30a. Inne niż tragedia i komedia gatunki dramatyczne (np. dramat liturgiczny, misterium, moralitet, monodram, farsa, intermedium, melodramat, tragikomedia). Jak rozumiesz pojęcie „mimesis” w odniesieniu do dzieł literackich?
Anna Woźniewicz
RÓŻNE GATUNKI DRAMATYCZNE
Dramat liturgiczny - gatunek widowisk związanych z liturgią Kościoła katolickiego od X-XVI stulecia, ale nie należał do kanonicznej części nabożeństwa, tzn. że ich wykonywanie nie było obligatoryjne. Mimo to, jeżeli jakiś kościół zaczął wystawianie dramatów, zwykle kontynuował to corocznie (kres położył sobór trydencki). Motywy dramatów liturgicznych wywodziły się z Biblii i apokryfów. Najczęściej podejmowano się tematów związanych z najważniejszymi wydarzeniami roku kościelnego: Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Dramaty liturgiczne odgrywano w kościele, rzadziej w miejscu publicznym (targu, centrum miasta). Za najstarszy dramat liturgiczny uchodzi Visitatio Sepulchri, odgrywany w Anglii od X wieku. Aktorami byli uczestnicy nabożeństwa wraz z celebransem, żakami, klerykami.
Misterium - wywodzi się z dramatu liturgicznego, jednak misteria przeniesiono poza teren kościoła - na place i rynki miejskie. Do misterium przenikały języki narodowe, więc gatunek stał się szeroko dostępny. Ciągi zdarzeń układano w obszerne cykle, które trwały kilka godzin, dni, a nawet tygodni. Akcja toczyła się na ziemi i sferze pozaziemskiej (raju, piekle). Bohaterami byli ludzie, ale też postaci nadprzyrodzone (anioły, diabły, nawet sam Bóg). Teksty były recytowane, czasem śpiewane. Tematyka wywodziła się z Biblii, apokryfów, hagiografii. Ze względu na odbiorców, zrezygnowano z właściwego symbolizmu i religijno-teologicznego sensu na rzecz dosłowności, a nawet naturalizmu. Z misterium wiąże się pojęcie symultanizmu, czyli prezentacji kilku miejsc na jednej scenie (różne mansjony symbolizowały różne miejsca), np. bohater przechodził z jednego mansjonu do drugiego, dając do zrozumienia, że znajduje się przykładowo w innym mieście.
Mirakl - podejmował wątki hagiograficzne i apokryficzne. Najczęściej prezentowano upadek grzeszników, którym w ostatnim momencie pomagała Matka Boska lub któryś ze świętych. Stanowiło to budujący przykład posłuszeństwa wobec zrządzeń Opatrzności. Gatunek powstał w XII wieku.
Moralitet - gatunek pojawił się w XII wieku, a rozwinął w XIV wieku i opowiadał historię Każdego (czyli Everyman), który w obliczu śmierci wyzwalał się od ziemskich pokus i doznawał zbawienia. Akcja toczyła na ziemi lub w przestrzeni pozaziemskiej, nigdy i zawsze (nunc et semper). W moralitecie pojawiali się bohaterowie - ludzie, ale także postaci pozaziemskie: uosobione Śmierć, Sumienie, Cnoty, Przywary. Bardzo ważnym elementem była psychomachia, czyli walkach aniołów i diabłów o duszę Każdego.
Monodram - utwór sceniczny, zwykle jednoaktowy, w którym występuje tylko jeden bohater, kierujący swą wypowiedź (wyznanie, opowieść, roztrząsanie) do publiczności, czy jakiegoś audytorium, czy też do konkretnego słuchacza, ale nieobecnego na scenie.
Intermedium - krótki utwór sceniczny o charakterze komicznym, wplatany w przerwy między właściwym spektaklem. Gatunek wywodzi się ze średniowiecza. Wprowadzał scenki dialogowe i komiczne, pierwiastki plebejskie i świeckie do misterium, moralitetu, miraklu.
Farsa - odmiana komedii, do której należą utwory o błahych konfliktach, posługujące się środkami komizmu sytuacyjnego, jaskrawymi efektami (karykaturą). Akcja opiera się na zabawnych zbiegach okoliczności, żywiołowości. Gatunek wywodzi się z intermedium, a swój rozkwit przeżywał w XV-XVI wieku. W XIX i XX wieku farsa uznawana była za „niski” gatunek dramatu.
Tragikomedia - gatunek dramatyczny, zawierający pierwiastki tragedii i komedii. Nazwę wprowadził rzymski komediopisarz Plaut (którego utwory wywarły ogromny wpływ na komedie nowożytne). Tragikomedia na nowo ukształtowała się w renesansowych Włoszech, także w twórczości Lope de Vegi czy Szekspira. Gatunek został porzucony przez klasyków, by powrócić znów w romantyzmie, epoce, której autorzy wysoko cenili grę elementów kontrastowych (patosu i komizmu, tragizmu i pogody, retoryki i potoczności).
Melodramat (gr. melos = pieśń, drama = dramat) - gatunek dramatyczny, do którego należą utwory o sensacyjnej akcji, pełnej intryg i zaskoczeń, nasycony elementami patetycznymi i sentymentalnymi. Bohaterowie są konwencjonalni (naiwna ofiara, szlachetny bohater, czarny charakter, nierozgarnięty wesołek), co ma na celu wstrząśnięcie widzem, wywołaniem u niego współczucia. Melodramat zwykle kończy się pomyślnie dla pozytywnych bohaterów. Gatunek ukształtował się we Francji na przełomie XVIII i XIX wieku i wywarł pewien wpływy na kształtowanie się założeń dramatu romantycznego. W XVII i XVIII wieku melodramatem nazywano utwór dramatyczny z podkładem muzycznym (także operę).
Mimesis - w języku greckim oznacza „naśladownictwo” i tak ten termin rozumiał Arystoteles. Arystoteles ma na myśli naśladowanie natury przy użyciu takich sztuk jak rzeźba, malarstwo, poezja i częściowo muzyka. Naśladowanie nie musi być wierne, rzeczywistość przedstawiona w literaturze może być ujęta w sposób swobodny. Arystotelesowska rzeczywistość może być realna (taka, jaka jest lub była), pomyślana (taka, jaka mogłaby być) lub idealna (taka, jaka powinna być), słowem: zmyślona rzeczywistość ma być analogią realności. To nie bohaterowie tworzą świat przedstawiony, ale to świat przedstawiony wpływa na charakter i wybory bohaterów. We współczesnej literaturze częściej używa się pojęcia fikcji literackiej. Jest to taka właściwość świata przedstawionego, który jest poddany własnej logice i nie powinno się go porównywać do rzeczywistości. Oczywiście, fikcyjny charakter obowiązuje zarówno w realizmie, jak i w fantastyce, ale pewne jego elementy (np. miejsca, wydarzenia historyczne), czytelnik musi odnieść bezpośrednio do własnej wiedzy o świecie rzeczywistym. Mówiąc krócej, jest to taki świat, który wyłania się z perspektywy podmiotu literackiego.
Bibliografia:
Arystoteles, Poetyka.
Michałowska T., Średniowiecze, Wyd. PWN, Warszawa 2002, s. 237-245.
Podręczny słownik terminów literackich, pod red. M. Głowińskiego, T. Kostkiewiczowej, A. Okopień-Sławińskiej, J. Sławińskiego, Wyd, OPEN, Warszawa 1997.