Święty Augustyn po zdobyciu „wiecznego” miasta - Rzymu przez Wizygotów w roku 410, podjął się odpowiedzi na pytania: jeżeli upadł Rzym, to w takim razie czy jest jeszcze coś pewnego? Jako mogło dojść do tego? Niektórzy winę zrzucali na chrześcijan, gdyż to oni zniszczyli kul bogów. W dziele „O państwie Bożym” pisanym od 413 do 426 r. odpowiadając wprost na zarzuty wobec chrześcijan, starał się wykazać, że Rzym stał się ofiarą zwyczaju wojny, który sam poprzez wieki narzucał innym narodom. O wiele ważniejsza jest teologiczna koncepcja historii świata, jaką Augustyn zawarł w swoim traktacie.
Święty Augustyn w swoich rozważaniach nakreślił dwie koncepcje państwa: doczesnego i doskonalszego, trwającego wiecznie. Ludzie na przestrzeni wieków podzielili się na dwa obozy, jeden pozostający przywództwem Chrystusa i tak powstało pierwsze wspomniane państwo - civitas Dei, czyli Państwo Boże. Drugi obóz zaś to państwo pod znakiem szatana - civitas terrena, czyli Państwo ziemskie. Oczywiście uzupełniają się one, bo oto ludzie krocząc po ziemi, prawdziwe swe królestwo mają tylko w Państwie Bożym. Państwa ziemskie przemijają, wiecznie trwać będzie jedynie Kościół na czele z Chrystusem. Na ziemi mieszkańcy tego państwa są tylko pielgrzymami, ojczyzną jest niebo. Państwo ziemskie zaś istnieje jedynie z woli Bożej, jest karą za grzechy, ale jego praw należy przestrzegać. Istotą dziejów świata jest nieustanne zmaganie się tych dwóch państw, które poprzez sześć epok doprowadzić ma sprawiedliwych do epoki siódmej, to jest królestwa Bożego. Człowiek od samego początku był podzielony na dwa zastępy - tych kroczących z Bogiem i idących przeciwko niemu. W wyniku zaś grzechu pierworodnego w dalszych pokoleniach to rozbicie stało się bardziej wyraziste.
Termin „państwo Boże” zaczerpnięty został z Księgi Psalmów, gdzie Jeruzalem i Babilon są symbolami dwóch przeciwstawiających się królestw. Pierwszy z nich to królestwo światłości, naród wybrany, drugi zaś królestwo ciemności, szatańskie. Myśliciel jednak znacznie rozszerzył pojęcie państwa Bożego. U niego państwo to znajduje się częściowo we wszystkich państwach ziemskich, nie ogranicza się do żadnego narodu.
Podstawą państwa Bożego jest miłość Boża, a państw ziemskiego egoistyczna miłość własna. Pierwsze zbudowane jest na łasce Bożej, drugie na naturze zepsutej grzechem.
Życie na ziemi, jak pisze autor jest niedoskonałe, gdyż działa przekleństwo grzechu.
Pojęcie państwa Bożego nie utożsamia się u myśliciela z Kościołem. Oznacza ono zespół wszystkich dobrych pierwiastków w społeczności ludzkiej, początkami zaś swymi jest dawniejsze od Kościoła. Podobnie państwo ziemskie nie pokrywa się z państwem świeckim. Ani Kościół zatem nie jest wyłącznie państwem Bożym, ani państwo świeckie wyłącznie państwem szatana.
Błędem jest zatem myślenie, że w poglądach Augustyna państwem Bożym jest Kościół, a państwem szatana państwo świeckie.
Poglądy Augustyna na powstanie państwa w porównaniu do poglądów jego poprzedników nie wnoszą wiele nowego. Oto państwo, dobre samo w sobie, zostało ukształtowane przez normy prawa naturalnego, jak pisze: „przyrodzone prawo ludzkie unosi niejako człowieka do zawierania stosunków towarzyskich i pokojowego pożycia ze wszystkimi”. Człowiek zatem nie znosi samotności i odosobnienia, musi łączyć się z innymi ludźmi, musi żyć w zorganizowanym społeczeństwie, które ułatwi mu pracę i rozwój, zapewniając przy tym bezpieczeństwo. Święty Augustyn porównał przy tym rozwój świata od czasów raju do rozrastania się drzewa. Wśród zjawisk zaś, które występują w tym rozwoju wymienił właśnie zarządzanie społecznościami. Wszystkie związki społeczne zatem, których ukoronowaniem jest państwo, powstały poprzez organiczny celowy rozwój. Dalej myśliciel pisze o tym, ze cały ród ludzki otrzymał od Boga tę właściwość, iż ma być związany solidarnością prawną i wspólnotą. Ostateczny porządek naturalny, dzięki któremu powstało, istniej i działa państwo, ma swój początek w woli Bożej. Całość stanowi zatem określoną hierarchię, w której gdy rodzina rozrasta się w państwo, staje ono powyżej wspólnot domowych, lecz najwyższe miejsce zajmuje Bóg, którego rozkazy stoją ponad rozkazami państwa i mają bezwzględną moc obowiązywania.
Święty Augustyn zdefiniował społeczność zorganizowaną w państwo. Jest to gromada zespolona węzłem pewnej zgodności. Ów węzeł zgodności - to zarazem podstawowy sprawdzian państwa. Lecz państwo jako organizacja służąca dobru ogólnemu stanowi rzecz ludu. Lud zaś to wielka rozumna gromada zespolono zgodną łącznością w umiłowanych przez się rzeczach. Ostatecznie państwo to rzecz tak pojętego ludu.
Święty Augustyn określa również właściwości państwa. Pisze o jego rozmaitych cechach. Najważniejsza jest „nieśmiertelność państwa”, które jest trwalsze od poszczególnych jednostek. Bardzo wielkie znacznie ma „jedność państwa”, wynikająca z organiczność państwa. Na państwo składa się ogół członków organizmu, które nadają państwu wszystkie jego właściwości. Święty Augustyn idąc dalej stawia państwu te same co jednostce wymagania, żądając by przestrzegało zasad chrześcijaństwa.
Cechą państwa, z której wypływa pogląd Augustyna na władzę państwową jest „uporządkowana zgoda obywateli co do rozkazywania i słuchania”. Jest to zgoda na mająca charakter organizacyjny nadrzędność jednych ludzi nad drugimi.
Władza zdaniem myśliciela pochodzi od Boga, który jednak nie ustanawia jej bezpośrednio, ale właśnie poprzez prawo natury i ludzkie prawo pozytywne i ludzkie prawo pozytywne. Fundamentem władzy powinna być sprawiedliwość. Porzucając ją władza zbacza z drogi światłości tracąc. Zdaniem Augustyna wszelkie państwo podobne jest do rodziny, a władza państwowa to jakby władza ojcowska. Państwo takie powinno jak najbardziej zbliżyć się do ideału natury, nigdy jednak nie osiągnie pełni sprawiedliwości bez chrześcijańskiego oddania się służbie bożej. Sprawiedliwość jest bowiem odnoszeniem wszystkiego do Boga.
Człowiek sprawujący władzę powinien służyć, a nie panować, postępując przy tym jak dobry ojciec poświęcając się bez reszty dobru współobywateli. Państwem powinni rządzić tylko doskonali i muszą kierować się oni dobrem ogółu.
Wzajemnym obowiązkiem jednostki wobec władzy państwowej, nadanym przez samego Boga jest bezwzględne posłuszeństwo. Jednakże gdy państwo wydaje rozkazy sprzeczne z doktrynami chrześcijańskimi, dopuszcza się ono niesprawiedliwości, a sprzeciw chrześcijan chroni je przed zgubnymi tego skutkami.
Bardzo ważne jest pojęcie szczęścia w koncepcji państwa św. Augustyna. Chrześcijaństwo wtedy choć przyjmowało pogląd, że szczęście indywidualne zawiera się w szczęśliwości społecznej, domagało się jednak prawa dla jednostki do swobodnego rozwoju własnej osobowości. Zaczynało się więc tutaj kształtować pojęcie nienaruszalnych praw jednostki.
Św. Augustyn od władcy idealnego żąda przede wszystkim sprawiedliwości, która objawia się w Bogu. Królowie powinni służyć Bogu nie tylko jak zwykli ludzie, czyli poprzez życie wierne Jego prawno, lecz również przez nakazywanie rzeczy sprawiedliwych, a potępianie niesprawiedliwych. Władca nie stał zatem ponad prawem, ale jest nim związany na równi z innymi obywatelami.
Myśliciel rozróżnia dwa typy władcy: opiekuńczego i despotycznego. Bóg daje bowiem władze ludziom wedle swego upodobania. I tak panujący którzy kierują się miłością i dobrem poddanych, są rzecznikami prawdy, gdyż za ich pośrednictwem rozkazy wydaje sam Chrystus. Natomiast władca tyran to kara wymierzona ludzkości za grzechy. Należy być posłusznym takiej władzy dla pokuty i dla osiągnięcia królestwa bożego.
Święty Augustyn poświęca również miejsce urzędnik państwowym, którzy powinny być obdarzeni tymi sami zaletami co stojący na czele państwa. Muszą być zatem dobrze wykształceni i być doskonali moralnie. Nie zaleca obywatelom uchylania się od sprawowania funkcji w państwie.
Każde państwo zdaniem świętego ma przed sobą liczne cele. Musi troszczyć się ono o dobrobyt swoich obywateli i o rozwój całego kraju, nigdy przy tym nie zatracając uczciwości i rzetelności. Należy pamiętać jednak, że pogoń za bogactwem odwraca państwo od prawdziwych interesów ojczyzny. Celem wyższego rzędu będzie dla państwa jednak przygotowanie zwycięstwa państwa bożego i krzewienie chrześcijaństwa.
Pisarz pisząc dalej o swojej koncepcji państwa Bożego żąda aby władcy troszczyli się o doskonalenie moralne swoich poddanych, by wiedli ich do Królestwa Bożego. Na pierwszym miejscu władca powinien więc stawiać kult prawdziwego Boga i dopełniać obowiązków miłości bliźniego. Państwo osiąga bowiem szczęście tą samą drogą co jednostka, zatem należy utrzymywać w nim więzy wiary oraz pielęgnować miłość do Boga. Władca musi zatem stale pamiętać przy wykonywaniu swoich funkcji o miłości Boga i krzewieniu chrześcijaństwa w państwie. Należy stworzyć takie państwo, w którym ludzie zostaną otoczeni opieką religijną i będzie się czuwać nad ich moralnością.
Kolejnym bardzo ważnym obowiązkiem stojącym za władzą państwową jest zapewnienie trzech poszukiwanych przez ludzi dóbr: porządku, jedności i pokoju. Dobra te nawzajem się uzupełniają i warunkują: do pokoju dochodzi się przez porządek i jedność, a jedność uzyskuje się przez pokój. Dlaczego są to tak ważne dobra?
Porządek jest podstawową i pierwszą formą urzeczywistnienia sprawiedliwości w życiu państwa. To on warunkuje pokój i tworzy podstawy sprawiedliwości. Drugą formą jest jedność, która polega na zgodności dusz. Najważniejszą jednak ideą jest pokój, który cechuje państwo Boże, a niepokój państwo szatana. Jednakże pokój niczym nie zakłócony i trwały panuje dopiero w niebie. Na razie pycha ludzka i grzech nie pozwalają na urzeczywistnienie trwałego pokoju na ziemi. Wojny i inne starcia między ludźmi zakłócają współżycie. To spostrzeżenie doprowadziło do rozróżnienia przez św. Augustyna drugiej odmiany pokoju - pokoju doczesnego. To w nim ludzie pobożni i dobrzy dążą do pokuj z Bogiem, poddają się miłości, posłuszeństwu i wierze w prawo Boże.
Główny cel ludzkości myśliciel widzi w państwie Bożym, państwo doczesne zaś to zło konieczne. Za nim nadejdzie upragnione Królestwo Niebieskie zadaniem państwa doczesnego jest poskramianie grzesznej natury człowieka. Bogaci zatem muszą wspomagać biednych, towary muszą być sprzedawane po słusznych cenach, musi panować sprawiedliwość we współżyciu obywateli, aby mogli oni wieść żywot w pokoju i bez lęku przed jakimkolwiek niebezpieczeństwem. Biskup Hippon zwraca uwagę, że państwo dusz współżyje z konkretnymi państwami doczesnymi. Należy zatem przystosowywać się do ich praw, zwyczajów i obyczajów, krocząc z nimi po bratersku ku wieczności.
Wiktor Kornatowski „Społeczno - polityczna myśl św. Augustyna”
Wiktor Kornatowski „Społeczno - polityczna myśl św. Augustyna”