1. Pojęcie grupy społecznej
Zdaniem Jana Szczepańskiego, “grupą społeczną jest pewna liczba osób (najmniej trzy) powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności”.
2. Geneza
Człowiek w ciągu swojego życia należy do różnych grup społecznych. Są to małe grupy liczące po kilka osób, grupy znacznie większe obejmujące kilkanaście lub kilkadziesiąt osób i grupy bardzo duże, takie jak zrzeszenia, towarzystwa. Z “grupą” jako zjawiskiem społecznym spotykamy się już od czasów Arystotelesa, który zbudował model grupy mniejszej- gminy lub rodziny oraz wielkiej- państwa i grup małych, określając strukturę i funkcjonowanie rodziny jako mniejszej komórki społecznej. Socjologiczna teoria różniła się od modelu Arystotelesa poza wspólną cechą, którą była “przyjaźń”. Jako pierwsi grupą zainteresowali się pedagodzy, a dopiero później stała się ona obiektem rozważań socjologów.
3. Organizacja, struktury, typy i funkcje
Grupa rówieśnicza, szczególnie młodzieżowa tworzy pewną określoną strukturę stosunków międzyosobniczych. Możemy wyróżnić co najmniej trzy elementy tworzące istotę stosunków społecznych grupy:
- układ hierarchii wewnętrznej grupy
- układ decyzji i system kanałów komunikacyjnych
- układ i rodzaj więzi między członkami grupy.
W oparciu o właściwości rozwojowe dzieci i młodzieży możemy wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:
1) dziecięce grupy zabawowe, bandy
2) młodzieżowe paczki, kliki
3) młodzieżowe grupy dewiacyjne (gangi, bandy przestępcze).
W grupach rówieśniczych można dostrzec trzy rodzaje sprawowania funkcji kierowniczych:
- przodownictwo: charakteryzuje osoby, które ze względu na cechy charakteru, charyzmę czy właściwości opiekuńcze zostały obdarzone zaufaniem przez grupę
- przywództwo: wynika z ogólnych kwalifikacji bądź specjalnych właściwości (zamożność, osiągnięcia sportowe)
- panowanie: zdobywane instrumentalnie, głównie siłą.
Im bardziej stosunki grupy do otoczenia są nieprzyjazne, im wyższe zagrożenie represją społeczną, tym silniejsze tendencje do sprawowania przywództwa autorytarnego.
Demokratyczny i liberalne przywództwo dominuje grupach bez silnego poczucia odrębności wobec otoczenia czyli takie, które zawierają cele zabawowe lub towarzyskie.
Natomiast dziecięce grupy rówieśnicze, cechuje przywództwo chaotyczne, i co za tym idzie- częsta zmiana liderów.
4. Znaczenie grupy rówieśniczej w procesie uspołecznienia - grupy formalne i nieformalne
W procesie socjalizacji ważną rolę odgrywa uczestnictwo w działalności różnych grup dziecięcych i młodzieżowych. Grupa rówieśnicza zaspokaja te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Dzięki silnej motywacji uczestnictwo w grupie wzmacnia poczucie własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki.
Ze względu na sposób powstawania i instytucjonalne usankcjonowanie grupy można wyróżnić:
a) Grupy formalne: wyznaczone przez strukturę organizacyjną danej społeczności oraz układ istniejących w niej instytucji społecznych. Grupę tę tworzy społeczność szkolna, wchodzące w jej skład klasy, samorząd uczniowski, organizacje dziecięce i młodzieżowe funkcjonujące na terenie szkoły bądź poza nią.
b) Grupy nieformalne: powstają spontanicznie. Nie są one organizowane w sposób planowy i zamierzony, zaś ich struktura organizacyjna nie jest instytucjonalnie usankcjonowana. Grupami nieformalnymi powstającymi zarówno na terenie szkoły jak i poza nią, są tzw. paczki oraz bandy. Z powodu braku właściwej kontroli ich działalności mogą one wywierać niekorzystny wpływ na przebieg socjalizacji. Przykładem takiego destruktywnego oddziaływania może być banda chuliganów czy grupa przestępcza.
5. Grupy pierwotne i wtórne
GRUPA PIERWOTNA |
GRUPA WTÓRNA |
1. członkostwo jest spontaniczne, nacechowane poczuciem aprobującego uczestnictwa 2. dominują więzi osobowe i powszechna identyfikacja wzajemna (znajomość) osobista 3. powyższe określa niewielkie rozmiary grupy pierwotnej 4. członkowie mają poczucie przynależności oraz odrębności wobec otoczenia 5. grupa ustala świat wartości i wzorców o różnorodnych implikacjach dla członków i organizacji grupy 6. istnieje umowny system kontroli i doraźnie określone sankcje 7. grupę cechuje zmienność i okazjonalność celów, labilność struktury i wewnętrznej hierarchii 8. Przywództwo wynika z cech osobowych i aprobaty grupy |
1. członkowie pochodzą z rekrutacji formalnej 2. dominacja więzi rzeczowych i stosunków organizacyjnych 3. możliwe wielkie rozmiary grupy o rozgałęzionej strukturze organizacyjnej i terenowej 4. struktura wewnętrzna sformalizowana z układem hierarchicznym 5. istnienie własnych celów i interesów dominujących nad interesami indywidualnymi 6. posiadanie formalnych wzorów zachowań egzekwowanych formalnymi sankcjami 7. tendencje do centralizacji decyzji, koordynacji działalności i uniformizmu organizacyjnego 8. wyspecjalizowane kierownictwo i wyalienowani przywódcy |
6. Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej
Wpływ grupy rówieśniczej w rozwoju i procesie wychowania widoczny jest bardzo wcześnie. Już ok..3 roku życia dzieci łączą się w małe grupki, by się wspólnie bawić. W wieku przedszkolnym staje się to regułą. Dziecięce grupy powstają spontanicznie, bez zamysłu i ingerencji dorosłych. Tworzą naturalne mechanizmy regulujące wzajemne zachowania dzieci, wewnętrzną organizację, a także pełnią istotne funkcje wychowawcze wobec swoich członków. Zdaniem Floriana Znanieckiego “dziecięca grupa rówieśnicza (…) dąży głównie do zabawy, do spontanicznego i żywiołowego wyładowania energii witalnej bez racjonalnych form i sztywnych rytuałów”.
Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy, co podkreśla Jan Szczepański pisząc, że “grupa rówieśników staje się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie”.
7. Przemiany w znaczeniu grup formalnych wśród dzieci i młodzieży.
W latach 80. niektóre ze związków młodzieżowych zostały pozbawione samodzielności, czyli najważniejszego dla nich atrybutu społecznego. Związki te zostały zmuszone do przyjęcia określonej struktury , ideologii oraz z góry określonych norm i wartości. To powodowało, że młodzi ludzie odczuwali potrzebę buntu. Jednak nie było to dobre, gdyż bunt był karany i się nie opłacał. Na skutek tego utworzyły się więzy przyjaźni i patriotyzm małych grup.
Uwidoczniło się zjawisko uogólnionej nieufności, skierowanej w stronę instytucji i ich pracownikom oraz na mechanizmy kierujące życiem społecznym.
Grupa rówieśnicza odgrywa w życiu młodego człowieka obok rodziny najważniejszą rolę. Pełni wiele ważnych funkcji w procesie uspołecznienia i wprowadzania w świat dorosłości.