ŻYCIE
1935:
Zielone wzgórza Afryki - EH wiąże wielkie nadzieje z tą pozycją. Szczególnym pktem ambicji pisarskiej był opis tego kontynentu, jego krajobrazu, oddanie atmosfery polowań, „absolutnej prawdy” przeżyć. Krytyka przyjmuje ją jako zdecydowanie słabą
1936:
II - Powrót handlowca, który później stanowić będzie 2 część Mieć i nie mieć
VIII - Śniegi Kilimandżaro
IX - Krótki szczęśliwy żywot Franciszka Macombera (opowiadanie związane z afrykańską wyprawą pisarza)
VII - wybucha wojna domowa w Hiszpanii. Wzburzony nią, śledzi bieg wypadków, od początku zdecydowany wróg faszyzmu, systemu, który poznał we Włoszech
wojna hiszpańska od początku mobilizuje pisarza do akcji, pomaga zgromadzić sumę 40 tys. dolarów na zakup ambulansów i sprzętu medycznego dla armii republikańskiej (sam dał 1,5 tys. dolarów)
1937:
I - kończy Mieć i nie mieć i angażuje się coraz czynniej w sprawę wojny: przerabia tekst komentarza do filmu Hiszpania w ogniu o barbarzyńskich bombardowaniach faszystowskich samolotów, oblężeniu Alkazaru w Toledo i zwycięskich walkach wojsk republikańskich w górach Guadarrama
jego stosunek do tej wojny i faszyzmu podyktowany jest bardziej względami humanitarnymi niż politycznymi
II - płynie do Hiszpanii jako korespondent agencji NANA
W walczącej Hiszpanii
III - wylądował w Alicante; jedzie do Madrytu. Spotyka wielu znajomych i przyjaciół: Fitzgerald, Dos Passos, Saint-Exupery
cieszył się statusem czołowego pisarza wojennego, stąd jego uprzywilejowana pozycja: samochód do dyspozycji, odpowiednią ilość racjonowanej benzyny, żywności
hotel, w którym mieszkał, znajdował się także w dzielnicy stale bombardowanej
1 z ważnych funkcji w Madrycie (oprócz korespondencji) było zaopatrywanie kombatantów w pieniądze, pochodzące ze zbiórek społeczeństwa amerykańskiego, i żywność, którą zdobywał z dużą pomysłowością
po 45 dniach swego I pobytu w wojennej Hiszpanii wraca do USA. W VI wygłasza przemówienie na II Zjeździe Pisarzy Amerykańskich. W swym I w życiu publicznym przemówieniu opowiedział się po stronie pisarzy świadomych swej roli społecznej i konieczności walki ze złem, które widział w faszyzmie
w Białym Domu odbywa się przed prezydentem Rooseveltem i jego żoną, w obecności EH, pokaz filmu Na hiszpańskiej ziemi. Parę dni później projekcja w Kalifornii + apel o pieniądze na rzecz pomocy dla Hiszpanii (ok. 20 tys. dolarów, za które zakupiono 20 ambulansów)
VII - jedzie do Hiszpanii
na Boże Narodzenie wraca do Barcelony, potem do Paryża
1938:
z żoną Pauliną w I płyną do Nowego Jorku
jeździ między USA a Hiszpanią
Powieść o wojnie hiszpańskiej
1940:
podczas miesięcznego pobytu na Kubie rozpoczyna powieść o wojnie hiszpańskiej. Pracuje systematycznie (3-4 strony dziennie); w VII ma już 14 rozdziałów, w I ma 23 rozdziały i wysyła próbne fragmenty wydawcy. Z końcem IV myśli o tytule, ma 26 możliwości. W antologii natrafia na znany fragment tekstu XVII-wiecznego poety angielskiego - Johna Donne'a. W przypowieści swej wskazywał Donne na współzależność życia wszystkich istot ludzkich. EH widząc pokrewieństwo tej myśli z problematyką własnej powieści, wybiera ostatecznie tytuł Komu…. V - 42 rozdziały, VII - kończy ostatni, 43 rozdział. Później poprawki, zmiany dotyczące zakończenia. Pisarz prosił o opinie i rady przyjaciół, którym dał książkę do przeczytania. VIII - miał już odbitki korektowe
IX - miał wziąć ślub z Martą Gellhorn (dziennikarka, korespondentka „Collier's”), ale sprawa z rozwodem przeciągnęła się do listopada: 4 XI - rozwód z prawem opieki nad synami dla Pauliny, 21 XI ślub z Martą.
sukces recepcji krytycznej
XII 1940 - kupuje na własność posesję; równocześnie tragiczna wiadomość o śmierci Fitzgeralda
1941:
I - wybierają się z Martą na Daleki Wschód, na front wojny w Chinach walczących z japońską agresją
na uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku zebrała się Rada nagrody Pulitzera, aby wybrać najlepszą powieść 1940. Uznano za nią Komu…, ale przewodniczący rady złożył veto. W rezultacie nie przyznano tej nagrody za rok 1940
V - USA, potem 3 m-ce na Kubie
Komu… osiąga 0,5 mln egzemplarzy nakładu
Japończycy bombardują Pearl Harbor, USA przystępują do II wś.
II wś.
EH pragnął wziąć czynny udział wojnie, nie interesowało go zaangażowanie w propagandę pisaną (jak Steinbeck, Precz z bombami)
1942:
postanowił zorganizować prywatną sieć kontrwywiadu na Kubie, aby przeciwdziałać infiltracji faszystowskiej na wyspie. Istniała już w V - weszło do niej wielu emigrantów hiszpańskich - antyfaszystów, którzy znaleźli azyl na Kubie. Ośrodkiem, przez który przechodziły wiadomości i gdzie je EH tłumaczył z hiszpańskiego na angielski, była jego willa „Finca Vigia”
wkrótce przestała mu wystarczać ta forma udziału w walce - w V zgłosił się do ambasady, by wyposażono jego statek „Pilar” w odpowiednią broń. Dobrał sobie śmiałków i rozpoczął patrolowanie wód kubańskich pod pozorem wypraw naukowych (trwało to 2 lata)
1943:
w Nowym Jorku po 2 latach od podpisania umowy odbyła się (VII) światowa premiera filmu Komu… (role główne: Gary Cooper, Ingrid Bergman). EH nie był obecny, adaptację obejrzał później. Film zwiększa jeszcze powodzenie powieści, której nakład = mln egzemplarzy. Była to najbardziej poczytna książka w tamtych latach poza bestsellerem Przeminęło z wiatrem
1944:
początek- podróż do Europy
V - wizyta w Londynie (spędza czas ze znajomymi, poznaje nowych). Ulega poważnemu wypadkowi podczas jazdy samochodem znajomego lekarza. Uderza głową w przednią szybę, dostaje wstrząsu mózgu i wielu ran twarzy (kilka dni w szpitalu)
w Londynie zbiera materiały do korespondencji, bierze udział w lotach bombowców, myśliwców, pisze o bombardowaniach Londynu przez hitlerowców
VII - ląduje w Normandii
materiały prasowe, jakie wtedy posyłał wiele było zmyślenia, fikcyjnych dialogów, dramatyzacji - rodzaj satysfakcji i dumy, bo mógł wskazać zgrupowanie Niemców, na które należało skierować ogień
podczas ofensywy na Paryż napotkał grupę francuskich partyzantów, nad którymi objął dowództwo - opisał ten epizod w 2 reportażach
IX - uczestniczy w przekroczeniu granicy niemieckiej przez I oddziały amerykańskie
Znowu na Kubie.
1945:
III- powrót do Nowego Jorku, wyjazd na Kubę; zdrowie nienajlepsze
V - przyjechała do niego przyszła (4) żona, Mary Welsh - przeszkodę w zawarciu małżeństwa stanowił brak rozwodu Mary z mężem. Sprawę odwleka kolejny wypadek samochodowy (EH: uraz głowy, kolana, złamał 5 żeber)
1946:
III- ślub z Mary (zamieszkali w „Finca Vigia”: on, Mary, 9 służby, 52 koty, 16 psów, kilkaset gołębi, 3 krowy)
Rajski ogród - powieść, którą zaczął pisać w 1946. Mówi o życiu 2 par małżeńskich, w których kobiety miały wiele podobieństwa z kolejnymi żonami pisarza (Hadley i Pauliną). Wydana po śmierci pisarza nie wzbudziła entuzjazmu krytyki
Legenda. Nobel.
rosnąca sława + nakłady książek = zainteresowanie dziennikarzy i publicystów osobą EH
nie pozwala na drukowanie żadnych biograficznych materiałów, niechętnie udziela wywiadów
1948:
jesień- z Mary wycieczka do Włoch. W Wenecji zostaje uhonorowany Wielkim Krzyżem Zasługi Kawalerów Maltańskich
wspomina często o pracy nad powieścią „o ziemi, morzu, powietrzu”, której morska część teraz go zajmuje. Określa ją jako najtrudniejszą. Obejmować miała lata 1936-44 (np. jego udział w II wś.)
śledzi produkcję powieściową dot. tej wojny: Młode lwy I. Shawa (krytyka EH, ponieważ dostrzegł w 2 postaciach portret własny i swojej żony, Mary). Surowo też ocenił Stąd do wieczności J. Jonesa
przerywa pracę nad dużą powieścią i pisze krótszą (opis polowań na kaczki we Włoszech + reminiscencje wojenne). Kontynuuje ją na Kubie: Za rzekę w cień drzew
1949:
jesień: Francja, Włochy. Drukuje ją „Cosmopolitan” w 1950, po ostatnich poprawkach EH wysyła ją do wydawcy. Ukazuje się we wrześniu - przyjęta z rozczarowaniem, EH boleśnie to przeżywa. Koncentruje się na 3-częściowej powieści o morzu: Morze za młodu, Morze w nieobecności, Morze na żywo (skończył 2 część)
Faulkner dostaje Nagrodę Nobla - EH przyznaje, że mu się ta nagroda należała
1950/51 - zabrał się do utworu opartego na opowiadaniu starego Kubańczyka i własnych doświadczeniach z połowu marlinów. Zdecydował się ją wydać pt. Stary człowiek i morze (wydana pośmiertnie). Maszynopis czytał ponad 200 razy, wahał się wysłać go wydawcy. Ukazuje się we IX 1952 - entuzjazm krytyki
1952:
Szczęśliwy rok. Tylko 1 zła wiadomość: w wyniku przewrotu dyktatorem na Kubie zostaje Fulgencio Batista
1953:
V - EH dostaje najwyższą amerykańską nagrodę literacką (Pulitzer Prize) za najlepszą książkę 1952 (Stary człowiek…)
VI - podróż z żoną do Hiszpanii (I wizyta od wojny domowej pod warunkiem, że będzie się 3mał daleko od polityki): Madryt, Walencja, Segowia, góry Guadarrama
VIII - Paryż, Mombasa (Afryka; tu: udane polowania)
1954:
I- samolot, którym lecieli do Ugandy, rozbił się. EH - zewnętrzne obrażenia, Mary - szok + uraz klatki piersiowej. Prasa podała wiadomość o jego śmierci. Nazajutrz 2 samolot zabrał rozbitków, ale również uległ katastrofie - stanął w płomieniach. EH wybił sobą zatrzaśnięte drzwi, doznał ciężkich obrażeń ciała, Mary uszkodziła sobie kolano. Wtedy dopiero prasa podała wiadomość o ich ocaleniu. Ponadto doznał oparzeń II stopnia pomagając gasić pożar w sąsiednim obozowisku
wyjazd do Wenecji (łóżko), gdy stan zdrowia EH się poprawia wyjeżdżają do Hiszpanii. Lekarze zalecają wypoczynek i dietę. EH ma 55 lat
X - Nagroda Nobla. Pisarz odmawia osobistego udziału w uroczystości, motywując to złym stanem zdrowia. Upoważnia do jej odebrania ambasadora USA w Szwecji, wysyłając mu tekst przemówienia (odczytany w XII)
Ostatnie lata.
naprzemiennie: nowe bóle i infekcje, dobra forma
1956:
w odkłada pracę nad książką o Afryce i pisze kilka opowiadań o II wś.
lato: podróż do Europy, w Hiszpanii uczestniczy w pogrzebie Pio Baroja, 94-letniego pisarza
klimat dyktatury kubańskiej pogłębia jego depresję
jesień 1957 - wiosna 1958 - książka wspomnieniowa o latach spędzonych w Paryżu (1921-26). Pośmiertne Ruchome święto
opuszcza Kubę. Udaje się do Idaho, w Ketchum znajomi wynajęli mu dom. Tu odnawia stare znajomości, poluje, przyjmuje wizyty - w tym polskiego tłumacza, Bronisława Zielińskiego
1959:
I - dyktator wygnany z Kuby, zwycięstwo odniosła rewolucja
V - Hiszpania. 21/22 VII urządza 60 urodziny
X - wraca na Kubę. Kończy szkic i matadorach Niebezpieczne lato
1960:
VII - Hiszpania, bardzo podupada na zdrowiu, głęboka depresja
XI - decyduje się poddać leczeniu w klinice (8 tygodni). O3muje nawet zaproszenie od prezydenta Kennedy'ego na uroczystą inaugurację jego urzędu (19/20 I 1961) -stan zdrowia nie pozwala mu uczestniczyć, wysyła tylko serdeczny telegram
pisze już tylko listy, a od kiedy Mary znajduje w jego rękach karabin, chowa go w piwnicy zamkniętej na klucz
1961:
IV - VI - szpital
wraca do Ketchum, gdzie kupił dom. Weekend spędził w miejscowym barze. 2 VII 1961 znalazł klucz do piwnicy, w niej karabin. Zastrzelił się
TŁO HISTORYCZNO-SPOŁECZNE
Przed 1931.
niezwykle zacofane stosunki społeczne i polityczne (przekupstwo, protekcjonizm scentralizowanej biurokracji, despotyzm prowincjonalnych kacyków, wielkich właścicieli ziemskich, nie liczących się z prawem)
wielcy właściciele ziemscy + wojsko + znaczna część kleru = oparcie konserwatywnych i faszystowskich ugrupowań w latach przed wojną domową (nowy rodzaj feudalizmu)
II Republika.
14 IV 1931 - proklamacja II Republiki. Król opuścił kraj
konflikt między Kościołem a Republiką: zrównanie Kościoła w prawach z wszelkimi innymi stowarzyszeniami i cofnięcie dotacji; rozwiązanie zgromadzeń zakonnych; zamknięcie szkół zakonnych. Odpowiedzią był list prymasa Hiszpanii, który rozjuszył tłumy. Znów palono kościoły
antyklerykalna konstytucja, zmniejszenie ilości wojska, redukcja kadry oficerskiej
Republika obróciła przeciw sobie Kościół i armię, napotkała bojkot burżuazji, ludność rozczarowana powolnością zmian
„Czarne dwulecie”.
1933:
(Niemcy - władzę zdobył Hitler)
XI - w wyborach zwycięstwo odniosły stronnictwa prawicowe (Azañi) i nowy rząd cofnął reformy poprzedniego
1934:
X- powstanie robotników, górników (militarna klęska, represje, moralne zwycięstwo ludu - rząd upadł)
Front Ludowy i faszyści.
z 1 strony: lewicowy ruch robotniczy; z 2: siły konserwatywne i reakcyjne
ostateczne wykrystalizowanie się hiszpańskiego faszyzmu w zjednoczonej partii (Falange Española). Dążyła ona do likwidacji parlamentaryzmu w sensie zachodnio-europejskim, zniesienia partii politycznych (prócz własnej), zapowiadała „wolność” w granicach, jakie sama by wyznaczała, zniesienie samodzielnych związków zawodowych
poza Falangą powstało inne faszyzujące ugrupowanie - Blok Narodowy
Republika 1936.
w wyborach zwyciężył Front Ludowy
Azañi znów premierem rządu republikańskiego (amnestia dla więźniów politycznych, reorganizacja armii. Program reform społecznych rządu republikańskiego był umiarkowany:
nie zawierał żądań rewolucyjnych
przewidywał kontynuowanie reformy rolnej opartej na wykupie ziemi
zapowiadał rozwój robót publicznych, szkolnictwa
zapewniał ochronę drobnym przemysłowcom i kupcom
nastroje prawicy dochodziły do stanu wrzenia
monarchiści i karliści pozostawali w stałym kontakcie z rządem Mussoliniego (III - obiecał dostarczyć fundusze i broń w celu obalenia Republiki)
na ulicach zamieszki, napaści na robotników; sytuacja gospodarcza się pogarszała; strajki; rząd słaby i krytykowany
VII w odwet za zamordowanie 1 z poruczników, dokonano zamachu na Calvo Sotelo (Sarajewo wojny hiszpańskiej) - powód do wszczęcia buntu
Rebelia.
powstanie zaczęło się w Maroku (dowództwo: gen. Franco)
umiarkowany rząd liberalno-republikański, działając dość niezdecydowanie, stracił autorytet. Ociągał się z odpowiedzią na żądanie uzbrojenia robotników
Terror.
na terenach zdobytych faszyści stosowali krwawy terror i represje. Masowy terror miał zastraszyć licznych zwolenników Republiki i zniszczyć fizycznie ich najaktywniejszą część
na terenach, gdzie rebelianci ponosili klęski, pucz wojskowy przemieniał się w spontaniczną rewolucję społeczną uzbrojonego proletariatu miejskiego i chłopów
władze republikańskie usiłowały okiełzać terror, jednak nagminnie niszczono kościoły, zbrodni dokonywali faszyści i „czerwoni”
Rewolucja.
zatargi i nieporozumienia wśród robotniczych partii Republiki; utworzenie rządu Frontu Ludowego (socjaliści, republikanie, komuniści, autonomiczne rządy)
Interwencja.
wojna przybrała niebezpieczny obrót wskutek pomocy wojskowej Niemiec i Włoch. Sprawa wojny hiszpańskiej nabrała znaczenia międzynarodowego (ingerencja państw faszystowskich)
Brygady Międzynarodowe.
układ państw zachodnich o nieinterwencji w Hiszpanii
Niemcy, Włochy, Portugalia wspomagała Franco samolotami, amunicją, ludźmi, transportem, zaś Republika mogła liczyć tylko na niewielkie dostawy broni sowieckiej, meksykańskiej oraz na ochotników, którzy z trudem przedostawali się na teren Hiszpanii (rekrutowali się z przedstawicieli 53 narodowości i tworzyli tzw. Brygady Międzynarodowe. Było ich 6. Zaliczano je do najlepszych jednostek szturmowych)
Madryt.
Franco ruszył na Madryt
1936:
IX- naczelny dowódca, szef rządu hiszpańskiego
rząd ewakuował się do Walencji
Guadalajara.
stoczono w tym rejonie wielką bitwę: rebelianci kontra republikanie. Zwycięstwo armii republikańskiej miało duże znaczenie strategiczne i moralne (podniosło wiarę żołnierzy we własne siły)
Franco przekonał się, że nie ma mowy o błyskawicznym zdobyciu Madrytu
Guernica.
hitlerowcy zastosowali nową taktykę wojenną, polegającą na zmasowanym bombardowaniu artyleryjskim + lotniczej akcji nalotów bombowych; ofiarą padała ludność cywilna
niszczycielski nalot na miasto baskijskie, Guernicę (zginęło ok. 1700 osób). Sprawa zagłady Guerniki stała się dla całego świata przykładem hitlerowskiego barbarzyństwa
Franco został jednowładcą
Konflikty wewnętrzne.
w obozie republikańskim pogłębiły się konflikty wewnętrzne
komuniści dążyli do centralistycznej dyscypliny; opór anarchistów i socjalistów
1937:
V- zamieszki uliczne w Barcelonie; uformowanie nowego rządu
Wielkie bitwy.
Franco przeprowadził zwycięską ofensywę - Republika przecięta na 2 części. Setki uchodźców dążyły ku granicy francuskiej
Ostatnia faza wojny.
Republika panowała jeszcze - mimo klęski
premier Negrin pragnął bronić się jak najdłużej, aby dotrwać wybuchu II wś., która mogłaby ocalić Hiszpanię. W armii powstała silna opozycja przeciw tej koncepcji. Doszło do zbrojnej walki. Negrin opuścił Hiszpanię . Franco nie podjął rozmów w kapitulantami i wkroczył do Madrytu (III 1939) - okres bezwzględnych i krwawych represji: zginęło 200 tys. osób
przyczyny klęski:
interwencja zbrojna Niemiec i Włoch
opuszczenie Republiki przez państwa demokratyczne
wewnętrzne tarcia i konflikty w obozie republikańskim
GENEZA UTWORU
Udział pisarzy.
hiszpańska wojna domowa od początku angażowała wielu wybitnych intelektualistów na całym świecie (w Hiszpanii po raz I agresywny faszyzm natrafił na zbrojny opór)
cała prasa światowa była pełna doniesień z frontu wojny domowej. Odwiedzało Republikę wielu zagranicznych pisarzy, niektórzy zaangażowali się do czynnej walki po jej stronie np. Andre Malraux (Dola człowiecza, Czasy pogardy) pośredniczył w zakupie czołgów, samolotów i pokładowej broni z Belgii, Francji, Czechosłowacji; Gustaw Regler (powieściopisarz niemiecki) to komisarz polityczny 1 z Brygad Międzynarodowych, której dowódcą był węgierski pisarz, Mate Zalka; walczyli: Ralph Fox (poeta angielski), Arthur Koestler, George Orwell, Ludwig Renn, Jan Wyka (polski poeta)
bogata literatura osnuta na tle wojny:
powieści: Nadzieja A. Malraux (1937); Wielka krucjata G. Regler (1940); Komu… E. Hemingway (1940)
krótsze utwory wspomnieniowo-eseistyczne: Bernanos, Koestler, Orwell
poematy: Auden, MacLeish, Spender, C. Day Lewis, Aragon, Eluard, Neruda, Vallejo
pamiętniki, wspomnienia, dzienniki wojenne, eseje, wiersze
lista wybitnych autorów jest długa, jeszcze np.: Tomasz Mann, Bertold Brecht, John Dos Passos, Theodore Dreiser, Ilja Erenburg, Aleksiej Tołstoj, Ernst Toller, Ludwig Renn, Ksawery Pruszyński, Michaił Kolcow i inni
EH znał wojnę (z własnego doświadczenia frontowego) i faszyzm (z pobytu we Włoszech i konferencji prasowych Mussoliniego. Poznał się na nim już w 1923, czego świadectwem jest artykuł Mussolini - największy bluff w Europie)
EH a Hiszpania.
w Europie EH umieszcza on akcję bez mała wszystkich swych powieści i części opowiadań (wpływ mogły mieć silne przeżycia okresu młodzieńczego, związanego z udziałem w I wś. na froncie włoskim + praca korespondenta prasowego w Europie)
z biegiem lat coraz częstszym celem jego podróży staje się Hiszpania - fascynuje go krajobrazem, temperamentem narodu
podczas 1 ze swych kolejnych podróży do Hiszpanii (V 1931) EH natrafia na zasadnicze przemiany polityczne związane z powstaniem II Republiki. Narodzinom Republiki towarzyszyła sympatia pisarza (nienawidził dyktatorów). Czynnie angażuje się w akcji pomocy dla wojsk republikańskich, wyjeżdża do Hiszpanii jako korespondent prasowy agencji NANA
odwiedził kraj 4 razy w różnych fazach walk (łącznie 14 m-cy)
wedle jego świadectwa, rozpoczął pracę nad Komu… 1 III 1939; być może nawet wcześniej (jesień 1938)
źródłem akcji powieściowej Komu… jest operacja zaczepna armii republikańskiej w górach Guadarrama w rejonie Segowii, przeprowadzona dla odciążenia frontu baskijskiego, na którym trwał nieustanny, silny napór rebeliantów, wspieranych zmasowanym ogniem artylerii i lotnictwa niemieckiego na Bilbao
EH wykorzystał ten epizod segowijski prawdopodobnie dlatego że była to operacja stosunkowo niewielka i mniej znana, pozwalająca na rozwinięcie inwencji autorskiej bez naruszenia podstawowej substancji faktów. Skoro nie chodziło tu o operację o znaczeniu historycznym, autor mógł sobie pozwolić na potraktowanie powieści w wymiarze indywidualnych przeżyć i doświadczeń postaci i na bardziej autonomiczną konstrukcję ich losu, niż w przypadku powieści historycznej, jaką musiałby się stać utwór osnuty na którejś z wielkich bitew
Komu… powieścią historyczną nie jest, choć analiza danych („realia” powieści) wskazuje na jej zgodność z prawdą historyczną (wprowadzenie autentycznych postaci, np.: gen. Walter, pokojówka z hotelu)
Sprawa autentyczności.
dyskusyjna jest sprawa akcji stanowiącej centralny wątek. Nie zidentyfikowano mostu, o którym mowa w Komu…, mimo że EH zapewniał nieraz swoich rozmówców o jego autentyczności
„Gaylord”.
Michaił Kolcow, korespondent radzieckiej gazety „Prawda” - jemu zawdzięczał EH wiele informacji
atmosfera hotelu „Gaylord” została oddana z pełnym obiektywizmem w książce. Tu można było spotkać wielu dowódców, generałów, polityków, doradców; tu pisarz poznawał rzeczywistość wojny - strategie manewru politycznego, chłodną kalkulację, rozgrywki wewnętrzne (kontrast do entuzjazmu i niedoli walki frontowej)
na możliwość odtworzenia wiarygodnego klimatu wojny wpłynęły:
osobiste doświadczenie, rozległa obserwacja
zażyłe kontakty z walczącymi na froncie żołnierzami i dowódcami oraz innymi korespondentami
EH pisał powieść mając świadomość finału wojny - stąd przeczucie klęski towarzyszące postaciom od początku
EH podaje 1 III 1939 jako początek pracy nad powieścią, zaś 2 połowę VII 1940 jako koniec (= pisał 16 m-cy) + poprawki i zmiany. W początkowej wersji - po zakończeniu 43 rozdziału dodał rodzaj epilogu; potem wersja uległa zmianie. W korekcie pisarz zdecydował się zakończyć powieść wcześniej - w miejscu, gdzie R. Jordan leży ranny w lesie, oczekując nieprzyjaciół. W korekcie też (za namową wydawcy) złagodził 1 ze scen miłosnych R. Jordana z Marią. We IX przeprowadzał jeszcze korekty, wysyłając poprawki telegraficznie do wydawcy, zaś 21 X 1940 ukazał się I nakład powieści
BOHATER EH I POSTACI KOMU…
bohater EH - zgodnie z poetyką realistyczną - to człowiek przeciętny. Pisarz stawia go jednak w sytuacji niezwykłej (pierwiastek romantyczny w twórczości EH), ponieważ „zwykły” człowiek w niezwykłej sytuacji może ujawnić swe walory moralne, poddać sprawdzeniu swój etos - tu zaczyna się rozdwojenie bohatera: słabości człowieka przeciętnego + wcielenie heroiczne
2 rodzaje bohatera.
I krytykiem, który dostrzegł istnienie 2 rodzajów bohatera EH był Granville Hicks: bohater autobiograficzny i bohater, z którym autor się nie utożsamia, ale chciałby móc się utożsamić
Earl Rovit rozróżnia: ucznia i nauczyciela
J. Bakker: wczesny (duża wrażliwość uczuciowa połączona ze skłonnością do refleksji i kontemplacji) i późniejszy bohater (łatwość pogodzenia się ze światem, pewność siebie, sprawność fizyczna)
Philip Young: młody człowiek z raną i bohater kodeksowy (odwzorowujący kodeks moralny EH; postać kierująca się zasadami honoru i męstwa, odznaczająca się odwagą w walce i godnością w klęsce, np. Manuel z Niepokonanego, Jack z Pięćdziesięciu kawałków, Santiago ze Starego człowieka i morza)
bohater heroiczny kompensuje te cechy, których nie dostaje ojcu EH. Do „kompleksu rany” dodać można „kompleks ojca” (ojciec EH popełnił samobójstwo - stchórzył przed życiem). Tym tłumaczyć można, dlaczego tak często bohaterem kodeksowym jest człowiek stary. Do ideału brak ojcu tych cech, w które EH wyposaża swojego bohatera: nieugiętości, bezkompromisowości, hartu ducha (uciekł przed torturami słabości, starości)
oba rodzaje bohatera występują już we wczesnych opowiadaniach i powieściach EH. Polaryzacja między nimi jest silniejsza we wczesnych fazach twórczości
Postać Roberta Jordana.
łączy w sobie cechy obydwu rodzajów bohatera. Jest wrażliwy i zakochany, ale spełniając żołnierski obowiązek, prowadzi powierzoną mu misję do tragicznego dla siebie finału. Ideał wierności, obowiązku zostaje podniesiony tu do rangi imperatywu moralnego, bo RJ zdaje się nie wierzyć od początku w celowość swej akcji. Od początku ma złe przeczucia co do jej powodzenia, niewypowiedziana wróżba Pilar utwierdza do w niepewności, odrzuca jednak zwątpienie
RJ postanawiając walczyć w obronie Republiki nadawał swemu życiu sens całkowicie różny od dotychczasowego
Heroizm: rana okazała się śmiertelna, śmierć stała się ukoronowaniem cierpienia, nie ucieczką od niego
EH całą akcję powieści prowadzi w kierunku takiego rozwiązania i to ono (nie logika fabuły) tłumaczy nieugiętą postawę RJ w jego misji, który świadomie szuka konfrontacji ze śmiercią, stwarzając podobieństwo (w dążeniu do samozniszczenia) i alternatywę (w rzuconym życiu wyzwaniu, w podjęciu walki z wszelkimi konsekwencjami) postawy swego ojca
RJ nie wie, że walka jego skazana jest na przegraną - czy zatem podjęcie jej nie jest absurdem? Jest, tak samo jak życie i jego finał. Rzecz w tym, by nadać mu inny sens - tak, by przegrana materialna okazała się moralnym zwycięstwem.
nie jest komunistą - przyjmuje tylko na czas trwania wojny ich dyscyplinę
Antyfaszyzm:
określa się jako antyfaszysta - motywacja ta wydaje się znacznie bardziej przekonywająca niż miłość do obcego kraju i wiara w Republikę
deklaracje RJ nie były puste - uwierzytelnił je swą walką i śmiercią
tożsamość RJ jest niewątpliwa: na końcu powieści kamienieje w posąg współczesnego herosa
Zarzuty:
RJ wyraża swe zastrzeżenia wobec linii politycznej reprezentowanej przez Brygady Międzynarodowe, w których szeregu walczy, a zatem i przez komunistów (motor Brygad)
niekonsekwencje, pęknięcia w konstrukcji postaci tłumaczy się dwuznacznością sytuacji, w jakiej się znalazł - liberał, podporządkowany dowództwu komunistów, od których dystansuje się ideowo, ceniąc jedynie ich wojenną dyscyplinę
RJ nie identyfikuje się ani z wszystkimi celami, ani metodami wojny, w której uczestniczy z własnej woli
RJ nie jest moralizatorem, choć stanowić może wzorzec moralnego działania
Postaci 2 planu powieści.
są bardziej wyraziste od RJ, ale mniej od niego złożone
Pablo:
niejako zwierzęcym instynktem wyczuwa katastrofę, którą na grupę dowodzonych przezeń partyzantów sprowadzić ma operacja wysadzenia mostu
człowiek, który przechodzi w toku trwania powieściowej akcji metamorfozę psychiczną (świadectwo mistrzostwa EH w zakresie konstrukcji charakteru)
w I konfrontacji z RJ jest kimś „nasłanym” z góry, ponosi klęskę ujawniając swe tchórzostwo
odmawia udziału w akcji, zrzekając się dowództwa grupy na rzecz Pilar
następnie dokonuje zdradzieckiego czyny: kradnie część materiałów służących do wysadzenia mostu (powoduje nim strach) i wrzuca je do rzeki. Odejście od niego towarzyszy, przekonanie, że go potępili - dokonują w nim przełomu. Wraca, przyprowadzając z sobą 5 nowych ludzi do akcji, ale nadal nie wierzy w jej powodzenie. Walczy dobrze - ale pozostaje kanalią. Zabija tych 5, aby zdobyć ich konie
ocalał on, nie RJ - w ten sposób potwierdził EH prawo Greshama (działające w czasie wojny): gorsi wypierają lepszych
mimo nawrócenia, Pablo do końca budzi odrazę
Pilar:
silna, jakby ze spiżu odlana kobieta
jednocześnie ma w sobie ciepło i uczucie, demonstrowane w męski, rubaszny sposób (wobec Marii, którą otacza macierzyńską opieką, i wobec RJ, którego szanuje i słucha jako wysłannika dowództwa)
patronuje miłości RJ i Marii z różnych powodów:
szczera przyjaźń wobec obojga młodych
pobłażliwość „kobiety z przeszłością”
motyw kompensacyjny starzejącej się kobiety z bujnym temperamentem erotycznym
współczucie dla RJ, którego zły los odczytała z jego ręki
rewolucjonistka relacjonuje wstrząsające zdarzenia w mieście Avila w I dniach wojny domowej, ukazując z całym obiektywizmem terror, jaki zapanował
jej konflikt z Pablem, któremu odebrała dowództwo, ukazał EH z pełną prawdą psychologiczną. Pilar potępia tchórzostwo Pabla, lepiej rozumie potrzebę dyscypliny rewolucyjnej, jest od niego inteligentniejsza
można wyczuć instynktowną sympatię, z jaką od początku odnosi się do RJ
imię, jakie nadał jej EH, może wskazywać na symboliczną konotację - jest to imię patronki Hiszpanii. Przekora tkwi w fakcie, że Pilar daleko do dziewictwa - miałaby zatem symbolizować siłę determinacji, temperament, żywiołowość kobiety hiszpańskiej, ludu hiszpańskiego
Maria:
uzupełnienie Pilar
Virgen, św. Dziewica jest patronką Hiszpanii - imieniu Marii można by również przypisać symboliczne znaczenie: Hiszpania niewinna, zgwałcona, męczeńska
Carlos Baker: Maria to symbol „domu”; J.W. Beach: „to ofiarne jagnię, dziewicza męczennica za sprawę ludzkości”
pełne dziewczęcego wdzięku uosobienie cech „wiecznej kobiecości” czy też macierzy-ziemi, gotowej na przyjęcie ziarna siewcy-mężczyzny
jest też Maria w swej uległości i naiwności tak nieznaczną w swych cechach osobowościowych postacią, że można by ją uznać za nieco abstrakcyjny ideał dziewczęcości, wytworzony w wyobraźni mężczyzny
cechy fizyczne upodabniają Marię do Marty Gellhorn
Anselmo:
1 z bohaterskich starców EH, pełen godności, ofiarności, rozumiejący sens dyscypliny żołnierskiej i swojej walki: „Żebyśmy już wygrali tę wojnę i nie rozstrzeliwali nikogo. Żebyśmy rządzili sprawiedliwie i żeby wszyscy mieli swój udział w dobrodziejstwach zależnie od tego, jakie robili wysiłki. I żeby tych, co przeciw nam walczyli, wychować tak, aby poznali swój błąd”
nie lubi zabijać
wierzy w siłę wychowania, która może wykorzenić nieludzki światopogląd
RJ określa postawę Anselma jako chrześcijańską
NARRACJA - STYL - KONSTRUKCJA
Narracja.
rozdarciu fikcji i 2 rodzajów bohatera odpowiadają krańcowo rozbieżne formy ekspresji:
opis behawiorystyczny
monolog wewnętrzny
dwoistość tę odzwierciedla również perspektywa narracyjna:
w pierwszej osobie: Pożegnanie z bronią, Słońce też wschodzi - narracja w połączeniu z krańcowo zsubiektywizowanym opisem służy silniejszemu podkreśleniu duchowego i emocjonalnego wyobcowania bohatera
w trzeciej osobie: Komu…, Za rzekę w cień drzew - narracja współgra z zaangażowaniem bohatera w sprawy świata przedstawionego w tej powieści, poprzez umieszczenie go i przedmiotu opisu w tej samej perspektywie
utwór prezentuje kilka technik narracyjnych
dominuje metoda „punktu widzenia” - ograniczenie pola relacjonowanych zdarzeń i komentarzy do rejestrującej je świadomości bohatera. Choć EH zapewnia sobie możliwość ingerencji wedle zasady wszechwiedzy autorskiej (narracja w 3. osobie), stara się jednak zachować punkt widzenia różnych postaci: I 4 rozdziały - punkt widzenia RJ; koniec 4 rozdziału - świadomość Pilar. Niektóre partie akcji oglądamy z punktu widzenia pozostałych postaci (Maria, Anselmo, Sordo, inni). Proporcja jednak nachyla się w stronę RJ
zwroty wprowadzające partie monologowe („RJ myślał…”) same w sobie już stwarzają sugestię autorskiej wszechwiedzy
stosowany rodzaj monologu to „monolog pozornie wewnętrzny” - brzmi jak monolog wypowiedziany, tyle że skierowany do siebie samego, do swego drugiego „ja” i nie na głos
bohater nie myśli pojedynczymi, oderwanymi słowami, pojęciami, obrazami, ale pełnymi, gramatycznymi zdaniami - EH nie stosuje techniki „strumienia świadomości” (najkonsekwentniejsza odmiana monologu wewnętrznego)
wiemy więcej (niż w poprzednich powieściach EH nam ukazywał o postaciach): o przeszłości bohaterów (np. Pilar), ich wnętrzu, poglądach, sposobie myślenia
Komu… różni się niejednym od dotychczasowej twórczości EH, np. charakterystyką postaci, stylem powieści
Styl.
styl EH: jakość najwyraźniej wyodrębniająca się w jego pisarstwie
składniki:
praktyka dziennikarska (konieczna lapidarność wysłowienia + rygorystyczna selekcja materiału). Oczekiwano od niego obiektywizmu i plastyczności opisu
lektury:
Przygody Hucka Marka Twaina (styl potoczny) - wg EH największe dzieło literatury amerykańskiej
naturalna i poetycka prostota dzieł Henry'ego Davida Thoreau - wierna szczegółom życia
Sherwood Anderson - wywarł wpływ na wczesny okres jego pisarstwa, psychoanalityczna proza podszyta liryzmem. Jak on, EH utożsamia się ze swoimi postaciami
Henry James
Paryż i koła młodzieży artystycznej, grupującej się wokół Gertrudy Stein, pisarki eksperymentalnej, oddziaływającej swymi teoriami i osobowością. Od niej uczył się prostoty wyrazu i wierności faktom oraz specjalnego rytmu prozy z charakterystycznymi powtórzeniami. Duże znaczenie musiały mieć dyskusje w prowadzonym przez nią salonie literackim - tu spotykał Dos Passosa, Eliota, Fitzgeralda, Picassa, Mattise'a, Braque'a. Jej wskazówki co do stylu to: unikanie figur poetyckich, metafor, porównań, wszelkiej pretensjonalności, stosowanie języka obrazowego, prostego, posługującego się składnią niezłożoną
poetyka imagizmu - awangardowego kierunku poetyckiego, odrzucającego retorykę poetycką, bezpośredniość ekspresji emocjonalnej, zastępowaną operowaniem obrazami - stąd obiektywizm, zwięzłość, szczególny typ prostoty (wyszukanej, precyzyjnej, o nośności symbolicznej). Poeci: Ezry Pound, Eliot
wpływ Ringa Lardnera - autora opowiadań, których bohaterami są sportowcy, fryzjerzy, aktorki (ludzie przeciętni, używający potocznego, nieraz wulgarnego języka, demaskującego ich głupotę i prymitywizm)
znamiona:
na oryginalność tej prozy składają się:
cechy języka - ascetyczna niemal prostota; EH operuje prostą składnią, zdaniami krótkimi, bez zdań podrzędnych, bez komplikacji strukturalnych; przewaga rzeczowników
typ bohatera
forma narracyjna
technika dialogu - własny, osobliwy kształt dialogu; kwestie dialogowe przekazują nastroje, emocje samą stylistyką wypowiedzi, powtórzeniami i niedopowiedzeniami; ważniejsze jest to, co przemilczanie niż to, co wypowiedziane
w licznych retrospekcjach i komentarzach zawartych w monologach RJ, wypowiedziach bohaterów więcej jest dyskursywności, publicystyki niż w innym jego utworze
rozważania natury społeczno-politycznej nie należą do atutów talentu EH (naiwność)
Konstrukcja.
utwór zbudowany logicznie i konsekwentnie wokół centralnego wątku akcji (sprawa wysadzenia mostu), który powraca stale jak refren w tok rozmów, opisów, zdarzeń powieści
Carlos Baker: oś, na której obracają się 3 kręgi problemowe powieści:
obejmuje zdarzenie związane z misją RJ
szerszy, ukazuje wielką ofensywę gen. Golza lub raczej przygotowanie do tej operacji
najszerszy, rozciąga się na cały świat i bieg historii
w porównaniu z 2 wcześniejszymi powieściami (Słońce też wschodzi, Pożegnanie z bronią) i opowiadaniami Komu… jest bardziej rozbudowana i tradycyjna w sensie formy narracyjnej i co do charakterystyki postaci oraz długich dygresji retrospektywnych i dyskursywnych, służących opisowi tła historyczno-społecznego, a nie samej akcji
dygresja Pilar o I dniach wojny domowej w Avili jest wręcz samoistną nowelą, wstrząsająca i niezapomnianą. Podobnych epizodów, mogących funkcjonować jako samoistne utwory, jest w powieści więcej
problem wojny hiszpańskiej, mimo silnego osadzenia w konkrecie historycznym, urasta do symbolu odwiecznej, nieprzerwanej walki o pryncypia wolności, braterstwa, indywidualnego szczęścia
tonacja niewiary, fatalizmu towarzyszy akcji powieściowej od początku. Sprawa mostu urosła do symbolu tej wojny
RECEPCJA DZIEŁA
gdy ukazała się powieść (1940) - EH był u szczytu sławy, która opierała się jednak na książkach z lat 20. (Słońce też wschodzi, Mężczyźni bez kobiet, Pożegnanie z bronią), następne pozycje zostały przyjęte przez krytykę chłodno, aż do Mieć i nie mieć, dlatego oczekiwano pojawienia się nowej powieści - została przyjęta entuzjastycznie (I 5 m-cy = 0,5 mln egzemplarzy)
krytyka wskazywała na rozwój pisarza i osiągnięcie przezeń dojrzałości artystycznej, chwaliła konstrukcję, wyrazistość charakterystyki postaci, zalety dialogu
inaczej (źle) przyjęli ją z początku krytycy komunistyczni (Michael Gold, Alvah C. Bessie)
nazwiska krytyków, którzy oceniali EH: J.D. Adams, R. Sherwood, E. Wilson, Alfred Kazin, H. Levin, J. Gray, R.P. Warren, P. Young, C. Baker (najgruntowniejszy znawca życia i twórczości EH), M. Cowley, W.M. Frohock, D. MacDonald, M. Schorer
ZNACZENIE I WPŁYW EH
styl EH stał się synonimem stylu epoki (3, 4 dekada XX w.) - zwany w uproszczeniu „behawiorystycznym”, „amerykańskim”, który wyrósł na glebie amerykańskiego naturalizmu i przeszedł ewolucję, zaczerpnąwszy z poetyckiego imagizmu + psychologicznego behawioryzmu (oba amerykańskiego pochodzenia)
charakterystyka postaci poprzez opis ich zachowania (behaviour), asceza wyrazu, plastyczność wręcz hipnotyczna, redukcja komentarza do minimum, dialog, w którym przemilczenia są ważniejsze od słów - wzór dla kontynuatorów i naśladowców EH (w literaturze amerykańskiej i europejskiej)
wpływ EH na: Erskine Caldwell, John O'Hara, James M. Cain, Irwin Shaw, Norman Mailer, Dashiel Hammet, Raymond Chandler
pokrewieństwo postaw filozoficzno-społecznych, zbliżających EH do egzystencjalizmu (porównanie pisarstwa EH, Malraux, Camusa, Vercorsa) - ów kierunek filozoficzny, związany z koncepcją życia i najsilniej wyrażający się w etyce, był wykwitem epoki
EH - wyraziciel swej epoki, poszukującej „pełni życia”, „granicy doświadczenia” i kształtującej pośród tych poszukiwań model etyczny bohatera
EH W POLSCE
1931 - I powieścią tłumaczoną na jęz. polski było Pożegnanie z bronią (tłum. Zbigniew Grabowski)
okres międzywojenny i 1948 - Statek Śmierci (oba tłum. Teresa Rogala-Zawadzka)
1948 - tom szkiców Stanisława Helsztyńskiego z rozdziałem poświęconym EH
1947 - opowiadanie Karciarz, zakonnica i radio w „Nowinach Literackich” (tłum. Małgorzata Stanisławska)
1956 - Stary człowiek i morze oraz Śniegi Kilimandżaro i inne opowiadania (tłum. Bronisław Zieliński, Mira Michałowska, Jan Zakrzewski)
1958 - obszerny tom Romana Dyboskiego Wielcy pisarze amerykańscy
wpływ, jaki twórczość EH wywierała na naszą powojenną literaturę: Tadeusz Borowski (Pożegnanie z Marią), najsilniejszy wpływ to lata 1955-65 (Marek Hłasko)
Właściwości przekładu.
Bronisław Zieliński: osobista przyjaźń z EH była wyrazem bliskości duchowej twórczy i tłumacza
styl Komu… nastręczał tłumaczowi szczególne trudności (pauzy semantyczne) przez fakt złożoności swej struktury: EH pragnął oddać po angielsku cechy języka ludu hiszpańskiego - przez zwroty i słowa hiszpańskie, wyrażenia „na pół nieprzyzwoite” w miejsce soczystych przekleństw hiszpańskich, pseudoeufemizmy angielskie, użycie archaizowanych form języka popadającego w styl biblijny lub elżbietański
tłumacz usiłuje wytworzyć ekwiwalent podobnych zjawisk w języku przekładu
Robert Jordan = RJ
Ernest Hemingway, Komu bije dzwon (11 stron)
8