w sytuacji ciągów wyliczeniowych)

• paralelne syntagmy powielają pewne pojęcia, dzięki czemu występuje wzmocnienie znaczeń

• krótkie wersy

• przewaga najsłabszych granic składniowych między wersami

• rzadko stosowany kontrast wyrazów-wersów z długimi zdaniami-wersami

• podział na wersy dyktuje głównie znaczenie i ekspresja

• wybór antywiersza w celu odzwierciedlenia człowieka okaleczonego przez wojnę

• zabiegi stylistyczne: elipsy (w celu osiągnięcia skrótu wypowiedzi), likwidacja czasowników na korzyść rzeczowników, prozaizacja języka

okiennice zamknięte

jak zebra u wodopoju

dwa łoża w lustrze patrzy na

swoją twarz w lustrze przemyka

oczy lampa pod sufitem

w lustrach lampy i twarze

na niklowych prętach kolorowe

ręczniki lustro nad umywalką

w szyfladzie gazety po gościu

który wyjechał dziś

przed godziną szpilka do włosów

to była kobieta

(T. Różewicz Et in Arcadia ego, I, w. 123-135)

Fabuła i czas

Fabuła (łac. fabula = bajka, opowieść) - układ zdarzeń, które w dziele epickim lub dramatycznymskładają się na koleje życiowe postaci. Zdarzenia współtworzące fabułę są związane trojako:

1) wiąże je czasowe następstwo (czas fabuły)

2) pozostają w relacjach przyczynowo-skutkowych

3) tworzą szereg rozwijający się w kierunku określonego celu (akcja).

Typy fabuły:

• epizodyczna - najprostszy typ fabuły, którą wypełniają zdarzenia w znacznym stopniu usamodzielnione, nie składające się w formy wyższego rzędu; formy bardziej złożone to fabuły, w których zdarzenia układają się w wątki

• jednowątkowa - fabuła zwarta, którą mają z reguły tragedia czy nowela

• wielowątkowa - najczęściej występuje w powieści.

Wątki w obrębie fabuły układają się bądź hierarchicznie (wątek główny i podporządkowane mu - uboczne, bądź równolegle i równorzędnie. W rozbudowanych fabułach obok wątków występuję najczęściej epizody, charakteryzujące tło - obyczajowe, geograficzne, historyczne - na którym rozgrywają się wypadki, a obok zdarzeń rozgrywających się w czasie bezpośrednio przedstawionym - zdarzenia reprezentujące przedfabularną przeszłość bohaterów (przedakcja) lub ich pofabularną przyszłość (poakcja).

Fabuła jest każdorazowo tworem zindywidualizowanym, związanym nierozdzielnie z danym ukształtowaniem językowym utworu; jej podstawą pozostaje jednak zawsze pewien schemat fabularny, obejmujący typowe relacje między zdarzeniami i typowe relacje między postaciami, który powraca w wielu innych utworach tego samego gatunku czy odmiany.

Fabuła, [w:] Podręczny słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Warszawa 1993, s. 69.

Czas

• czas fabuły - w układzie czasów charakterystycznym dla utworów narracyjnych czas, w którym przebiegają zdarzenia składające się na fabułę, zawsze wcześniejszy od czasu narracji; inna nazwa: czas świata przedstawionego

• czas narracji - w układzie czasów właściwym utworom narracyjnym czas, w którym krystalizuje się narracja, zawsze późniejszy od czasu fabuły

• czas w dziele literackim - jeden z podstawowych elementów strukturalnych dzieła literackiego, przybierający różne postacie w trzech rodzajach literackich; w liryce mamy do czynienia zawsze z teraźniejszością, w dramacie - z czasem dziejących się scen; najbardziej skomplikowane są stosunki czasowe w epice: obok czasu narracji występuje czas fabuły, z reguły odwołujący się do czasu spoza dzieła literackiego; może obejmować on szeroko rozumianą współczesność (np. w powieści realistycznej), przeszłość (np. w powieści historycznej) bądź mniej lub bardziej określoną przyszłość (np. w science-fiction); operowanie czasem w dziele literackim otwiera różnorakie możliwości kompozycyjne, łączy się przy tym często z refleksją o czasie i z obrazem jego przeżywania przez bohaterów.

Czas fabuły, czas narracji, czas w dziele literackim, [w:] Podręczny słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Warszawa 1993, s. 40-41.

Bibliografia

Balcerzan E., Poezja polska w latach 1939-1965, Warszawa 1988.

Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1. i 2., red. Hutnikiewicz A. i Lam A., Warszawa 2003.

Podręczny słownik terminów literackich, red. Sławiński J., Warszawa 1993.

Zarys teorii literatury, red. Głowiński M., Okopień-Sławińska A., Sławiński J., Warszawa 1975.

---