Henryk Markiewicz

Główne problemy wiedzy o literaturze

Sposób istnienia i budowa dzieła literackiego

Zazwyczaj dzieło literackie traktowane było w sposób dualistyczny:

• Uzmysłowienie idei

• „utwór ducha ludzkiego” wyrażający myśli za pomocą słowa

Budowa dzieła literackiego.

Powszechna idea o organicznym bądź strukturalnym charakterze dzieła literackiego.

Dzieło literackie, czyli tekst to swoisty sekwencjonalny (jednoznacznie i nieodwracalnie uporządkowany) układ znaków językowych brzmieniowych lub napisowych oraz związanych z nimi schematów znaczeniowych wyrazów i zdań. Wytwory mowne istnieją nietrwale i ukazują nam dzieło literackie tylko w jednej z wielu możliwych jego realizacji. Wytwory napisowe istnieją trwale. Znaki językowe w obu odmianach są znakami umownymi. Ze znakami językowymi związane są określone schematy znaczeniowe (nie mogą być rozumiane tak samo przez wszystkich odbiorców). W utworach literackich wieloznaczność (niejasność znaczeniowa) i wieloznaczeniowość (wieloplanowość znaczeniowa) wypowiedzi jest częstsza i wyższa.

Funkcje schematów znaczeniowych w komunikacji językowej:

1. Funkcje zasadnicze

• Przedstawiająca - przekazuje informacje o cechach, stanach i czynnościach przedmiotów zewnętrznych wobec podmiotu wypowiedzi, a także o samym podmiocie (f. autoprezentacyjna)

• Wolicjonalna - przekazuje postulatu i życzenia podmiotu wypowiedzi; jej odmiana to f. pytająca

Funkcje uboczne

• Kontaktywna - nawiązuje i podtrzymuje kontakt podmiotu z odbiorcą wypowiedzi

• Metajęzykowa - objaśnia znaczenia składników wypowiedzi

3. Funkcje towarzyszące

• Emotywna - wyraża postawę uczuciową podmiotu wobec zawartości wypowiedzi

• Wyróżniająca - stałe cechy osobowości podmiotu (wiek, płeć) ujawniane przez styl wypowiedzi

• Autoteliczna (poetycka) - kieruje uwagę na jakość i układ znaków językowych

W tekście literackim wyróżnić można płaszczyznę znaków językowych i płaszczyznę znaczeniową wyrazów i zdań. Mamy również do czynienia z tworami takimi jak: postać literacka, fabuła, idea, które nie należą do żadnej z tych płaszczyzn, gdyż kształtują się w zależności od odbiorcy wyższe układy znaczeniowe.

Sfera wyższych układów znaczeniowych:

1. Poszczególne „ujęcia” przedmiotów przedstawionych, stanowiące drobne, wyodrębnione całości:

• Bezpośrednio dane cechy zewnętrzne i wewnętrzne

• Stany i wypowiedzi zewnętrzne i wewnętrzne

• Związki logiczne między przedmiotami

• Ujęcia mieszane

II Cechy charakteryzujące fabułę:

• Jej stosunek do prawdopodobieństwa życiowego

• Sposób motywacji zdarzeń i stopień ich przewidywalności

• Ich jedno- lub wielowątkowość

• Więź kompozycyjna

• Dobór i uszeregowanie typowych funkcji fabułotwórczych i ich dystrybucja między postacie utworu

• Ciągłość lub przerywalność narracji

• Przewaga sekwencji dynamicznych lub statycznych

• Tożsamość bądź zmienność miejsca fabuły

• Stosunek porządku czasowego wydarzeń przedstawionych do porządku czasowego narracji

II O konstrukcji postaci literackiej decydują:

• Stosunek do prawdopodobieństwa życiowego

• Koncepcja osobowości

• Motywacja cech charakteru i sposobu postępowania

• Sposób przedstawienia przeżyć wewnętrznych

• Statyka lub zmienność osobowości

III Świat przedstawiony w dziele literackim charakteryzują:

• Stopień i kierunek transformacji w stosunku do naturalnego odbioru świata

• Wymiary czasowe i przestrzenne, pojemność zdarzeniowa i postaciowa

• Statyczność bądź dynamiczność

• Obecny w nim porządek filozoficzny

Składniki sfery wyższych układów znaczeniowych tworzą tzw. Rzeczywistość przedstawioną w dziele literackim.

---