GEOLOGIA CZWARTORZĘDU I GEOMORFOLOGIA - zagadnienia na zaliczenie teorii

1.    Podział stratygraficzny czwartorzędu w Polsce

Podział L. Lindner, 1988 rok

0 mln lat	H O L O C E N
0,1 mln lat	ZLODOWACENIE WISŁY
	INTERGLACJAŁ EEMSKI
	ZLOD. WARTY	Zlodowacenia środkowopolskie
	INT. LUBAWSKI
0,3 mln lat	ZLOD. ODRY
	INT. ZBÓJNA		Interglacjał wielki
	ZLOD. LIWCA
	INT. MAZOWIECKI
	ZLOD. SANU II		Zlodowacenia południowopolskie
	INT. FERDYNANDOWSKI
	ZLOD. SANU I
0,7 mln lat	INT. MAŁOPOLSKI
	ZLOD. NIDY
	INT. PODLASKI
	ZLOD. NARWII
1 mln lat	„INT” CELESTYNOWSKI
	„ZLOD” OTWOCKIE
1,87 mln lat	P L I O C E N

2.    Wietrzenie mechaniczne - rodzaje, przebieg, efekty geomorficzne

1. Dezintegracja zw. ze zmianami objętości składników skały

• Wietrzenie insolacyjne (każdy min. ma inny współcz. rozszerzalności cieplnej, skały są złymi przewodnikami ciepła,najsilniej reagują przypowierzchniowe partie). Rozpad następuje najpierw na bloki, potem na materiał b. drobny.

• Eksfoliacja - łuszczenie się skał

• Wietrzenie odciążeniowe - powstają szczeliny odciążeniowe, przypominające uławicenie skał, są równoległe do powierzchni terenu, ale właściwe uławicenie mają zazwyczaj niezgodne. Pęknięcia powstają gdy na stąpi różnica ciśnień (na powierzchni małe, w głębi duże) np. w skutek intruzji lub w głębokich morzach.

• Wietrzenie hydratacyjne - (ilaste) wynik uwodnienia skał, zmiana objętości. Podczas opadów utwory ilaste nasiąkają wodą i pęcznieją, podczas suszy wysychają i kurczą się. Powstają szczeliny hydratacyjne mogą sięgać nawet kilkanaście metrów wgłąb.

2. Dezintegracja zw. ze zmianami wypełnień szczelin, por, itp.

• Zamróz (wietrzenie mrozowe) - rozsadzanie porowatych skał przez zamarzającą w nich wodę w wyniku zmian objętości wody i zwiększenia ciśnienia. Dochodzi do rozpadu blokowego.

• Pod wpływem sił krystalizacji soli - wypełnianie szczelin, zwiększenie nacisku a w rezultacie rozpad blokowy lub granularny.

• Oddziaływania zwierząt i roślin

• Przesuwanie korzeniem, nawet kilka ton skał

• Rozpulchnianie, rozluźnianie skał, np. przez mrówki, krety, gryzonie

Wietrzenie mechaniczne doprowadza do całkowitego wzrostu powierzchni całkowitej okruchów skalnych! Jest ono przygotowaniem do wietrzenia chemicznego. Rozdrabnianie polega na dezintegracji blokowej lub ziarnistej (granularnej). W efekcie powstają: rumowiska skalne (gołoborza), zachodzi eksfoliacja, powstają mikroformy powierzchni skalnych (kociołki wietrzeniowe, tajone, bruzdy, żłóbki, uszkodzenia na budynkach, nagrobkach, pomnikach)

3.    Wietrzenie chemiczne - rodzaje, przebieg, efekty geomorficzne

• Rozpuszczanie - rozkład substancji w warunkach kontaktu z wodą, cząsteczki wody NIE ulegają rozkładowi, dotyczy soli: NaCl Na⁺ + Cl^-

• Hydratacja - adsorpcja wody w sieć krystaliczną, np. anhydryt w gips, CaSO₄ + 2H₂O CaSO₄ * 2H₂O

• Oksydacja - utrata elektronu, Fe 2+ Fe3+ + e, zmiana barwy, np. oliwin serpentyn

• Redukcja - oklejanie, w miejscach trwale zabarwionych

• Karbonatyzacja - z udziałem rozpuszczonego CO₂, dotyczy skał węglanowych, powstaje rzeźba krasowa, terra rossa, H₂O + CO₂ H₂CO₃ H⁺ + HCO₃^-.

W wyniku wietrzenia chemicznego powstają nowe minerały i skały. Zmienia się skład skały macierzystej. Jakościowo: nowe związki i minerały (ulegają rozkładowi). Ilościowo: zmienia się proporcja w udziale poszczególnych składników. Powstają skorupy wietrzeniowe (migracja pierwiastków i wytrącenie w innej części), przebarwienia przypowierzchniowe albo lakier pustynny (warnisz)

4.    Powstawanie i klasyfikacja geofizyczna lodowców

Lodowiec = masa lodu powstała n lądzie i będąca w ciągłym choć powolnym ruchu. Tworzy się ponad linią śnieżną, czyli linią lub strefą powyżej której spadły zimą śnieg na płaska niezacienioną powierzchnię przetrwa lato, czyli sezon ablacyjny.

Warunki powstania: klimatyczny - wysokie opady w zimie, lato które ich nie stopi; orograficzny - płaskie miejsca na pole fornowe.

Powstanie lodowców - metamorfoza śniegu:

• Mokra - roztapianie i zamarzanie

• Sucha - sublimacja i resublimacja

Zachodzą procesy: zmiana porowatości, zwiększenie gęstości, zmiana struktury barwy lodu (niebieska - bez bąbelek powietrza)

Chyba chodzi o klasyfikację termiczną - nie geofizyczną (bo to bezsensu) ??

• Lodowce umiarkowane (ciepłe) - lód w całej masie znajduje się w temperaturze topnienia pod ciśnieniem, a w spągu występuje cienka warstwa wody. Typowe dla klimatu umiarkowanego, duża akumulacja w zimie (ruch po powierzchni ścinania) i duża ablacja latem (ruch ślizgowy).

• Lodowce zimne - przymarznięte do podłoża, w klimacie zimnym, przy braku topnienia powierzchniowego.

• Lodowce politermalne - warstwy o różnej termice: warstwy zimne wyżej, ciepłe przy spągu.

5.    Klasyfikacja geomorfologiczna lodowców

1. Lodowce pokrywowe

• Lądolody (duża wypukłą tarcza, profil regularny, Antarktyda, Grenlandia)

• Kopuły i czapy lodowe (wypukła czapa, profil czasem kaskadowy, Islandia, wyspy Arktyki)

• Lodowce szelfowe (Antarktyda, Arktyka)

2. Lodowce półpokrywowe

• Sieciowe (nunataki, obejmują pasma górskie, Arktyka, Alaska)

• Wypływowe (fieldowe) (o spłaszczonej wierzchowinie, podobne do ameby, Norwegia, Tybet, Patagonia)

• Przedgórskie (piedmontowe) (połączone jęzory na równinie przedgórskiej, Alaska)

3. Lodowce górsko-dolinne

• Karowo-dolinne

1. Alpejskie (jedno pole firnowe, jeden jęzor)

2. Himalajskie (wiele)

• Karowe (wypełniają kary lodowcowe, czasem mają też krótki jęzor)

• Kraterowe (Afryka, Kordyliery)

4. Lodowce górsko-dolinne - zboczowe

• Fartuchowe (ścianowe) (wklęsłe, rzadko wypukłe, pokrywają całe zbocza lub fragmenty płaskie, Pireneje)

• Wiszące (na zboczach, niszach, zawieszone nad główną doliną)

• Niszowe (w zagłębieniach na stokach)

• Rampowe (na stokach lub półkach skalnych)

5. Lodowce górsko-dolinne - zboczowo-dolinne

• Lawinowe (niewielkie, u podnóża stoku, zasilane lawinami, lodowce turkiestańskie)

• Regenerowane (z zespolenia izolowanych brył lodu, pochodzące z wyższej połowy lodowca)

6. Lodowce górsko-dolinne - lodowczyki i pola śnieżne

(śnieżniki - izolowane, wieloletnie płaty, kotły, źleby, jaskinie z miseczkami ablacyjnymi - są w Tatrach!)

7. Lodowce górsko-dolinne - lodowce gruzowe

(jęzorowa te nagromadzenie gruzu skalnego spojonego lodem, ciemna barwa)

6.    Rodzaje, geneza i budowa lodowcowych form morenowych

Morena denna: powstaje z depozycji materiału (gliny zwałowej) niesionego przez lodowiec najczęściej w stopie.

• Płaska - stoki bardzo łagodnie nachylona

• Falista - kilkanaście zagłębień, liczne zagłębienia (pojezierza) np. z polami moren dennych płaskich

• Pagórkowata - deniwelacje kilkadziesiąt metrów (podobne do pogórza Karpat), pagórki rozmieszczone bezładnie

• typu Rogen - w Szwecji, wały zbudowane z gruboziarnistego materiału morenowego. W poprzek dolin górskich i wyżynnych uprzednio zlodowaconych.

• Drumliny - najprawdopodobniej przekształcone z osadów moren dennych, poszczególne formy ułożone równolegle do siebie, występują też jako pojedyncze, stok proksymalny krótki, dystalny długi.

Formy kontaktu lodowego:

1. Moreny czołowe:

Pojedyncze wały o mocno zarysowanych kształtach, wyznaczają etapy postoju lodowców, oraz loby o często skomplikowanym kształcie. Powstają podczas dłuższego postoju w jednym miejscu, skumulowane „osiadają” podczas jego wycofywania się.

• Akumulacyjne: Powstają w wyniku rozrostu i łączenia się stożków glicimarginalnych. Czyli połączonego materiału niesionego w całym lodowiec: zarówno na powierzchni, w spągu jak i w środku.

• Spiętrzone: (ich powstaniu towarzyszą zjawiska glacitektoniczne, są wyższe od moren akumulacyjnych)

• Wyciśnięte - pod wpływem nacisku (cylindryczny układ naprężeń) ściskany materiał w podłożu jest wynoszony na przedpole. Powstaje w efekcie łuska zbudowana z rozerwanych fałdów i poprzesuwanych względem siebie - o skomplikowanej budowie. Zawierać może też starsze skały, sprzed 4-rzędu.

• Pchnięte: po stagnacji i utworzeniu się stożków glacimarginalnych następuje nagłe pchnięcie materiału przez lodowiec i przesunięcie go w postaci spiętrzonej na przedpole.

2. Moreny boczne:

Typowe dla lodowców górskich, wały materiału odłożone na brzegu jęzora lodowca. Dwa połączone wały tworzą morenę środkową. Zbudowane z gliny zwałowej niesionej głównie na powierzchni.

7.    Rodzaje, geneza i budowa form wodnolodowcowych

Formy powstałe w wyniku erozji:

• Rynny subglacjalne - powstają pod dnem lodowca, są długie z licznymi przegłębieniami. Mają prostopadły przebieg do czoła lodowca. Mogą się wcinać w osady przed 4-rzędowe.

• Jeziora rynnowe - powstają w zagłębieniach rynien subglacjalnych, po wytopieniu lodu.

Formy powstałe w wyniku akumulacji: czyli tam, gdzie następuje osłabienie siły przepływu (np. po rozwidleniu nurtu na kilka, przepływania przez jezioro, przy wylocie kanału na czole lodowca, podczas dostawy materiału skalnego)

• Oz -długie, wąskie, kilkanaście metrów szerokości, do kilkunastu km długości (w Finlandii nawet 300km) . zbudowane głównie z pisaku, który jest często eksploatowany. Towarzyszą rynnom subglacjalnym,:

• Ozy supraglacjalne (w kanałach supraglacjalnych)

• Ozy inglacjalne (w kanałach inglacjalnych)

• Kem - pagórek o regularnym kształcie, czasem nieco wydłużonym

• Terasa kemowa - lądolód dociera do krawędzi morfologicznej, następuje osiadanie materiału, podczas deglacjacji materiał traci podparcie, osiada tworząc fałdki i uskoki przy krawędzi, tworzy się płaska forma.

• Kemy przetapnianiowe (przetapia) - do jeziorka na powierzchni lodowca wpada materiał morenowy, przy brzegu grube okruchy, na środku drobne, po osiadaniu powstaje pagórek.

• Stoliwo kemowe - powstaje między bryłami martwego lodu, dochodzi do dna lodowca. Najsilniej osiada cześć brzeżna, na środku tworzy się płaska wierzchowina.

• Kemy szczelinowe - powstają w szczelinach lodowca

• Kemy z wyciśnięciem - powstaje podobnie jak stoliwo kemowe, ale osady są zdeformowane w wyniku silnego nacisku na podłoże brył martwego lodu.

• Pola sandrowe - powstaje w skutek depozycji materiału piaszczystego i piaszczysto-żwirowego niesionego przez wody proglacjalne. Powstają połączenia stożków sandrowych.

• Stożki sandrowe - powstają gdy wody rozlewają się na płaskiej powierzchni

• Sandry dolinne - powstają gdy odpływ wód proglacjalnych wykorzystał starsze formy dolinne

Za formę wodnolodowcową uznać też można zaglębienia jezior wytopiskowych, w których osadzone są osady iłów warwowych (na przemian jasne i ciemne laminy w zależności od okresu: chłodniejszego lub cieplejszego)

8.    Krajobrazy polodowcowe w Polsce

• Krajobraz górski (Tatry, Karkonosze, prawdopodobnie Babia Góra i Pilsko). Zlodowacenia górskie nie łączyły się z lądowymi, ale były w tym samym czasie. Obecny krajobraz: kary, w nich jeziorka karowe, doliny U-kształtne, doliny zawieszone, gołoborza, osady moren bocznych, środkowych, czołowych. Formy zachowane tylko z ostatniego zlodowacenia - z poprzednich nieczytelne.

• Krajobraz staro glacjalny

• Zlodowaceń południowopolskich (San I, San II). Brak form polodowcowych - zniszczone, strzępy osadów - silnie zniszczone. Występuje materiał skandynawski (eratyki)

• Zlodowaceń środkowopolskich (Odra, Warta). Formy krajobrazu silnie zniekształcone, ale można je rozpoznać.

• Krajobraz młodo glacjalny zlodowacenia bałtyckiego (Wisły). Dużo zachowanych form z czasów ostatniego zlodowacenia.

Czerwony (górny - jakby ktoś drukował czarno-białe :P ): zasięg zlodowacenia Wisły

Żółty (środkowy): zasięg Odry i Wary

Niebieski (dolny): zasięg San I i San II

9.    Kras termiczny - proces, przebieg, skutki geomorficzne
10.    Współczesna strefa peryglacjalna w Polsce i zachodzące w niej procesy mrozowe
11.    Kontrakcja termiczna - proces i formy

12.    Geozagrożenia w strefie peryglacjalnej

1. Zagrożenia:

- niszczenie ogładzin
- budowa na głębokości większej niż strefa przymarzania
- powstanie przełomów drogowych - na poboczach leży śnieg, rozmarza najpierw to co jest pod asfaltem - nawierzchnia pęka - dziury
- niszczenie torów kolejowych
- powstawanie szczelin w polach
- wietrzenie mrozowe - na powierzchni powstanie nadkładu pyłu - trudny do wykorzystania

2. Działania człowieka:

• dawniej: brak drewna -> dawniej domy budowane z kości, pokryte skórą, albo z lodu (igloo)

• dziś:

• domy budowane na palach - wytworzenie poduszki powietrznej izolującej budynek od zimnego podłoża

• rurociągi i linie przesyłowe również "na palach"

• tworzenie korytarzy podziemnych - naturalne lodówki, chłodnie - do składowania żywności
  
  

13.    Rodzaje i przebieg spływów grawitacyjnych
14.    Obrywy, osypywanie, przechył i rozciąganie boczne - przebieg i formy
15.    Spełzywanie, osuwanie i zsuwanie - podobieństwa i różnice
16.    Spłukiwanie - rodzaje, przebieg, pomiary
17.    Relacje człowiek-procesy grawitacyjne
18.    Denudacja chemiczna - pojęcie, przebieg, cechy, pomiary, występowanie w Polsce
19.    Przebieg i formy erozji wąwozowej
20.    Wpływ człowieka na przebieg spłukiwania i denudacji chemicznej
21.    Zagrożenia naturalne wynikające z procesów grawitacyjnych i działalności wody na stokach oraz zabiegi zapobiegające ich skutkom

22.    Korytowe i poza korytowe formy akumulacji rzecznej

• Odsypy (podłużne, poprzeczne, ukośne, meandrowe (wewnętrzna cześć zakola)

• Wały brzegowe

• Terasy

• Stożki krewasowe

• Stożki napływowe, w klimacie suchym, półsuchym, gdzie rzeka wpada do innej, w zapadliskach, mogą się łączyć dając sedyment

• 
  Delty, w jeziorach i morzach

• 
  
  Delty palczaste

• 
  Delty wysunięte

• 
  Delty schowane

• Delty pływowe

• 
  Delty kopalne - ropa/gaz

• Delty wsteczne

• Delty śródlądowe / delta Okawango - z anastomozujacymi korytami

M - morze, W - wysepki

23.    Typy sieci rzecznych

Doliny dendrytyczne - doliny małe dochodzą do głównych pod kątem ostrym, typowe dla utworów jednorodnych, mułowcowych, iłowcowych, flisz łupkowy

Doliny niezorganizowane - cieki słabo zorganizowane, krótkie, uchodzą do jezior, typowe dla krajobrazu młodoglacjalnego

Doliny kratowe - doliny głównie subsekwentne oraz obsekwentne, nawiązują do budowy litologicznej, cieki pod kątem zbliżonym do prostego, typowe dla gór rusztowych, rzeźba krawędziowa

Doliny prostokątne - doliny głównie subsekwentne, nawiązują do przebiegu szczelin, wychodnie skał o małej odporności oraz wychodnie skał o większej odporności. Powstają przełomy strukturalne. Na wyżynach, płytach (rysunek podobny do sieci kratowej)

Doliny radialne - doliny konsekwentne, cieki rozchodzą się promieniście, trwały układ, typowe dla stożków wulkanicznych, kopuł

Doliny pierścieniowe - doliny subsekwentne, na obwodzie nabrzmień, cieki koncentryczne, rozchodzą sie na dużych strukturach: kopuły lub niecki tektoniczne

Doliny równoległe - sieć konsekwentna, rozwijająca się po upadzie warstw, na monoklinach, wynurzone wybrzeża, pedymenty

Sieć nieregularna - bez zależności od odporności, tektoniki

24.    Rodzaje dolin rzecznych (z uwzględnieniem profilu poprzecznego)

1. Gardziel - szerokość koryta = szerokości doliny

2. Jar - szerszy od koryta, ale ściany też pionowe

3. Kaniony - profile schodkowe, budowa płytowa

4. Doliny wciosowe - V-kształtne - skały o mniejsze odporności, niższe odcinki rzek

5. Doliny nieckowate - płaskodenne

6. Doliny U-kształtne - polodowcowe

25.    Rodzaje rozwinięcia koryt rzecznych - kształt koryta w planie

1. Prostolinijne - bez łach, czasme występują naprzemiennie przy brzegach

2. Roztokowy - rzeki roztokowe = rzeki błądzące, koryto rozproszone, łachy się przemieszczają, rzeki warkoczowe, często skromna roślinność, na pustynnych obszarach, o dużym spadku, w górach, rzeki dużo transportują (materiał gruzowo-okruchowy), np. Okawango, w Polsce Narew. Koryta roztopowe mogą być wydeptane przez słonie

3. Meandrujący - w klimacie umiarkowanym, zwrotnikowym, tropikalnym, zwarte, głębokie, mały spadek terenu, rzeka niesie mało materiału gruboziarnistego

4. Anastomozujący - rzeki anastomozujące = rzeki warkoczowe, wąskie, głębokie koryta, poprzedzielane wyspami ustabilizowanymi, nizinne tereny, mały spadek, rzeka niesie drobny materiał.

26.    Ewolucja rzek w czwartorzędzie (z uwzględnieniem cyklu glacjał-interglacjał)

W czwartorzędzie miały miejsce częste wahania klimatu: ochłodzenia (czasy zlodowaceń - glacjałów) i ocielenia (interglacjały).

Glacjał - klimat: było bardzo zimno, dużą rolę odgrywała erozja stoków górskich. Powierzchnia Polski nie była pokryta roślinnością (tak jak teraz) która mogłaby zapobiegać erozji. Denudacja była więc wyjątkowo intensywna. Woda była związana w lądolodach lub lodowcach. Było jej więc mało w rzekach i brakowało jej siły transportującej by unieść i odprowadzić cały materiał rumoszowy, który zgodnie z prawem grawitacji został znoszony do koryta rzecznego. Obszary położone niżej były więc nim zasypywane.

Interglacjał - pojawiała się roślinność (dłuższy okres wegetacyjny), która hamowała erozję. Do rzek dochodziło mniej materiału. Lodowce i lądolody szybko topniały uwalniając ogromne ilości wody. Rzeki z impetem odprowadzały nagromadzony w nich materiał, pogłębiając dno i wcinając się w podłoże.

Zmiany klimatyczne uwarunkowały powstanie teras rzecznych, które są powszechnie spotykane w Polsce, szczególnie w obszarach górskich niezalodzonych oraz na wyżynach, które nie były przykryte lądolodem w młodszych zlodowaceniach - czyli dotyczyło to głównie strefy peryglacjalnej. Powstałe terasy mają charakter erozyno-akumulacyjny, a w dolinie Dunajca wyróżniono aż kilkanaście poziomów teras. Terasy są zapisem zmian klimatycznych.

Doliny rzeczne na północy kraju pokrywają się często z pradolinami - szerokimi, długimi dolinami którymi płynęły ogromne ilości wody z topniejącego lądolodu skandynawskiego. Dziś wypełniają je osady sandrowe - najdrobniejsze okruchy wypłukane przez wody proglacjalne.

27.    Rodzaje i powstawanie teras rzecznych

Doliny nieckowate, utworzenie równi zalewowej, rozcinanie dolin, zmiana klimatu - powstanie osadów. Etap rozcinania, erozja boczna + akumulacja, rozwój w bok, nie w pionie. Dalsze rozcinanie w głąb.

1. Terasy skalno-osadowe - po rozcięciu następuje nałożenie równomiernej pokrywy osadowej

2. Terasy erozyjne, skalne - rozcięte w litej skale, bez akumulacji aluwiów

3. Terasy włożone całkowicie - rozcięte do samego dna i wypełnione wewnątrz rozcięcia

4. Terasy włożone częściowo - rozcięte tylko do pewnej głębokości, po czym wypełnione

28.    Powodzie - przyczyny, przebieg, przeciwdziałania

1. Przyczyny

• Opady deszczu - lato, południe Polski, góry

• Roztopy śnieżne - na Niżu Polskim, w górach rozłożone w czasie

• Zatory - lód i śryż - błoto śniegowe, w zimie

• Sztormy - wtłaczanie wody w ujścia rzek

2. Przebieg

Przebieg powodzi obrazuje wykres. Podczas największych opadów poziom wody w rzece jest stosunkowo niewielki. Osiąga on kulminację dopiero gdy opady ustąpią.

Podczas powodzi może dojść do przerwania wału PP, głównie w związku z jego zapadnięciem się w wyniku sufozji. Wezbrana woda może wprowadzić do rzeki bakterie i wirusy zabrane z wysypisk śmieci, szamb, cmentarzy. Doprowadzić to może do epidemii, rozprowadzenia toksyn w organizmach ludzi i zwierząt, a finalnie do zanieczyszczenia Bałtyku.

3. Przeciwdziałania

• Dobrze utrzymane obwałowania

• Bajpasy - obejścia toksycznych fabryk

• Poldery - obniżenia, gdzie kierowana jest fala powodziowa

29.    Relacje człowiek-procesy fluwialne

Rzeki czule reagują na ingerencję człowieka zapis w formach i osadach rzecznych.

• Regulacja koryt rzecznych (ostrogi - poprzeczna przegroda przeciw podmywaniu brzegu, opaski z wikliny, gałęzi zwężenie koryta, przyspieszenie nurtu większa siła przepływu pogłębianie koryta podmywanie umocnień = błędne koło )

• Budowa wałów przeciw powodziowych (PP) - oddalenie koryta od równi zalewowej, muszą mieć odpowiednią wysokość. Często sufozja prowadzi do podmakania za wałami.

• Skracanie koryt rzecznych - użeglownienie, skracanie meandrów, wzrost spadków terenu, prędkości pogłębianie

• Przegrody, zapory - podniesienie poziomu wody, akumulacja, wzrost erozji

• Budowa ujęć wód, np. Gruba Kaśka w Warszawie

• Zmiany fizykochemiczne - temperatury, składu, zawiesina - śmieci, spłukiwanie nawozów, wzrost trofi (żyzności) wykwity glonów

30.    Klasyfikacja geomorfologiczna wydm
31.    Występowanie i współczesne procesy eoliczne w Polsce
32.    Pustynnienie - przyczyny, występowanie, skutki
33.    Powstawanie, facje i występowanie lessów w Polsce

34.    Krasowienie - przebieg i formy powierzchniowe

Krasowienie - geomorfologicznie, obszar wywołujący rozpad skał przez rozpuszczanie ich samych lub ich rozpuszczalnych składników oraz odprowadzanie produktów (erozja krasowa)

Skały krasowiejące silnie: wapienie, dolomity, sole, gipsy, skały krzemionkowe (piaskowce kwarcytowe)

Skały krasowiejące słabo: margle, kreda pisząca, opoka, piaskowce, zlepieńce, lessy

Przebieg krasowienia:

1. woda pobiera CO₂ ( z powietrza, pokrywy roślinnej, humusowej, z podłoża skalnego)

2. przebieg rozpuszczania wapieni:

Woda nasycona dwutlenkiem węgla wsiąka w ziemię rozpuszczając znajdujący się tam wapień. W wyniku reakcji tworzy się wodorosól - wodorowęglan wapnia. Następnie woda wraz z rozpuszczoną solą przepływa do jaskini, gdzie w wyniku odwrotnej reakcji wytrąca się węglan wapnia tworząc nacieki.

CaCO₃ + H₂O + CO₂ → Ca(HCO₃)₂
Ca(HCO₃)₂ → CaCO₃↓ + H₂O + CO₂

Proces rozpuszczania przebiega dosyć szybko. I rozpoczyna się od miejsc ze szczelinami, miejsc nieciągłości.

3. Wpływ warunków klimatycznych: w klimacie wilgotnym krasowienie trwa nieprzerwanie, w klimacie suchym jest zahamowane.

4. Intensywność erozji krasowej zależy od: ilości wody, temperatury, w mniejszym stopniu od budowy powierzchni terenu i struktury skały węglanowej.

Hydrologia krasowa:

Woda opadowa szybko wsiąka i migruje podziemnymi korytarzami, kominami, ..

Formy powierzchniowe:

1. Mikroformy

• Odkryte

• Pojedyncze: liniowe (żłobki, żeberka), owalne (ospa krasowa, misy, kociołki)

• Zespoły: tsing, lapiez, łąka krasowa

• Zakryte: żłobki i zebra, kawerny, kominki (świece), formy korzeniowe (biokras), organy krasowe

2. Mezoformy

• Korozyjne: Leje pojedyncze, leje połączone (uwały), studnie, depresje, skałki i mogoty

• Fluwiokrasowe: jary krasowe, wąwozy krasowe, uliczki, doliny (ślepe, ponorowe, otwarte suche), terasy, kaskady martwicowe i trawertynowe, misy jeziorne i bagienne, leje gwiaździste i kopuły krasowe, bramy, arki, mosty skalne

3. Makroformy

Polije, kotliny, depresje, mega leje, wzgórza, grzbiety, kopuły, skałki (stożkowe, mogoty, wieże)

35.    Pseudokras - rodzaje i formy

Pseudokras:

• SYNgenetyczny - jaskinie lawowe (pustki w potokach lawowych, bąble), próżnie wzrostowe (anhydryt gips)

• EPIgenetyczny - w wyniku erozji, ruchów masowych, tektonika (jaskinie szczelinowe); osiadanie, zapadanie, nisze dużych osuwisk, przechył, rozszerzanie boczne (Beskidy i pogórze karpackie); sufozja- rozmywanie skał pylastych (np. lessy) powstają leje sufozyjne i korytarze; w piaskowcach struktury arkadowe;

• ANTROPOgeniczny - działalność człowieka: górnictwo podziemne, zapadanie stropu ku górze

tree mould - dziury po pniach drzewnych - nie wiem do którego typu tą formę wsadzić … (epi?)

36.    Speleoformy - klasyfikacje, rozwinięcie, charakterystyczne formy

1. Schroniska (mikro i mezo speleoformy)

2. Jaskinie (małe do 50m, średnie i duże > 50m)

• Pionowe (w Tatrach wokół kotłów lodowcowych, spływają nimi wody proglacjalne, ostrokrawędziste korytarze, bez szaty naciekowej)

• Poziome (pojedynczy korytarz lub rozgałęzione lub labiryntowe). Wloty na zboczach dolin rzecznych, typowe wado idy z naciekami, odcinki pionowe są słabo wykształcone, tworzą piętra (poziomy).

Elementy jaskiń:

• korytarze (poziome, nachylone), w strefie wadycznej z rynną denną na szczelinie ciosowej, w strefie freatycznej zaokrąglone (rury).

• komnaty i sale(duże przestrzenie),

• studnie, leje krasowe, kominy (pionowe)

• wloty/wyloty jaskiń - różnych wielkości: od bardzo małych do bardzo dużych. Rzeka wpływa pod ziemię ponorem, wypływa wywierzyskiem.

Formy:

• Wadyczne: korytarze, studnie, kominy, sale zawaliskowe, bogata szata naciekowa, korytarze często w szczelinach tektonicznych, powstają rynny denne, korytarze wydłużają się do przebiegu szczelin ciosowych, marmity (kotły denne), meandry (kręte korytarze z podcięciami meandrowymi), jamki, zagłębienia - kotły eworsyjne w dni i ścianach.

• Przejściowe: silny przepływ wód, formy wspólne dla obu stref.

• Freatyczne: okrągłe korytarze (rury), sale kuliste, anastomozy, gąbczastość krasowa, kotły eworsyjne i bruzdy w stropie korytarzy jaskini, wydłady

Nacieki: (wtórne zjawiska krasowe)

• Stalaktyty: rurki proste, rurki zgrubiałe, makarony, nacieki cebulowe, rzodkiewkowe, draperie, kotary, wyrosty agrawitacyjne,

• Stalagmity: proste, jednoczłonowe, złączone, stożkowe (często z miseczką zawierającą pizolity), wyrostki krzaczaste, pagody, nacieki palmowe, nacieki korzeniowe (niedaleko wyjścia z jaskini),

• Stalagnaty: kolumny naciekowe, …

37.    Obszary krasowe w Polsce i występujące na nich zagrożenia naturalne

• Kras górski: Tatry zachodnie(jaskinie, żłobki, leje, kras kopulasty), fragmenty Sudetów (kras wyspowy, izolowany)

• Wyżyny: W. Śląska, W. Krakowsko-Wieluńska (kras powierzchniowy), Góry Świętokrzyskie, W. Lubelska (świece krasowe, popławy),

• Niecka Nidziańska (kras gipsowy, podziemny), obszary wysadów solnych, nad nimi czapy gipsowe

• Zagrożenia:

Skaliste i rozczłonkowane powierzchnie krasu odkrytego utrudniają budowę osiedli mieszkaniowych, linii przesyłowych, dróg, itp.

Powiększanie lei krasowych, zapadanie próżni doprowadza do zniszczenia:

• Domów

• Linie przesyłowe, drogi

• Uprawy rolnicze, obszary leśne

• Zbiorniki wód, cieki, zabudowa hydrotechniczna

• Podziemne i powierzchniowe wyrobiska górnicze

Antropogeniczna aktywizacja krasu:

• Rolnictwo, hodowla - zmiana chemizmu

• Budownictwo - naprężenia górotworu

• Eksploatacja wód - zmiana stosunków wodnych

• Ścieki, odpady - zmiana cech fizyczno-chemicznych wody

• Górnictwo - naprężenia, zmiana stosunków wodnych, naruszenie mechaniki górotworu

• Eksploatacja turystyczna i alpinistyczna - uszkodzenia, zmiana mikroklimatu

Zabezpieczenia:

Zmiana lokalizacji inwestycji, odcinanie dopływu wód, odwadnianie, zasypywanie pustek, uszczelnianie (cementacja), mury oporowe, nie budowanie fundamentów na stropie skrasowiałych ścian - jak w Hucie Częstochowa :P )

38.    Utwory czwartorzędowe obszarów wyżynnych i górskich Polski

Utwory czwartorzędowe to utwory plejstocenu (czasu zlodowaceń) i holocenu (czasów obecnych).

Na obszarach wyżynnych można mówić o resztkach słabo zachowanej gliny zwałowej z najstarszych zlodowaceń. Wśród niej odnaleziono liczne eratyki - głazy narzutowe przyniesione ze Skandynawii przez lądolód.

Czwartorzęd to czas intensywnej erozji w górach (głównie za sprawą wietrzenia mrozowego) na przemian z akumulacją powstałego materiału zwietrzelinowego w zależności od okresu glacjał/interglacjał. Osady zerodowane w wyższych partiach zostały osadzone w dolinach rzecznych i tworzą dzisiaj terasy (o charakterze erozyjno-akumulacyjnym).

W plejstocenie, (w związku ze zlodowaceniem Tatr ) na obszarze Podhala powstały ogromne stożki napływowe. Zbudowane są z grubych utworów fluwioglacjalnych i fluwialnych wyniesionych z Tatr.

W holocenie ze względu na rozwój roślinności erozja została powstrzymana a tym samym brakuje materiału do sedymentacji. Powstałe utwory są stosunkowo ( w porównaniu z plejstocenem) małe i budują małe formy geomorfologiczne: stożki piargowe, małe stożki napływowe (w miejscach gdzie wpływa dopływ do rzeki niższego rzędu), lokalnie w dolinach rzecznych powstają aluwia, a w wyniku ruchów masowych (osuwisk, obrywów) koluwia.

Często spotykane jest zarastanie bądź zasypywanie jezior (albo innych zagłębień) w wyniku czego tworzą się torfy inne utwory jeziorne (np. torfowisko koło Ludźmierza k. Nowego Targu na Podhalu) .W XX wieku wybudowano liczne sztuczne zbiorniki wodne na rzekach (Czorsztyński, Dobczycki, Myczkowski , Otmuchowski, Nyski, ..) z czasem powoli zapełniane są rumoszem niesionym przez rzekę.

39.    Bagna i torfowiska - pojęcia, rodzaje, wykorzystanie torfu

Bagno - obszar słabo odwadniany, o trwale nasyconym wodą gruncie, porośnięty trawą, roślinnością wodną, czasem drzewami

Torfowisko - bagno charakteryzujące się długim i wyraźnym procesem torfotwórczym. Rośliny torfotwórcze: mchy, turzyca, bagno zwyczajne, rosiczki, wełnianka, trzciny. Nie każde bagno przechodzi w torfowisko.

Bagna:

• Ombrogeniczne - zasilane wodami opadowymi, płaskie, bądź narastają na bagnach topogenicznych. Przekształcają się w torfowiska wysokie.

• Topogeniczne - w misach jeziornych, obszary płaskie, na lądzie

• Poligeniczne - zasilane ze źródeł, wodami wypływowymi, powstają młaki.

• Fluwiogeniczne - w dolinach rzecznych, zasilane wodami powierzchniowymi, w płytkich korytach rzek anastomozujacych, na krawędziach dolin.

Torfowiska:

• Wysokie

• Wody opadowe

• Duża pojemność wodna

• Mało substancji pokarmowych

• Ubogi skład gatunkowy roślin (mchy torfowcowe)

• Niskie

• Wody gruntowe - powierzchniowe

• Umiarkowana pojemność wodna

• Duża zawartość substancji pokarmowych

• Bogaty skład roślin (rośliny naczyniowe)

Wykorzystanie torfu:

• Torf jest kopaliną, wykorzystywaną w przemyśle chemicznym do produkcji związków organicznych, olei, alkoholi, asfaltu;

• Jest materiałem izolacyjnym;

• Ma dużą pojemność wodną i gazową - jest materiałem do zasypywania wysypisk śmieci i szamb;

• Zawiera związki biologicznie czynne - używany w lecznictwie, kosmetologii;

• Ma właściwości antyseptyczne - do produkcji materiałów opatrunkowych, też jako pieluszki dla dzieci.

40.    Powstawanie i zanik jezior

Misa jeziorna - obniżenie, w którym jest jezioro.

Geneza misy jeziornej:

• Polodowcowe (żłobienie, eworsja, zaporowe, na powierzchni lodowców), gigantyczne jeziora w Azji i USA, jeziora karowe (kotłowe) w górach

• Eoliczne - deflacja, międzywydmowe (Warta, Noteć)

• Termokrasowe - ałasy, pingo, wytapianie nacedzi,

• Krasowe - w lejach, uwałach, poljach, jaskiniach

• Osuwiskowe

• Rzeczne - starorzecza (odcięte), zaporowe (przegrodzenie nurtu rzeki, obryw, pował, bobry), kotły eworsyjne, meandrowe (w łąchach meandrowych)

• Nadmorskie - odcięte barierami piaszczystymi, atolowe, limanowe, estuariowe, odcięte przez rozrost namorzynów

• Bagienne - blokowanie wód wysięku

• Antropogeniczne - zaporowe, retencyjne, osadniki (wody z kopalń, hut), w wyrobiskach poeksploatacyjnych, w nieckach osiadania, w kraterach po bombach

• Kosmiczne lub eksplozywne - meteorytowe, z wyładowań atmosferycznych

• Tektoniczne - reliktowe (M. Kaspijskie, J. Aralskie); w nieckach tektonicznych (Ładoga, Wiktorii); w rowach tektonicznych (Bajkał, Tanganika, M. Martwe)

• Wulkaniczne - w kraterach i kalderach, maarach, potokach lawowych

• Poligenetyczne

Zanik jezior:

• Jeziora są zjawiskiem efemerycznym i stosunkowo szybko zanikają. Przyczyny zaniku:

• Włączenie do sieci rzecznej (jezioro przepływowe)

• Wahania poziomu wód gruntowych

• Akumulacja mineralna (w górach osady stokowe), chemiczna i biochemiczna (mułki, piaski, iły, kredy jeziorne, margle jeziorne, sedentacja = narastanie autochtonicznej substancji organicznej.) od ostatniego zlodowacenia zanikło 2/3 jezior w Polsce.

41.    Miksja i klasyfikacja miktyczna jezior

Miksja = obrót. W Polsce: na jesień woda się schładza (woda w górnej części to epilimnion) i opada na dół, na wiosnę gdy topnieje pokrywa lodowa i opada na dół: wypiera wodę z dna (hipolimnion) i dostarcza tlen i jedzenie. Warstwy epilimnion i hipolimnion oddziela termoklina - strefa skoku termicznego, odczuwalna wyraźnie w lecie.

Klasyfikacja jezior : (opiera się na ilości obrotów warstw wody o różnej temperaturze)

• Jeziora DImiktyczne - w Polsce

• Jeziora MONOmiktyczne - cieplejsze strefy

• Jeziora Amiktyczne - tropiki

• Jeziora OLIGOmiktyczne - obrót raz na kilka lat

42.    Klasyfikacja troficzna jezior

• Jeziora Eutroficzne: wody zielone, żółtozielone, mała przeźroczystość wody, woda bogata w sole pokarmowe, bujne życie organiczne, płytkie, często jezioro ma wiek dojrzały, przechodzi w torfowisko niskie.

• Jeziora OLIGOtroficzne: głębokie, czyste, mało substancji organicznych i humusowych, duża przejrzystość, kolor niebieski, zielony, młode, najczęściej w górach.

• Jeziora DYStroficzne: mała przeźroczystość, duzo humusu i substancji organicznej, różna głębokość, zawiera śmierdzące błoto, przechodzi w torfowisko wysokie.

43.    Rola jezior, bagien i torfowisk w krajobrazie

Rola jezior:

• Tworzenie krajobrazu, biosfery:

• mikroklimat,

• retencja,

• baza erozyjna,

• środowisko życia

Rola torfowisk i bagien:

• wiązanie CO₂,

• retencja wody,

• filtry przyrodnicze(wyłapują zanieczyszczenia)

• funkcja krajobrazotwórcza: spajanie biotyczno-abiotycznych elementów

44.    Oddziaływanie człowieka na jeziora oraz obszary bagienne i torfowiska - rodzaje, skutki

Jeziora:

• Zrzuty ścieków

• „erozja motorówkowa” - falowanie pod wpływem poruszania się motorowych jednostek pływających

• Żegluga i rybołówstwo (sieciowe) - mieszają osady i stratyfikację wód jeziornych

• Rolnictwo i gospodarka leśna w zlewni

• Znaczenie dla osadnictwa i gospodarki:

• jedzenie (ryby)

• rekreacja

• kopaliny

• uzdrowiska

• zapis ewolucji środowiska i antriopopresji

Bagna, torfowiska:

• przechowywanie artefaktów (mumifikacja) /w Dani znaleziono zwłoki zachowane w torfie/

• znaczenie użytkowe torfowisk:

• rolnictwo: do zakwaszania, jako ściółka lub nawóz po wypaleniu na popiół

• przemysł chemiczny: asfalt, materiał izolacyjny, paliwa, alkohol, koks

• medycyna i farmacja: preparaty zawierające biostymulatory i bioinhibatory, materiały opatrunkowe, surowiec do peloterapii.

45.    Geomorfologiczne typy wybrzeża Bałtyku

• Talasogeniczne (procesy pływowe i falowanie)

• Mierzejewo- zalewowe - płaskie, kosy, jeziora przybrzeżne, zalewy, małe pływy, prądy przybrzeżne, usypy, południowo-wschodnie wybrzeże Bałtyku.

• Marszowe - płaskie, z rozległą torfiastą równią, akumulacja osadów rzecznych w lagunach, zarastanie roślinnością bagienną, np. Zalew Szczeciński

• Fluwiogeniczne

• Deltowe - płaskie, przecięte odnogami, łachy, płycizny, stożki krewasowe, akumulacja aluwiów (słabe prądy), np. delta Wisły

• Glacigeniczne

• Lobowe - rozległe łukowate zatoki, powstałe w wyniku zalania zagłębień końcowych, np. Zatoka Gdańska.

• Antropogeniczne - niezbyt wysokie, prostolinijne, falochrony, nabrzeża portowe.

Powyższe dotyczą tylko Polskiego wybrzeża. Jeśli chodzi o cały Bałtyk (czego nie było na wykładzie)dodać zapewne można wybrzeże szkierowe (Szwecja, Finlandia)

46.    Geozagrożenia na wybrzeżu Bałtyku

• Władysławowo - prądy litoralne blokowane przez port - falochron doprowadzają do nierównomiernego rozkładu materiału piaszczystego na półwyspie helskim. Może dojść do przerwania kosy i gwałtownego zalania licznych miejscowości w skutek różnicy poziomu wody w zatoce i na otwartym morzu

• Podcinanie klifów - obrywy i osuwiska - w Trzęsacz został podciety i prawie już całkowicie zabrany przez morze kościółek.

• Sztormy - mogą zmienić linię brzegową, w ich czasie podcinane są klify i odprowadzony materiał z osuwisk.

• Wstrząsy sejsmiczne, ruchy izostatyczne, podnoszenie i opadanie wybrzeża.

• Myślę że można dodać jeszcze.. ruchome wydmy - w XVIII wieku zasypały wieś Łączkę, od której pochodzi nazwa najwyższej Łąckiej Wydmy. Podobna sytuacja zaszła w Danii, na półwyspie Skagen, gdzie oglądać można wieżę kościelną sterczącą pośród wydm - reszta świątyni głęboko zakopana.

Babia Góra i Pilsko

Tatry

Karkonosze

Strefa wadyczna

(odpowiednik strefy aeracji)

Strefa przejściowa (w niej wywierzyska i formy krasu podziemnego)

Strefa freatyczna

(odpowiednik strefy saturacji)

Opad

Kulminacja

Krzywa wznoszenia

Krzywa opadania

---