Psychologiczne aspekty i konsekwencje niepełnosprawności - akceptacja inwalidztwa, przystosowanie do nowej sytuacji.

Niepełnosprawną - jest osoba ,której stan fizyczny i/lub psychiczny trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi.(definicja, cytat z niepełnosprawni normalna sprawa)

Rodzaje niepełnosprawności

1. Obniżona sprawność zmysłowa (sensoryczna) - to uszkodzenie, brak lub zaburzenie funkcji analizatorów zmysłowych (do tej grupy zaliczamy m.in. osoby niewidome, niedowidzące, głuche, niedosłyszące, z zaburzeniami percepcji wzrokowej i słuchowej)

2. Obniżona sprawność intelektualna - czyli upośledzenie umysłowe, demencja starcza

3. Obniżona sprawność funkcjonowania społecznego - zaburzenia równowagi nerwowej, emocjonalnej jak również zdrowia psychicznego

4. Obniżona sprawność komunikowania się - charakteryzuje utrudniony kontakt słowny (zaburzenia mowy, autyzm, jąkanie się)

5. Obniżona sprawność ruchowa - osoby z dysfunkcją narządu ruchu (wrodzoną lub nabytą)

6. Mózgowe porażenie dziecięce

7. Obniżona sprawność psychofizyczna z powodu chorób somatycznych - np. nowotwory, guz mózgu, cukrzyca, rak)

Najczęstsze przyczyny niepełnosprawności

1. Wady wrodzone

2. Choroby przewlekłe (80%)

3. Nagłe - wypadki, urazy, zatrucia

Przewlekła choroba jak również inwalidztwo stawiają człowieka w nowej sytuacji, która zmienia wszystkie aspekty jego przedchorobowego funkcjonowania. Niewątpliwie sytuacja ta zmusza chorego do pogodzenia się z przykrym faktem dożywotniego występowania jego w charakterze pacjenta instytucji leczniczej lub tez rehabilitacyjnej.

Przewlekła choroba fizyczna a psychika

Omawiając następstwa psychiczne choroby ostrej lub przewlekłej choroby psychicznej należy zwrócić uwagę na pojęcia sytuacji i reakcji stresowej. Nadmierne obciążenia psychiczne interesują nas z punktu widzenia wystąpienia następstw psychopatologicznych.

Możemy zaobserwować wystąpienie ciężkich zaburzeń równowagi organizmu do których należy zaliczyć:

• głód

• zaburzenia snu

• ból

• strach, które szybko zostają skompensowane nie pozostawiając po sobie żadnych śladów

Z innej strony mamy do czynienia obciążeniami, które w czasie ich wystąpienia (działania) wydają się łatwe do zniesienia, aczkolwiek , ze względu na czas trwania, rodzaj obciążenia zarówno psychicznego jak i fizycznego mają wpływ na zachowanie i przeżycia człowieka. Przede wszystkim ma to miejsce wtedy, gdy poczucie niepewności, ogromna zmiana sytuacji oraz roli społecznej prowadzą do poważniejszych zaburzeń psychicznych. Reakcje na tzw. sytuacje stresowe są różne dla każdego człowieka, w dużym stopniu uwarunkowane przez czynniki wrodzone, wcześniejsze doświadczenia osobnicze, ustalone systemy ocen oraz postawy wobec przyszłości i elementy natury społecznej.

Skrajne obciążenia w sferze cielesnej jak również psychicznej prowadzą szybko do stanu psychicznego wyczerpania z wieloma objawami towarzyszącymi, wywołując najczęściej stany lękowo-depresyjne, asteniczne czy też apatyczno-abuliczne, które w konsekwencji mogą wywołać trwałe zmiany struktury osobowości. W bezpośredniej reakcji na stres najczęściej możemy obserwować następujące objawy:

• zaburzenia snu,

• niepokój,

• obniżenie nastroju,

• apatia,

• poczucie niepewności (rzadziej dystrofia),

• bóle głowy,

• wzmożona lub też obniżona pobudliwość,

• przejściowe obniżenie funkcji intelektualnych.

Każdy człowiek jest indywidualnością i zmaga się z chorobą w specyficzny dla siebie sposób, mimo to podjęto próbę określenia wspólnych etapów charakterystycznych dla pacjentów którzy chorują przewlekle. Według Shontza (1975:w:Trzcińska-Green,2006) można w tym przypadku wyróżnić:

• wstrząs (dezorientacja, automatyzmy w myśleniu i działaniu),

• konfrontację (doświadczenie poczucie straty, przeżywanie rozpaczy),

• ucieczkę (zaprzeczenie rzeczywistości lub powadze sytuacji),

• reorientację (wypracowanie nowego sposobu funkcjonowania).

Inną propozycję zmagania się z chorobą przedstawia dr Kubler-Ross(1979), która zajmuje się pacjentami chorymi nieuleczalnie. Na podstawie prac pani doktor został opracowany psychologiczny proces rozstawania się z życiem, który został umownie podzielnicy na kolejne fazy:

1. zaprzeczenie oraz izolacja- to reakcja na diagnozę, wynik szoku, który szybko mija i ustępuje, pojawia się próba „normalnego życia”;

2. rozżalenie, gniew, bezradność- próba odpowiedzi na dręczące pytanie „DLACZEGO JA?” , w zachowaniu można wyraźnie zaobserwować: zdenerwowanie, niechęć w stosunku do otoczenia, okazywanie pretensji, rozpacz;

3. wyciszenie i desperacja, rozkojarzenie, sprzeczność reakcji- targowanie z Bogiem o życie, próba negocjacji z otoczeniem jak również próba pozyskania przychylności losu;

4. depresja- czyli totalna utrata jakiejkolwiek nadzieji, możemy tu mówic o depresji reaktywnej, która związana jest przeszłością i teraźniejszością jak również podsumowaniem minionego życia, oraz o depresji przygotowawczej, skierowanej ku przyszłości która bezpośrednio związana jest ze zbliżającym rozstaniem się z bliskimi;

5. akceptacja śmierci- koncentracja chorej osoby na sobie oraz własnych przeżyciach; obojętność wobec otoczenia, w fazie tej bardzo często kontakty odbywają się bez słów.

Grupy, przedstawione powyżej są umowne a ich kolejność jak również zakres mogą przebiegać różnie u każdego chorego. Jednakże pozwalają one zrozumieć iż niepełnosprawność i radzenie sobie z nią jest procesem rozciągającym się w czasie ,a nie wydarzeniem jednostkowym.

Inwalidztwem można nazwać stan wiążący się z upośledzeniem funkcjonowania fizycznego i/lub psychospołecznego człowieka. Może ono być etapem pewnego procesu, jak ma to miejsce w przypadku wystąpienia choroby przewlekłej lub też wynikiem nagłego zdarzenia( np. utrata kończyny w wyniku wypadku czy paraliż po niefortunnym skoku do wody ). W każdym z tych przypadków psychologiczne koszty są duże, i wydają się tym bardziej dramatyczne , im bardziej dramatyczne są zmiany i im młodszej osoby dotyczą. Reakcje na niespodziewane inwalidztwo można porównać do reakcji na śmierć bliskiej osoby. Zmianie ulega całe dotychczasowy porządek zycia , zachodzi potrzeba jego przeorganizowania właściwie na każdym jego poziomie.

Zaakceptowanie inwalidztwa dla chorego wydaje się trudne z wielu powodów. Zaistnienie tego ”zjawiska” burzy dotychczasowy porządek życia , obraz własnej osoby zarówno w sferze cielesnej jaki i ale i całościowo. Budowana przez całe dotychczasowe życie koncepcja samego siebie, która dotyczy wyglądu, cech, możliwości nagle przestaje być aktualna. Dotyka to takich wymiarów psychologicznych jak: niezależność, samodzielność, poczucie wpływu jak również sprawowanie kontroli.

Niewątpliwie na radzenie sobie z niepełnosprawnością , tak samo jak z pojawieniem się w życiu przewlekłej choroby, ma wpływ wiele czynników, wśród których należy wyróżnic między innymi:

• rodzaj oraz stopień upośledzenia - im bardziej jest ono widoczne tym bardziej zaburza normalne funkcjonowanie tym trudniej jest się z nim pogodzić,

• czas trwania kalectwa czy też choroby, dokuczliwość, stopień zagrożenia życia,

• właściwości indywidualne (wiek, płeć, osobowość, wykształcenie czy pełnione role)

• zakres i rodzaj kontaktów społecznych- obecność innych może być stymulująca, lub niekorzystna gdy okazują litość, odrazę czy odrzucenie,

• sytuacja ekonomiczna- ewentualna możliwość poddania się operacjom rekonstruującym ciało lub zakup specjalistycznych sprzętów ułatwiających życie np. protez, wózków inwalidzkich.

INWALIDZTWO JAKO PROBLEM SPOŁECZNY

W Polsce , podobne jak i w innych krajach wzrasta liczba osób niepełnosprawnych. 14% ogółu ludności na świecie to liczba jaką przyjmuje się za ilość osób poszkodowanych na zdrowiu czasowo lub też trwale, fizycznie lub psychicznie. Ogólnej liczby 3,5% to chorzy dotknięci bardzo ciężkim inwalidztwem, które uniemożliwia przeprowadzenie rehabilitacji, uczęszczanie do szkoły, zajmowanie się gospodarstwem domowym i/lub pracą zawodową.

Stały wzrost inwalidztwa jaki możemy obecnie obserwować we współczesnym świecie związany jest z postępem nauki, techniki, motoryzacji, oraz paradoksalnie - medycyny.

Walka społeczeństwa ze skutkami inwalidztwa obejmuje cztery formy:

1. Profilaktykę, czyli kolokwialnie mówiąc zapobieganie, ma na celu uświadomienie społeczeństwu przyczyn i skutków niepełnosprawności , chronić ich przed jegj wystąpieniem.

2. Leczenie obejmuje ono pomniejszanie lub likwidowanie zaistniałych już upośledzeń.

3. Terapia pedagogiczna, inaczej mówiąc wychowanie i nauczanie tzw specjalne. Celem jej jest przekazanie wiedzy i wyuczenie zawodu który umożliwiłby uzyskanie pewniej niezależności.

4. Rehabilitacja która stanowi podstawową formę współczesnego oddziaływania na osoby niepełnosprawne

5. Opieka społeczna obejmuje ona tę grupę inwalidów, w stosunku do której zawiodła profilaktyka, leczenie nie przyniosło oczekiwanych efektów. Opieka ta może być częściowa lub całkowita, która zależna jest od indywidualnych predyspozycji chorego.

PSYCHOLOGICZNA AKCEPTACJA INWALIDZTWA

O pełnym przystosowaniu niepełnosprawnego mówimy wówczas gdy dokona się ona na trzech płaszczyznach; fizycznej, psychicznej i społecznej

1. Przystosowanie fizyczne - czyli usprawnienie obejmuje maxymalne wyuczenie sprawności fizycznej, która niezbędna jest do wykorzystania niej w życiu codziennym, nauki, pracy zawodowej. U podstaw wyrabiania nowych sprawności leży wytwarzanie nowych odruchów oraz nabywanie nowych nawyków.

2. Przystosowanie psychiczne , tutaj w procesie psychicznego przystosowania się możemy wyróżnić 5 etapów(C. Łuszczyński - O łagodzeniu skutków kalectwa): 1)szok, 2)oczekiwanie na wyzdrowienie, 3)rezygnacja i ubolewanie nad sobą, 4)pojawienie się postawy obronnej, 5 akceptacja inwalidztwa na którą składa się: -------realna , dostosowanie się do ograniczeń narzuconych przez inwalidztwo, - wykształcenie przez inwalidę odpowiednich postaw wobec siebie i wobec innych. Inwalida poza zaakceptowaniem swojej obecnej sytuacji czyli kalectwa, musi zdać sobie sprawę zarówno ze skutków jak i konsekwencji, aby moc dostosować swoje zachowanie do istniejącej sytuacji. Istotną rolę w procesie psychicznego przystosowania się inwalidy odgrywa psycholog, który do do akceptacji inwalidztwa doprowadza poprzez współpracę z pacjentem. Ważny jest również kontak z innymi osobami o podobnym upośledzeniu niepełnosprawności, uprawianie sportu, rekreacji, jak również, w miarę możliwości, zwiększenie aktywności intelektualnej.

3. Przystosowanie społeczne. Skutki niepełnosprawności są również odczuwalne w sferze życia społecznego., ponieważ może stać się przyczyną zaburzeń oraz trudności życiowych, a niekiedy nawet wykluczyć z uczestnictwa w życiu społecznym.

Traktując proces rehabilitacji społecznej w kategoriach uczenia się ról społecznych oraz adaptacji, można wyróżnić w nim cztery następujące etapy:

1)wycofanie się z poprzedniej roli

2) identyfikacja z nową rolą

3)doskonalenie w ramach nowej roli

4) integracja nowej roli z całokształtem pełnionych ról

Specyficznymi problemami psychologicznymi które ułatwiają proces rehabilitacji, zwłaszcza w sytuacji kalectw nabytych, są zagadnienia zwią­zane z identyfikowaniem się z grupą inwalidów, z percepcją swego in­walidztwa, z obrazem samego siebie jak również samooceną.

przynależność do określonej grupy społecznej powoduje najczęściej wykształcenie więzi i solidarności z grupą. Wtedy zaintereso­wania potrzebami grupy i jej celami stają się równie silne, jak własnymi, a zjawisko takie nazywamy utożsamieniem z ze­społem.

Osoba niepełnosprawna, która nie identyfikuje się z grupą inwalidów danego typu, nie ma grupy odniesienia, co utrudnia jej to przystosowanie się do swojej sytuacji, bo nie może korzystać z doświadczeń osób będą­cych w analogicznej sytuacji zdrowotnej oraz społecznej. Przeżycia, zwią­zane z pierwszym okresem kalectwa uświadomienie sobie nieodwra­calności wydarzenia i spostrzeżenie własnego kalectwa stanowią pewien kryzys tożsamości.

Brak akceptacji własnego kalectwa nie pozwala osobie niepełnosprawnej na podpo­rządkowanie się normom wspólnym dla grupy inwalidów, powoduje rozchwianie emocjonalne i brak motywacji do pracy nad samym sobą. W sytuacji kalectwa nabytego zmienia się w całkowicie spo­strzeganie samego siebie, w tym percepcja kalectwa jako nieodwracalnego faktu, odczuwanego jako utrata sprawności fizycznej, pozycji społecznej, a często także atrakcyjności interpersonalnej.

Powierzchowna analiza zachowania chorych z rożnymi rodzajami upośledzenia doprowadziła nas do przekonania iż występuje tzw „osobowość inwalidy określonego typu”. Takie mechanistyczne podejście, które polega na łączeniu cech osobowości z określonym typem kalectwa, wywołał wiele niepożądanych skutków.

Badania wykazały (por. m.in. E.S. Levine, 1960; B.A. Wright, 1965; M. Stachowska, I. Kozłowska,1971)iż występujące zmiany psychiczne u osób dotkniętych kalectwem mają charakter dynamiczny, indywidualny oraz zależą od wielu czynników.

„Dużo miejsca poświęcono na analizę zmian psychicznych powstałych pod wpływem nagłego kalectwa. Zdaniem N. Cohna (1961) i S. L. Finka (1967), w tej sytuacji zmiany psychiczne przebiegają w kilku etapach i obejmują kolejno: „szok" wynikający z samego faktu zaistnienia in­walidztwa, oczekiwanie na wyzdrowienie (oczekiwanie to ma często cha­rakter irracjonalny), okres żalu i przygnębienia, wynikający z uświa­domienia sobie straty, okres reakcji obronnych i wreszcie okres zyski­wania przystosowania (który może jednak zakończyć się niepowodze­niem).”-( cytat z Psychologii lekarskiej marka jarosza)

Ze względu na dążenie, aby osoby dotknięte kalectwem powracały do normalnego życia w społeczeństwie, analizowano tak ważny problem akceptacji i odrzucenia inwalidów przez otoczenie (por. H. Larkowa, 1970).

W miarę wzrostu liczby organizacji jak również instytucji powołanych, do opie­ki nad osobami kalekimi, kształtują się dwa rodzaje postępowania rehabili­tacyjnego: rehablitacja zawodowa i lecznicza. Do rehabilitacji zawodowej zalicyc należy poradnictwo zawodowe, przygotowanie do pracy, zatrudnienie i opie­ka nad zatrudnionymi (lekarska, psychologiczna i socjalna). Do rehabili­tacji leczniczej należy kinezyterapia czyli usprawnianie ruchem, fizykoterapia, psychotera­pia, socjoterapia i zaspokajanie potrzeb socjalnych (A. Hulek, 1975). Psy­chologowie, uczestniczący w obydwu rodzajach przedstawionych powyżej rehabilitacji, stop­niowo rozwiązują niektóre szczegółowe problemy praktyczne, pojawiające się w procesie rehabilitacji. „Tych problemów psychologicznych jest bardzo wiele — aby więc usprawnienie każdej jednostki pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym było maksymalne, ko­nieczna jest współpraca wszystkich osób zatrudnionych w danej insty­tucji rehabilitacyjnej.''cytat z psychologii lekarskiej

---