Beata Kuczyńska
Wyobraźnia a twórczość plastyczna
Proces twórczy - zdaniem S. Popka - to szereg ukierunkowanych czynności psychicznych i fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych przez podmiot tworzący, w wyniku czego następuje ekspresja własnej osobowości przez dokonywanie zabiegu przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i własnego ja. Wiąże się on z rozwojem ważnych aktywności psychicznych człowieka: wyobraźni twórczej, myślenia dywergencyjnego, nastroju emocjonalnego, procesu motywacyjno-wolicjonalnego (woli działania).
Jednym z ważnych elementów każdego procesu twórczego jest wyobraźnia. Bez szczególnie rozwiniętej wyobraźni nie mogłaby istnieć oryginalność twórcza. Wyobraźnia jest to proces psychiczny, polegający na tworzeniu obrazów na podstawie posiadanych wyobrażeń (Z. Pietrasiński). Wyróżniamy dwa rodzaje wyobraźni: odtwórczą i twórczą. Wyobraźnia odtwórcza to odtwarzanie w umyśle przedmiotów lub zjawisk dawniej spostrzeganych.
O wyobraźni twórczej mówimy wtedy, kiedy na skutek łączenia elementów spostrzeżeń powstają nowe, odmienne od obserwowanych obrazów wyobrażenia. Zdolność do maksymalnego oderwania się od świata rzeczy spostrzeżonych stanowi najwyższą formę wyobraźni, określaną jako fantazja (J. Strelau, Z. Putkiewicz). Wyobraźnia twórcza umożliwia wybieganie myślami w przyszłość (przewidywanie, marzenia). Pozwala człowiekowi rozszerzyć obraz świata i wyjaśnić przyczyny poszczególnych zjawisk. Wyznacza mu kierunki dążeń. Wzmaga też zdolność oderwania się od utartych sposobów myślenia i działania, ale sięganie po rzeczy nowe.
Wyobraźnia odgrywa ważną rolę w twórczości plastycznej. Pobudza ona do tworzenia nowych obrazów, w których plastycznie są wyrażane treść ideowa, przeżycia i odczucia artysty. Szczególna siła wyobraźni twórczej polega na tym, że tworząc nową, wyobrażoną sytuację, uwzględnia się istotne strony i najważniejsze właściwości rzeczywistości. Na to, aby stworzyć nowe obrazy i namalować dzieło malarskie, przestrzegając wymagania realności życiowej, trzeba szczególnej oryginalności, plastyczności i twórczej samodzielności wyobraźni. Im bardziej dzieło sztuki jest realistyczne, im bardziej uwzględnia maksymalnie warunki obiektywnej rzeczywistości, tym silniejsza musi być wyobraźnia, aby oddać jego pełną treść ideową za pomocą wyrażenia plastycznego. Nie oznacza to jednak reprodukcji fotograficznej ani kopiowania spostrzeganych przedmiotów.
Wyobraźnia stwarza w obrazach naocznych, podobnych, i niepodobnych zarazem do naszych spostrzeżeń, wyblakłych i zatartych w codziennej pospolitości, świat cudownie ożywiony, przekształcony, a tym niemniej jakby bardziej prawdziwy od tego świata, który dany nam jest w codziennym spostrzeganiu (S. L. Rubinsztejn).
Wyobraźnia w twórczości plastycznej dopuszcza także mniejsze lub większe odejście od rzeczywistości. Posługuje się ona fantazją po to, aby przedstawić w sposób obrazowy daną rzeczywistość lub główną ideę, czyli pośrednie odzwierciedlenie rzeczywistości. Wyobraźnia dziecka, dzięki spontaniczności i braku sprecyzowanych granic między światem realnym a fikcyjnym, nie ustępuje wiele wyobraźni twórców profesjonalnych, a w niektórych przypadkach nawet ją przewyższa.
Dużą rolę w twórczości plastycznej odgrywa również myślenie twórcze (dywergencyjne). Charakteryzuje się ono dużą giętkością, elastycznością, niezależnością od wzorów i algorytmów. Razem z wyobraźnią warunkuje ono takie cechy wytworów plastycznych, jak oryginalność i nowość (S. Popek).
Dzieci lubią fantazjować, czynią to przy niemal każdej okazji i propozycję pofantazjowania witają z radością i entuzjazmem. Chodzi tylko o to, żeby nauczyciel umiał włączyć się w ten “teatr imaginacji” i objął w nim rolę czynnego uczestnika i akceptującego widza. Pobudzenie wyobraźni wokół określonego tematu i wywołanie stosunku emocjonalnego jest dostarczaniem budulca, z którego dziecko skonstruuje treść i formę swej wypowiedzi plastycznej. Tego rodzaju oddziaływania mogą podejmować osoby wrażliwe na piękno, kochające sztukę i rozumiejące ją, umiejące pokazać dzieciom piękno zawarte w prostych przedmiotach znajdujących się w ich otoczeniu.
Zajęcia, w których główny nacisk kładziemy na rozwijanie wyobraźni dziecka, wymagają odpowiednich zabiegów dydaktyczno-wychowawczych. Powodzenie zależy przede wszystkim od umiejętnego inspirowania, czyli pobudzania wyobraźni dziecka w różnych kierunkach. Pomysłowość nauczyciela, jego zdolność do przekazywania uczniom uczuć i nastrojów, a więc ekspresja mimiczna, muzyczna, ekspresja gestu, a szczególnie ekspresja słowna wpływają decydująco na jakość i przebieg wyobrażania u ucznia. Dla zachowania oryginalnej twórczości należy dziecku zapewnić swobodę indywidualnych sposobów wypowiadania się, zostawić wolny wybór wszystkich możliwych środków ekspresji, pozwolić na własny, każdemu właściwy styl pracy. Najważniejszą sprawą jest więc stwarzanie warunków, które pozwolą się ujawnić zdolnościom, wytwarzanie klimatu do powstawania samodzielnych, twórczych wypowiedzi, wciąganie do działania wszystkich dzieci, a zwłaszcza najmniej zdolnych, dawanie im możliwości własnej aktywności. Każde bowiem dziecko, bez względu na swoje zdolności, kiedy tworzy, jest szczęśliwe i radosne - rozwija się według własnych możliwości.
Beata Kuczyńska
Szkoła Podstawowa nr 3 w Augustowie