Teoria przeludnienia - inaczej statyczna teoria zasobów lub maltuzjanizm. Była to teoria opublikowana w 1789r. przez Thomasa Malthusa. Wg. niego skoro liczba ludności rośnie w postępie geometrycznym, a produkcja żywności w arytmetycznym, to nieunikniony jest stan przeludnienia. Teoria oparta była o tezy G. Bolero, który utrzymywał, że ludzkość ma nieograniczoną i niepohamowaną zdolność do zwiększania swojej liczebności. Opierała się również o przekonania Turgota, który zauważył, że zmniejszające się dochody w rolnictwie są wynikiem końca ilości ziemi. Malthus uważał, że zwiększająca się liczba ludności przy stałej podaży ziemi powoduje spadek wydajności pracy w rolnictwie. Produkcja rolna nie byłaby w stanie nadążyć za wzrostem liczby ludności, a podaż żywności obniżałaby się dopóki spadek ludności (głód) osiągnąłby poziom, przy którym możliwe by było zapewnienie odpowiedniej ilości pożywienia. Naturalna regulacja liczby ludności odbywałaby się w sposób skokowy i z gwałtownymi zjawiskami społecznymi (głód, choroby, wojny). Żeby temu zapobiec społeczeństwo powinno samo regulować swój przyrost naturalny poprzez „wstrzemięźliwości moralne” (opóźnienia małżeństw i abstynencję seksualną do czasu, aż przyszli rodzice będą w stanie zagwarantować potomstwu godne życie). Malthus sprzeciwiał się publicznej pomocy społecznej (wg. niego przyczyniłoby się to do powiększenia biedy). Społeczeństwa, które nie zdołają wprowadzić postulowanych środków zaradczych wpadną w tzw. pułapkę maltuzjańską (stan, w którym dla przeżycia cała ludność musi zaangażować się w produkcję żywności). Jednak teorie Malthusa pomijają postęp technologiczny w rolnictwie oraz wynikający z niego wzrost wydajności produkcji żywności. Dla niego motorem dla rozmnażania są instynkty, pomija kwestie kulturowe, społeczne i ekonomiczne.
Wynalazki i rozwój techniki:
agrafka (1849r. przez Waltera Hunta)
alfabet Morse'a (1844r. przez Samuela Morse'a)
aspiryna (1897r. przez Feliksa Hoffmanna)
coca-cola (1886r. przez Johna Pembertona)
dojarka (1862r.)
dynamit i detonator (1865-1867r. przez Alfreda Nobela)
dżinsowe spodnie (1859r. przez Levisa Straussa)
elektromagnes (1824r. przez Williama Sturgeona)
fonograf (1877r. przez Thomasa Edisona)
fotografia (1827r. przez Joseph-Nicephore'a Niepce'a)
fotokomórka (1817r. przez Jonsa Berzeliusa)
frezarka (1818r.)
gaśnica (1816r. przez George'a Manby'ego)
gramofon (1888r. przez Emile Berliner)
guma do żucia (1872r. przez Thomasa Adamsa)
karabin maszynowy (1883r. przez Hirama Maxima)
kinematograf (1894r. przez Braci Lumie're)
kinetoskop (1892r. przez Thomasa Alva'ę Edisona)
konserwy (1810r. przez Petera Duranda)
kosiarka (1830r. przez Edmunda Buddinga)
kuchenka gazowa (1802r. przez Zachausa Winzlera)
lampka naftowa (1853r. przez Ignacego Łukaszewicza)
latarnia uliczna (1807r. przez Williama Murdocha)
lodówka (1914r. przez Florence'a Parparta)
maszyna do szycia (1829r. przez Berthelemy'a Thimmoniera)
motocykl (1885r. przez Gottlieba Daimlera)
mikrofon (1878r. przez Davida Hughesa)
nitrogliceryna (1846r. przez Ascanio Sobrero)
otwieracz do puszek (1855r. przez Roberta Yeatesa)
papierosy (1880r. przez Jamesa Alberta Bonsacka)
parowóz (1803r. przez Richarda Trevithicka)
piec elektryczny (1891r. przez Johna Strychoza)
pociąg elektryczny (1879r. przez Williama Simensa)
pralka (1851r. przez Jamesa Kinga)
prądnica (1831r. przez Michaela Faraday'a)
puszka (1811r. przez Nicolasa Apperta)
radio (1895-1896r. przez Guglielmo Marconi, Aleksandra Popowa i Nikola Tesla)
rentgen (1895r. przez Wilhelma Rontgena)
rewolwer (1835r. przez Samuela Colta)
rower (1839r. przez Kirkpatricka Macmillana)
saksofon (1846r. przez Adolphe'a Saxa)
samochód (1860r. przez Etienne Lenoir)
samochód na benzynę (1885r. przez Karla Benza)
schody ruchome (1892r. przez Jessego Reno)
sejsmograf (1880r.przez Johna Milne'a)
silnik Diesla (1892r. przez Rudolfa Diesela)
silnik elektryczny (1821r. przez Michael Faraday)
silnik spalinowy (1859r. przez Etienne Lonoir)
soczewka Fresnela (1822r. przez Augustin-Jeana Fresnela)
statek parowy (1783r. przez C.F.J. d'Abbansa)
sterowiec (1852r. przez Henriego Julesa Giffarda)
sterowiec szkieletowy (1900r. przez Ferdynanda Grafa von Zeppelina)
stetoskop (1814r. przez Rene Laenneca)
strzykawka i igła do zastrzyków (1853r. przez Charlesa Gabriela Pravaza)
szczepionka (1796-ospa wietrzna/1882-wścieklizna/1890-tężec,błonica/1892-cholera/1897-dżuma)
szybowiec (1804/1852r. przez Sir George'a Cayley'a)
szynowa komunikacja publiczna (1825r. przez George'a Stephensona)
środki usypiające (1844r. przez Horace'go Wellsa)
telefon (1876r. przez Alexandra Grahama Bella)
telegraf (1839r. przez Samuela Morse'a)
transformator (1831r. przez Michaela Faraday'a)
turbina wodna (1827r. przez Benoit Fourneyrona)
wieczne pióro (1884r. przez Lewisa Edisona Watermana)
zapałki (1826r. przez Johna Walkera)
zmywarka (1886r. przez Josephine Cochrane)
znaczek pocztowy (1840r. przez Rolanda Hilla)
żarówka (1879r przez Thomasa Alva'ę Edisona)
żniwiarka (1826r. przez Patricka Bella)
encyklika - orędzie, pismo napisane przez papieża skierowane do biskupów i wiernych. Tematy w encyklikach odnoszą się do spraw doktrynalnych i organizacyjnych o charakterze ogólnokościelnym. Pierwsza encyklika - Ubi Primus z 3.12.1740r.
encyklika „rerum novarum” - pismo papieża Leona XIII ogłoszone 15.05.1891r. Encyklika była reakcją Kościoła Rzymskiego na rosnące wpływy ruchów socjalistycznych i komunistycznych wśród katolickich robotników. Ogłaszając ją papież Leon XIII zyskał sobie przydomek „papieża robotników”. Encyklika opowiadała się za chrześcijańską polityką społeczną, przy jednoczesnym odrzuceniu socjalizmu w wydaniu marksistów i ślepego kapitalizmu. Jej głównym wątkiem było przekonanie, że ani Kościół, ani państwo nie są w stanie samodzielnie rozwiązać trudności społecznych. Muszą razem współpracować dla dobra ogólnego. Zadaniem Kościoła jest wspieranie dzieła pojednania między pracodawcami i pracownikami poprzez nieustanne przypominanie praw i obowiązków wszystkich zainteresowanych. Wg. „rerum novarum” obowiązkiem państwa jest ochrona pracownika poprzez zapewnienie mu niedzielnego odpoczynku, minimalnej płacy i trwałego zatrudnienia. Dokument podkreślił znaczenie własności prywatnej i usytuował się jako chrześcijańska alternatywa między bezbożnym socjalizmem a krwiożerczym liberalizmem. Piętnuje niepohamowany pęd za zyskiem kosztem innych, potępia wszelkie przejawy gospodarczego imperializmu, ale jednocześnie ostrzega katolików przed pozornymi podobieństwami między chrześcijaństwem a tzw. socjalizmem (nie jest zgodny z prawami wiary Kościoła katolickiego). Dobry katolik nie może być prawdziwym socjalistą. Leon XIII sprzeciwił się socjalistycznemu formowaniu nowego człowieka (prowadzi to do utraty wiary). Społeczna odnowa jest możliwa tylko poprzez odnowę moralną, zakłada powrót do Ewangelii. Papież wskazuje na konieczność wprowadzenia ulepszeń w kształceniu przyszłych duchownych. Encyklika została przyjęta w Kościele z entuzjazmem. O ponadczasowości dokumentu przekonywali kolejni papieże.
REFORMY W PRUSACH:
I Reformy Steina-Hardenberga:
(zwolennik dania większej swobody wewnętrznej miastom oraz reorganizacji rządu - minister spraw zagranicznych (Hardenberg) oraz minister spraw wewnętrznych (Stein))
Hardenberg występował przeciw dwutorowości władz centralnej (istnienia przy królu gabinetu obok rady ministrów), a Stein odmówił udziału w radzie ministrów z powodu dwutorowości władzy
Napoleon zaproponował powołać Steina na stanowisko Hardenberga
30.09.1807r. - Stein zostaje ministrem spraw wewnętrznych z prawem nadzoru nad innymi ministrami (kierownik rządu)
9.10 - edykt październikowy, znoszący dziedziczne poddaństwo chłopów, dający chłopom swobodę poruszania się, wyboru zawodu i dysponowania ziemią; swobodny handel ziemią; możność wyboru zawodu przez szlachtę bez utraty przywilejów
19.11.1808r. - rozporządzenie królewskie o samorządzie miast oraz możność swobodnego organizowania sprawy budownictwa, podatków, szkolnictwa, komunikacji itd. (zwiększenie udziału mieszkańców w sprawy państwowe)
24.11.1808r. - edykt królewski znoszący królewską radę gabinetową i kolegialny zarząd ministerstw, a na ich miejsce wprowadzając jednoosobowe kierownictwo w ministerstwie oraz Radę Państwa (obok ministrów radcy stanu - nie weszła w życie)
Po ucieczce Steina z kraju, przywrócono Hardenberga do władzy jako kanclerza
1810r. - rewolucja z góry - sekularyzacja majątków kościelnych ewangelickich i katolickich , aby spłacić kontrybucję; minister wprowadził nowe prawo podatkowe (wolność w wybraniu zawodu po uiszczeniu opłaty)
14.09.1811r. - edykt królewski, uzupełniający październikowy, gdzie chłopi posiadający grunty niedziedziczne byli zwolnieni od pańszczyzny i mogli stać się właścicielami ziem pod warunkiem oddania 1/3 do 1/2 posiadanej przez siebie ziemi (tzw. regulacja)
29.05. i 14.09 - deklaracja królewska i edykt aż do 1819r. sprecyzowały bliżej sytuację chłopa
Wszystkie reformy agrarne (1807-1816) doprowadziły do tego, że na wsi pozostały folwarki, ale obok nich utrzymywały się tylko wielkie gospodarstwa chłopskie
II Reformy Gerharda Scharnhorsta:
25.07.1807r. - mianowany szefem wojskowej komisji reorganizacyjnej (minister wojny)
powołał do współpracy ludzi młodych (Gneisenau, Grolman, Boyen, Clausewitz)
oczyścił korpus oficerski z nieudolnych ludzi
zniósł bicie żołnierzy
wprowadził możność awansu bez względu na urodzenie
założył szkołę wojenną
armię chciał uczynić narodową
część kanonistów zwalniano co miesiąc powołując na ich miejsce nowych (by zaznali trochę rzemiosła wojskowego)
wprowadził powszechną służbę wojskową
III Reformy szkolnictwa:
1717r. - obowiązek szkolny w miejscach gdzie szkoły się znajdowały (Fryderyk Wilhelm I)
1763r. - założenie szkół w każdej gminie (Fryderyk Wilhelm I)
Szefem sekcji kultu i nauczania w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych został Wilhelm von Humboldt
szkoła miała być jednolita dla wszystkich
zniesiono szkoły stanowe (m.in. rycerskie)
szkolnictwo miało być trójstopniowe (szkoły elementarne, gimnazja i uniwersytety)
upaństwowiono nauczanie (prywatne szkoły mogły istnieć za zgodną i pod nadzorem państwa)
uniwersytet w Getyndze kładł nacisk na cel poznawczy, czysto naukowy
Humboldt stworzył w Berlinie uniwersytet
1812r. - organizacja gimnazjów dokonana przez Jana Wilhelma Suverna
1810r. - uniwersytet stołeczny zaczął działalność (4 wydziały: teologia ewangelicka, prawo, filozofia, medyczny)
emancypacja kobiet - zwiększenie udziału kobiet w życiu politycznym, zapewnienie im dostępu do szkół średnich i wyższych. Ponad to było to dążenie do oderwania od stereotypowego kontekstu kobiety. W 1792r. Mary Wollstonecraft napisała „Vindication of the Rights of Woman” - była to najważniejsza, napisana przez kobietę książka. Poruszała kwestie: 1)kobiety są tak samo rozumne i cnotliwe jak mężczyźni, 2)kobiety potrzebują wykształcenia, aby wzmocnić charakter i móc przyczynić się do stworzenia nowego porządku społecznego. Kodeks Napoleona (1804r.) wprowadził zależność kobiet od mężczyzn w małżeństwie i rodzinie. W 1840r. Catherine Brewer uzyskała dyplom ukończenia studiów wyższych i tytuł zawodowy. W 1863r. dopuszczono kobiety do studiów we Francji, w 1897r. w Galicji. Pierwsza kobietą - wykładowcą była Maria Skłodowska-Curie w 1906r. na Sorbonie. W Polsce kobiety uzyskały prawa wyborcze w chwili odzyskania niepodległości w 1918r.
sufrażystki - zwolenniczki lub działaczki ruchu sufrażystek w WB i USA, zwłaszcza przed I wojną światową. Nazywano tak głównie członkinie organizacji WSPU (1903r. założone w USA). Celem ruchu było przyznanie pełnych lub częściowych praw wyborczych kobietom. Sufrażystki poprzez protesty, poświecenia, przemoc czy nieposłuszeństwo obywatelskie dochodziły swoich praw. Przykuwały się łańcuchami do ogrodzeń, podpalały skrzynki pocztowe, wybijały szyby w oknach wystawowych. 18.11.1910r. miał miejsce tzw. czarny piątek. Kobiety demonstrowały przed parlamentem, doszło do bójki między nimi a policją. W Anglii wsparciem dla kobiet był John Stuart Mill. Jedną z bohaterek ruchu była Emily Davison. Kobieta zmarła rzucając się w 1913r. pod kopyta konia, na którym jechał w wyścigu Derby król Jerzy V. Odezwą na to były aresztowania sufrażystek, które później w ramach protestu głodowały. Rząd brytyjski ustanowił tzw. prawo kotka i myszki (zwalniano więźnia ze względu na stan zdrowia, jednak wracał do więzienia, gdzie ono uległo poprawie). W 1918r. parlament WB przyznał kobietom prawo głosu (od 30 lat), które prowadziły gospodarstwa domowe, żonom mężczyzn prowadzących gospodarstwa, właścicielkom dóbr, które przynosiły roczne dochody w wys. 5 funtów, absolwentkom uczelni. W USA kobiety uzyskały prawo głosu dzięki 19 poprawce do Konstytucji z 1920r.
antysemityzm - antyspołeczne uprzedzenie, nienawiść, wrogość i dyskryminacja Żydów oraz osób pochodzenia żydowskiego, postrzeganych jako grupa religijna, etniczna lub rasowa. Po raz pierwszy to określenie użył Wilhelm Marr w 1879r. Mimo nazwy nie jest to uprzedzenie do wszystkich ludzi pochodzenia semickiego, a jedynie względem Żydów. W Polsce antysemityzm stał się częścią nacjonalizmu kształtującego się na ziemiach polskich pod koniec XIXw. Towarzyszyły temu pierwsze pogromy antysemickie. Pogrom warszawski (1881r.) - antyżydowskie zamieszki, które wybuchły w Boże Narodzenie. Źródła antysemityzmu: 1)stereotyp, 2)przyczyny gospodarcze, 3)polityka, 4)odmienność kulturalna. Antysemityzm dzielimy na trzy grupy: 1)tradycyjny (Żydzi są odpowiedzialni za śmierć Jezusa, interpretacja Talmudu jako separacji od społeczeństwa), 2)nowoczesny (teoria spisku - Pipes), 3)współczesna (elementy dotyczące konfliktu palestyńsko-izraelskiego).
syjonizm - ruch polityczny i społeczny, dążący do stworzenia żydowskiej siedziby narodowej na terenie Palestyny. Nazwa pochodzi od słowa „Syjon”, będącego określeniem na Jerozolimę i Ziemię Izraela. Ruch ten doprowadził do powstania Państwa Izrael w 1948r. Syjonizm został utworzony na opisanie żydowskiego nacjonalizmu przez austriacko-żydowskiego dziennikarza Nathana Birnbauma. Po raz pierwszy użył słowa „syjonizm” w jednym z pierwszych numerów wydanego przez niego w j. niemieckim czasopisma Selbstemanzipation w 1890r. W 1897r. od 26-29.08 Theodor Herzl zorganizował pierwszy syjonistyczny kongres światowy w Bazylei. Na kongresie wysunięto wniosek utworzenia publicznej i prawnie chronionej ojczyzny dla narodu żydowskiego na obszarze Palestyny. W tym celu założono fundusz oraz ban żydowski.
syjonizm duchowy - Palestyna rozumiana przede wszystkim jako ośrodek duchowy całego narodu żydowskiego rozproszonego po całym świecie. Twórcą idei był Achad ha-Am. Celem ruchu była nowa tożsamość żydowska, odrodzenie języka hebrajskiego i powstanie literatury i kultury w tym języku.
autonomizm - nurt radykalnie lewicowej myśli politycznej, powstały w latach 60tych XXw. we Włoszech jako kontynuacja ruchu komunizmu robotniczego. Z czasem ruch ten zasymilował wiele elementów myśli anarchistycznej, łącząc je z marksizmem. W odniesieniu do Żydów tzw. nacjonalizm duchowy. Było to żądanie autonomii kulturalnej, językowej i szkolnej w tych krajach, w których Żydzi dotąd istnieli. Przetrwanie Żydów zależy od ich duchowej sfery. Twórcą tej idei był Szymon Dubnow.
asymilacja - proces określający całokształt zmian społecznych i psychicznych, jaki ulegają jednostki, odłączając się od swojej grupy i przystosowując się do życia w innej grupie, odmiennej kulturowo. W przypadku Żydów mówiono o dwóch koncepcjach: 1)oświeceniowa - etapistyczna - stopniowa edukacja Żydów wpłynie na ich asymilację, 2)rewolucyjno-liberalistyczna - najpierw należy nadać prawa, a później nastąpi asymilacja. Były trzy etapy asymilacji: 1)II poł. XVIIw. - XIXw. (koniec epoki napoleońskiej), 2)XIXw., 3)II poł. XIXw.
Haskala - tzw. oświecenie żydowskie - ruch intelektualny europejskiego żydostwa końca XVIIIw. Cele: 1)konieczność przyjęcia oświeceniowych ideałów, 2)integracja ze społecznościami nieżydowskimi, 3)polepszenie edukacji dotyczącej spraw świeckich, 4)nauczanie j. hebrajskiego i historii żydowskiej, 5)wyjście psychiczne i fizyczne z getta. Zwolennicy haskali nazywani byli maskilami. Cele maskili: 1)zwycięstwo rozumu nad tradycjonalizmem, 2)racjonalizm z sekularyzacją, 3)chęć rozdzielenia religii od życia codziennego, 4)odrzucenie funkcjonowania „narodu wybranego”. Prekursor haskali - Mojżesz Mendelssohn, w Polsce - Mendel Lewin z Satanowa.
deklaracja Balfoura - podczas I WŚ (2.11.1917r.) powraca żywy temat kwestii żydowskiej. Minister spraw zagranicznych - lord Arthur James Balfour - w imieniu rządu brytyjskiego wystosował pismo do prezesa Brytyjskiej Federacji Syjonistycznej (1897r.), w której to WB oświadczyła, że popiera utworzenie w Palestynie „siedziby narodowej” dla Żydów.
liberalizm - ideologia i kierunek polityczny, wg. którego wolność jest nadrzędną wartością. Kierunek ten jest ściśle związany z indywidualizmem, stanowczo odrzuca kolektywizm oraz opowiada się za jak najmniejszym krępowaniem wolności jednostki poprzez prawo. Kompromis między prawem a wolnością powinien być jak najmniejszy. Liberaliści postulowali za: 1)zniesienie ustroju feudalnego, 2)ograniczenie przywilejów szlacheckich, 3)zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą, 4)wprowadzenie równości obywateli wobec prawa, 5)ograniczenie roli Kościoła, 6)zniesienie monarchii i absolutyzmu, 7)wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy (teoria Monteskiusza - podział władzy na ustawodawczą [tworzenie prawa], wykonawczą [realizacja prawa] i sądownicza [obrona prawa, kontrola prawa]), 8)respektowanie praw człowieka, swobód obywatelskich i zasad tolerancji. Formy liberalizmu: 1)polityczny - jednostki są podstawą prawa i społeczeństwa, kładzie nacisk na umowę społeczną, zgodnie z którą obywatele tworzą prawa ich dotyczące i godzą się je przestrzegać; 2)społeczny - prawa jednostek do ich sumienia i stylu życia, obejmuje kwestie wolności seksualnej, religijnej, poznawczej, chroni obywateli przed ingerencją państwa w ich życie prywatne (John Stuart Mill); 3)ekonomiczny - odrzucenie wszelkich ograniczeń, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję rynkową, promując „państwo-minimum” (państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego), przedstawiciele to: Adam Smith, Mill, Constant; 4)socjalny - zwany nowym liberalizmem lub reformowanym liberalizmem, powstał w późnych latach XIXw. w krajach rozwijających się, wpływ Jeremiego Benthama i Johna Stuarta Milla, warunkiem korzystania z wolności jest zagwarantowanie przez państwo wszystkim obywatelom równych szans w dostępie do podstawowych dóbr (edukacja, kultura, służba zdrowia itd.). Nurty liberalizmu: 1)leseferyzm - liberalizm ekonomiczny - wycofanie się państwa z ingerencji w gospodarkę, postuluje prywatyzację, deregulację, obniżenie podatków, zniesienie barier celnych; 2)libertarianizm - opowiada się za ograniczeniem państwa do roli „nocnego stróża”, bądź do całkowitej likwidacji państwa, ogólnie wyłączenie państwa od spraw gospodarczych i społecznych (Ayn Rand); 3)konserwatywny liberalizm - konserwatyzm światopoglądowy, w ekonomii - klasyczny liberalizm ekonomiczny (Milton Friedman, Ludwig von Mises); 5)neoliberalizm - kierunek współczesnej ekonomii, przyjmuje za podstawę funkcjonowanie gospodarki wolnorynkowej, dopuszcza ingerencję w nią państwa jednak na określonych zasadach; 6)socjalliberalizm - zachowania prawa i wolności, podkreślenie świeckości i często antyklerykalizmu; 6)libertynizm - laicyzm, wolnomyślicielstwo i sceptycyzm, ruch powstał we Francji, skierowany przeciw autorytetom i moralności pochodzącej z religii i tradycji.
prawo naturalne - system norm etyczno-moralnych, który wyznacza prawa społeczne. Twórcą praw naturalnych był Hugon Grocjusz. Założenia: 1)źródła poza prawem człowieka, tylko człowiek podlega prawu, 2)niezmienność i stabilność praw. Wg. Grocjusza prawo naturalne nie narusza wolności innych jednostek. Zasady prawa: 1)konieczność dotrzymywania umów, 2)karalność przestępców, 3)tolerancja religijna, 4)poszanowanie wolności jednostek, 5)teoria powstania państwa (umowa społeczeństw, umowa teorii społecznej - umowa, która wiąże lud i monarchę [coś za coś]).
konserwatyzm - kierunek bazujący na hasłach obrony istniejącego porządku społeczno-gospodarczego oraz zachowywania umacniania tradycyjnych wartości taki jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet, własność prywatna. Narodził się, kiedy zrozumiano, że tradycja może zostać zniszczano, a wraz z nią porządek społeczny. Cechą charakterystyczną dla konserwatyzmu jest krytyka Oświecenia, które uważa się za kolejny „zadufany etap” w dziejach - zepsucie kultury europejskiej. Jego przyczyny należy również szukać w Rewolucji Francuskiej. Za twórcę konserwatyzmu uważany jest Edmund Burke, a po raz pierwsze terminu tego użyto w 1820r. Przedstawiciele konserwatyzmu: Jean Bodin, Richelieu, Thomas Hobbes, Friedrich Hegel i inni. Odmiany konserwatyzmu: 1)ewolucyjny (ewolucjonizm) - ojcem tej koncepcji był Burke, akceptował zmiany systemu politycznego, lecz krytykował rewolucję, martwił się o zachowanie tzw. związku generacyjnego między pokoleniami, żadna generacja nie ma prawa podejmować decyzji w imieniu pozostałych, inni: Alexis de Tocqueville, Herbert Spencer; 2)tradycjonalistyczny (tradycjonalizm) - za twórcę uważa się Josepha de Maistre, który próbował odbudować i przywrócić stary ład polityczny, który zniszczyła rewolucja francuska, uważali, że dzięki zamachowi stanu uda się zniszczyć ideę rewolucyjną, kontynuatorzy: von Gentz, von Haller. Maistre był również twórca ultramontanizmu, czyli prymatu władzy papieskiej nad władzą państwową.
Wg. konserwatystów jednostka powinna być podporządkowana państwu. Jej słabość wynika z grzechu pierworodnego, przez co powinna szukać wskazówek religijnych i autorytetów. Społeczeństwo powinno być zhierarchizowane, powinno być organizmem wspólnym, dowodzonym przez elity. Państwo powinno posiadać silną władzę ograniczoną jedynie prawami boskimi i tradycją. Organy państwowe muszą działać zgodnie z prawem, ustrój powinien być stanowy, a gospodarka oparta na własnościach prywatnych. Konkurencję regulowałby rynek.
socjalizm - przeświadczenie, że sposób dotychczasowego rozwoju cywilizacji europejskiej przynosi destrukcyjne dla ogółu skutki, środkiem zaradczym miała być nowa zasada dystrybucji dóbr. Socjaliści potępiali kapitalizację wolnego rynku, ograniczenie własności prywatnej oraz promowanie sprawiedliwości społecznej. Wg. nich powinna istnieć równość naturalna, a więc egalitaryzm.
Rodzaje socjalizmu:
Socjalizm utopijny - zapoczątkowany przez Claude'a Henri'ego de Saint-Simona, Charlesa Fourier, Robera Owena, ich celem było zbudowanie społeczeństwa bez ubóstwa, gdzie siły rynkowe nie są głównym mechanizmem podziału bogactwa oraz w którym funkcjonowanie społeczeństwa opiera się na wspólnej własności, wzajemnej współpracy i altruizmu. Jedyną pracą kobiecą była domowa.
Marksizm - kierunek filozoficzny zapoczątkowany w II poł XIXw. przez Karola Marska i Fryderyka Engels. Jedną z niezbywalnych cech materii jest jej charakter ewolucyjny i dialektyczny. Socjalizm w marksizmie to typ państwa i społeczeństwa, w którym przekształca się kapitalizm i który poprzedza komunizm. Popularność idei wynika z charakteru koncepcji, wielostronności i podatności na interpretacje. Marks obiecywał zniesienie systemu społeczno-gospodarczego. Przekonywał, że posiadł tajemnicę historii. Uważał za koniecznie zniesienie własności prywatnych i stworzenia społeczeństwa komunistycznego. Nowy porządek powinien być dziełem proletariatu (rewolucyjny przewrót da władzę proletariatowi, co jest w interesie całej ludzkości). Charakterystyczne dla marksizmu było łączenie elementów niełatwych do pogodzenia czy przeciwstawnych. Kobietom nie odmawiano pracy, ale zapewniono im godne warunki, mogły być np. dziennikarkami. Z marksizmu wywodzą się: 1)determinizm historyczny; 2)dialektyka marksistowska (proces zmian, który ciągłość realizuje w walce); 3)materializm (istnieje tylko materia i od tej materii uzależnione są wszystkie przejawy rzeczywistości); 3)materializm historyczny (byt określa świadomość).
anarchizm - doktryna postulująca model społeczeństwa opartego na dobrowolnej współpracy, równości społecznej, solidarności międzyludzkiej i poszanowaniu wolności jednostki, odrzucając potrzebę istnienia instytucji państwa, kapitalizmu oraz innych form władzy, wyzysku, przymusi i hierarchii, a także ruch społeczny dążący do realizacji tych celów. Zamierzano zbudować społeczeństwa bezklasowego, opartego na społecznej własności środków produkcji. Anarchiści dążyli do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie społeczeństwa pozbawionego granic i podziałów etnicznych. Krytykowali scentralizowane formy władzy politycznej i gospodarczej. Anarchiści dzielili się na: 1)indywidualiści - odrzucali wszelką organizację społeczną, ruch zapoczątkowany przez Pierre'a Josepha Proudhona. System społeczny powinien opierać się na wzajemnej pomocy sąsiedzkiej oraz wolnej wymianie dóbr. Wg. Proudhona własność to kradzież. Zamierzali zlikwidować dochody nie pochodzące z własnej pracy, przyznać robotnikom kontrolę nad produkcją, upowszechnić własność; 2)kolektywiści - wierzyli w dobrowolne porozumienie jako luźniej federacji związków robotniczych. Twórcą nurtu jest Michał Bakunin. Kolektywizm zakładał, że państwo powinno zostać zastąpione przez federalistyczne, samorządne społeczeństwo, a gospodarka powinna opierać się na stowarzyszeniach produkcyjnych nazywanych kolektywami, łączących się ze sobą w federację na mocy umów zawieranych pomiędzy sobą. Własność środków produkcji jest uważana za zbiorową. Wg. Bakunina państwo powinno zostać całkowicie zniszczona a wraz z nim wszelkie formy hierarchii społecznej; 3)syndykaliści - nurt stworzony przez Georgesa Sorela, który przyjął model związkowy jako formę organizacji walki ruchu robotniczego i zalążek przyszłego wolnego społeczeństwa. Syndykaliści kładli nacisk na samorządność pracowniczą, a także na większe związki robotników-producentów zamiast związków konsumentów. Celem syndykalistów było zlikwidowanie kapitalizmu oraz państwa i zastąpienie ich nowym, samorządnym społeczeństwem.
Pierwsza Międzynarodówka - tzw. Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, założone w 1864r. w Londynie. Istniało do 1876r. Za cel założyciele stawiali sobie koordynację działalności organizacji robotniczych z różnych krajów świata, miejsce wymiany doświadczeń i poglądów organizacji socjalistycznych oraz pomoc dla strajkujących i walczących o prawa robotnicze. Pierwszym przewodniczącym był Karol Marks. Wg. I Międzynarodówki należy zapewnić ochronę i rozwój oraz poprawną koordynację wszystkich ruchów robotniczych. Najważniejsza jest współpraca państw (podejście internacjonalistyczne) oraz solidarność wszystkich klas robotniczych razem. W 1876r. na kongresie w Filadelfii rozwiązano I Międzynarodówkę, ze względu na konflikty między anarchistami i marksistami.
Druga międzynarodówka - założona 14.07.1889r. w Paryżu, była międzynarodowym stowarzyszeniem partii i organizacji socjalistycznych przez socjaldemokratów z WB, Francji, Niemiec i Belgii. Kontynuowała prace rozwiązanej I Międzynarodówki, z której wykluczono anarchistów. Dominującym nurtem II Międzynarodówki był marksizm, centrowe tendencje (socjaldemokratyczne), rewizjonizm (Bernstein) i reformizm. Członkowie II Międzynarodówki: August Babel, Karl Kautsky, Róża Luksemburg, Jean Jaures, Jules Guesde, Włodzimierz Lenin, Victor Adler itd.
nacjonalizm - postawa społeczno-polityczna uznająca naród za najwyższe dobro w sferze polityki. Nacjonaliści uznają sprawy własnego narodu za najistotniejsze i głosili solidarność wszystkich grup społecznych danego narodu. Nieustępliwie przeciwstawiali się zagrożeniom w stosunkach międzynarodowych, byli przeciwnikami wszystkiego co groziło zakłóceniu solidarności narodowej. Naród jest doskonale spojoną wspólnotą, całkowicie podporządkowującą sobie jednostkę. Politycy powinni kierować się świętym egoizmem narodowym. Nacjonalizm ma charakter partykularny (zaakceptowany głównie rzez elity i władze państwowe). Państwo narodowe było najważniejszą formą organizacji społeczności, złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Początek nacjonalizmu opiewa na rewolucję francuską i epokę napoleońską. Teoria ta miała wzmacniać więzi społeczne i mobilizować do walki w imię dobra narodowego. W XIXw. istotnym elementem nacjonalizmu był darwinizm społeczny (życiem społeczeństw rządzą te same zasady co światem przyrody), wg. nacjonalistów świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami i tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania. Naród jest etniczną wspólnotą krwi. Nacjonalizm opowiada się za segregacją rasową. Radykalni nacjonaliście - mieli agresywne nastawienie wobec zbiorowości uważanych za zagrożenie dla wspólnoty. Prowadziło to nawet do zachowań rasistowskich i antysemickich. Nacjonalizm można podzielić na dwa sposoby: 1)nacjonalizm narodów uciskających (agresywny podbój zewnętrzny i wewnętrzny, dążenie do powiększenia terenu); 2)nacjonalizm narodów uciskanych.
rasizm - zespół poglądów głoszących tezę o nierówności ludzi i wyższości jednych ras nad innymi. Przetrwanie ras wyższych jest wartością nadrzędną. Różnice w wyglądzie ludzi niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne. Kontakty seksualne z rasami niższymi miały niszczyć fizyczną i duchową substancję człowieka. Należy walczyć o czystość rasy i nie należy mieszać krwi. Rasy niższe: australijscy Aborygeni, afrykańscy Murzyni, amerykańscy Indianie, Chińczycy, Japończycy, mieszkańcy Indii, Arabowie, czarni niewolnicy. Wg. rasistów biali z natury są więcej warci niż kolorowi.
ksenofobia - niechęć, wrogość, lęk wobec obcych, przesadne wyrażanie niechęci wobec cudzoziemców. Często źródłem ksenofobii były bezkrytyczne podejścia do stereotypów etnicznych (np. Żyd to bogacz, chciwiec, bezwzględny i przebiegły oszust). Ksenofobia jest dopełnieniem nacjonalizmu. Narasta głownie w chwili złej sytuacji gospodarczej, pogorszenia warunków życia.
szowinizm - skrajna postać nacjonalizmu, głosi solidarność wszystkich grup społecznych danego narodu i wrogość wobec mniejszości narodowych i innych narodów. Nazwa pochodzi od nazwiska Chauvin. Szowiniści dają sobie prawo do wyzysku i ograniczenia innych narodów przy czym bezkrytycznie podchodzą do własnego gatunku, rasy, grupy społecznej, płci, narodu, przywódcy itd. Szowinizm używany jest jako synonim dyskryminacji danych grup w danych dziedzinach. Pochodną teorią do szowinizmu jest seksizm (dyskryminacja ze względu na płeć).
etnocentryzm - stawianie własnego narodu lub grupy etnicznej w centrum zainteresowanie i wywyższanie jej ponad inne. Poglądy te zauważalne są w działalności jednostek czy organizacji, które koncentrują się wokół spraw własnego narodu lub grupy etnicznej. Afirmacja własnej kultury, deprecjonowanie innej. Przejawem etnocentryzmu jest stosowanie określenia położenia innych krajów ze swojego punktu widzenia.
imperializm - dążenie państwa do dominacji nad innymi, czyli rozszerzenia ich wpływów politycznych, militarnych, gospodarczych i kulturowych na obszarach do nich nie należących.
kooperatyzm - społecznie, stopniowe przekształcanie kapitalizmu na drodze uspołecznia. Doktryna zrodzona w Anglii, w Polsce rozpowszechniania przez Edwarda Abramowicza. Abramowski widział społeczeństwo oparte na wolnych, dobrowolnych i komunistycznych kooperatywach - które byłyby ucieleśnieniem połączenia nieograniczonej wolności jednostki w systemie demokratycznym z kolektywizmem ekonomicznym. Prawodawstwo należ do ogółu członków jednostki terytorialnej lub do zarządu wybieranego przez ogół, przed którym odpowiada za swoje działania.
paternalizm - doktryna zakładająca, że poprzez jednostkę rozumie się cały naród, który nie jest zdolny do samodzielnego działania. W związku z tym naród potrzebuje pomocy i kontroli innych jednostek (grup), które są posiadają kompetencje do sprawowania tej funkcji.
Specyfika Wielkiej Brytanii i USA
Wielka Brytania |
Stany Zjednoczone |
Brak konstytucji Szereg aktów prawnych, które dotyczyły ustroju państwa Prawo zwyczajowe kierowane przez sędziów posługujących się precedensami Konwenanse stwierdza się w postępowaniu przed innymi organami niż sąd Opozycja - gabinet cieni
|
1787 - konstytucja stanów zjednoczonych ameryki północnej (sztywna konstytucja) Podział władzy wzajemnie hamowanie i równowaga władz regulowała tylko ustrój unii jako federacji ustrój republikański państwo federalne Duża niezależność państwa W konstytucji nie ma praw obywatelskich |
|
Kongres |
|
złożony z Izby Reprezentantów i Senatu podatki, cła, sprawa monetarna handel międzystanowy i zagraniczny naturalizacja poczta polityka zagraniczna flota, armia i milicja przyjmowanie nowych stanów do unii ustawodawstwo w zakresie wymienionych kompetencji |
Premier |
|
przywódca partii zwycięskiej w wyborach do Parlamentu musi być członkiem Izby Gmin Ustąpienie premiera oznacza dymisję wszystkich członków gabinetu główny doradca monarchy szef rządu ustalanie polityki kontrola organów wykonawczych oraz resortów Wykonywanie prerogatyw (nadawanie tytułów, stanowisk itd.) Faktycznie wykonywał uprawnienia króla w zakresie rozwiązywania parlamentu |
|
|
Izba Reprezentantów |
|
speaker na czele wybierani prze ludność na 2 lata ustawy podatkowe jako pierwsze prawo impeachemt |
Król |
Senat |
tron był dziedziczony nie może działać źle nie może działać sam Król był głową państwa, Kościoła anglikańskiego, symbolem jedności Brytyjskiej Wspólnoty Narodowej Pełnił funkcję reprezentacyjną Stał na czele władzy wykonawczej Posiadał prawo sankcji (promulgacji ustaw) prawo rozwiązywania Parlamentu powołanie i odwołanie premiera i członków rządu kreowanie nowych panów mianowanie dostojników Kościoła nadawanie odznaczeń prawo łaski zawieranie aktów międzynarodowych |
przewodniczył wiceprezes 2 senatorów z każdego stanu na 6 lat Bierne prawo wyborcze - 25 lat W senacie - 30 lat (obywatelstwo, stałe zamieszkanie, zakaz piastowania innych urzędów w czasie kadencji) wydanie wyroku, gdy z oskarżeniem wystąpiła Izba Udzielanie zgody większością głosów na traktaty międzynarodowe jakie zawarł prezydent |
|
Prezydent |
|
konstytucja przyznała prezydentowi prawo weta w ciągu 10 dni w stosunku do ustaw kongresu Rozdzielenie władz wykonawczej i ustawodawczej Połączenie kompetencji prezydenta z głową kongresu Reprezentant państwa „na zewnątrz” Weto zawieszające kongres Władza wykonawcza Wybierany na 4 lata w głosowaniu dwustopniowym Musi posiadać 35 lat, obywatelstwo amerykańskie, mieszkał w stanach 14 lat Nie posiadał prawa rozwiązywania kongresu i nie miał władzy ustawodawczej Dopuszczano jego ponowny wybór Dowodził armia, flota i milicja miejska pozostającą w służbie unii Mianował urzędników, sędziów, dyplomację Posiadał prawo łaski System łupów - zmiana prezydenta pociągała za sobą zmianę wszystkich urzędów Zwoływał nadzwyczajne posiedzenia kongresu |
Parlament |
|
pozorny, dwuizbowy (Izba Gmin i Izba Lordów) Kadencja parlamentu - 5 lat Sesje odbywały się w tym samym czasie (obie izby)
|
|
Izba Gmin |
|
pełnia władzy (jedna partia) obradowała na sesjach speakera Izby zatwierdzał Król (przewodniczył obradom, pilnował zasad postępowania Izby, reprezentował izbę na zewnątrz) stanowienie prawa inicjatywa ustawodawcza kontrola rządu przez pociągnięcie ministra do odpowiedzialności konstytucyjnej lub politycznej kontrola finansów Ustąpienie partii z rządu, gdy ta straci zaufanie Izby Gmin |
|
|
Deklaracja Praw |
|
10 poprawek obywatelskich Wolność słowa, prasy, petycji Wolność noszenia broni Zakaz kwaterowania wojsk w domach prywatnych Nienaruszalność mienia Zakaz zmuszania do składania świadectwa przeciwko sobie Oskarżonemu zapewniono sąd przysięgłych i szybki proce Zakaz wymierzania nadmiernych i okrutnych kar Zabroniono wprowadzania religii państwowej i zapewniono ochronę własności prywatnej
|
Izba Lordów |
|
lordowie duchowni i świeccy, dziedziczni w linii męskiej wg. zasad primogenitury i mianowani przez króla Liczba lordów dziedzicznych nie była określona, liczba panów - 1tys. w XXw. Ustawodawstwo sądownictwo Przewodniczący Izby Lordów był Lord Kanclerz |
|
Gabinet |
|
rząd w znaczeniu szerokim (sługi korony, którzy sprawowali stanowiska w administracji państwowej) rząd w znaczeniu węższym (gabinet, czyli kolegialny organ rządu składający się z ministrów korony, powołanych przez monarchię) organ kolegialny, monopartyjny Gabinet stał się ogniwem pośrednim miedz parlamentem a resortami administracyjnymi Podwójny charakter urzędu ministra (polityczny i administracyjny) ustalanie polityki przedstawianej przed Parlamentem kontrola organów wykonawczych Kierowanie resortami
|
|
|
Deklaracja Niepodległości (1776r.) |
|
(Jefferson, Adams, Davies) Cele: Skierowana do wszystkich ludzi na świecie Próba pokazania swoich racji Odwołanie do praw naturalnych Niezbywalne prawo do życia, wolności i szczęścia (prawa boskie) Wykazanie wszystkich błędów WB Stany Zjednoczone nie nadają żadnych tytułów szlacheckich (renowacyjne) 1870r. - ani rasa ani kolor skóry nie może ograniczać praw wyborczych (nowela XV) 1920r. - kobiety otrzymują prawa wyborcze (nowela XIX) |
|
Sądownictwo |
|
na czele Sąd Najwyższy Rozwiązywał konflikty międzystanowe i miedzy obywatelem a stanem Sędziów sejm najwyższego mianował prezydent i było ich 7
|
Administracja lokalna |
|
Zarząd terytorialny oparty na samorządzie 1832 - reforma samorządu miast (rady miejskie) 1888 - reforma samorządu hrabstw (rady hrabstw) 1871 - urząd do spraw samorządu Urzędnicy lokalni - doradcy Brak hierarchii Tradycje samorządu z państwa feudalnego |
|
Sądownictwo |
|
wywodzi się z adwokatury Adwokaci i solicytorzy Adwokaci - działał w sadzie, toczył pojedynek z drugą stroną procesu Solicytorzy - nie występował w sądzie, porady prawne, przygotowywanie spraw Sędzia był rozjemcą miedzy adwokatami, czuwał by strony działały zgodnie z regułami dowodowymi Sędziowie zawodowi - wybierani spośród adwokatów z długoletnia praktyką, nieodwołalni, najwyżsi w hierarchii Sędziowie pokoju
|
|
doktryna Monroe - doktryna w polityce SZ, autorstwa J.Q. Adamsa, którą w 1823r. przedstawił prezydent James Monroe. Głosiła, iż kontynent amerykański nie może podlegać dalszej kolonizacji ani ekspansji politycznej Europy, w zamian zaś zapowiadała, że SZ nie będą ingerować w sprawy państw europejskich i ich kolonii. Ameryka dla Amerykanów. W swym corocznym orędziu do Kongresu przedstawił zasady polityki SZ: 1)żaden z amerykańskich kontynentów nie może być obecnie ani w przeszłości obiektem kolonizacji; 2)SZ sprzeciwiają się jakimkolwiek próbom restauracji europejskich, niedemokratycznych systemów monarchicznych w Ameryce; 3)SZ nie będą ingerować w problemy kolonii europejskich; 4)SZ odżegnują się jakiekolwiek ingerencji w wewnętrzne sprawy państw europejskich
umowa społeczna - jasno zawarta w konstytucji, na formalnej umowie zawartej między wspólnotami przedstawione by były podstawy dla stworzenia republiki. Umowa ta powinna przedstawiać podstawowe prawo danej wspólnoty, nie może być tajna i wszystkie późniejsze akty prawne nie mogą być z nią sprzeczne. Umowa powinna dawać jedynie niezbędną władzę wspólnocie nad jej członkami, tak aby każdy z jej członków musiał rezygnować w najmniejszym stopniu z interesu własnego. Cała władza we wspólnocie ma swoje źródło w tekście, a nie w osobistym zdaniu jakiegoś pojedynczego człowieka (np. króla).
Typy monarchii:
parlamentarna - forma ustroju politycznego, w którym głową państwa jest monarcha, który współdzieli władzę z parlamentem. Realną władzę sprawuje demokratycznie wyłaniany parlament i rząd na czele z premierem. Obowiązuje tu zasada - król panuje, ale nie rządzi. Monarchia ta nie posiada konstytucji, a jedynie określone ściśle przepisy prawne. Ustrój ten po raz pierwsze kształtował się w Anglii. Król był mianowany z woli parlamentu, a ministrowie mieli przed nim odpowiadać. Istnieje tu system dwupartyjny. Przykłady takiej monarchii: Francja (1848), Niemcy (Związek), Cesarstwo Niemieckie, Belgia (1893), Włochy (1912), Wielka Brytania (1918).
konstytucyjna - forma władzy w państwie, gdzie jej zakres, zarówno monarchy jak i posłów określony jest w konstytucji. Władza pełni tu zazwyczaj funkcję reprezentacyjną, niż faktycznie sprawującą rządu. Monarcha ma tutaj prawo sankcji i weta. Jednak prawo ustawodawcze należy do parlamentu. Od decyzji korony zależy polityka. Przykłady - Belgia, Holandia, Hiszpania, Norwegia, Szwecja.
absolutna - forma rządów monarchii i jej doktryny polityczne. Monarcha skupia w swojej ręce władzę sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą. W XVIII w. absolutyzm zyskał własną ideologię, gdzie władca miał być pierwszym urzędnikiem nowoczesnego, scentralizowanego państwa - absolutyzm oświeceniowy. Najbardziej wyraźne formy przybrał w Królestwie Pruskim (Fryderyk Wielki) i w Austrii (Józef II). A tym absolutyzmie panowały tendencje do reformy całokształtu życia społecznego i gospodarczego. Np. w Rosji nałożył się na dawniejsze formy despotyzmu. Różnica między nią a despotyzmem jest taka, że monarchia absolutna posiada skodyfikowane prawo, podczas gdy władza despoty nie jest niczym ograniczona.