ROLA RODZINY W WYCHOWANIU DZIECKA
„Mądrze wychowywać to otwierać dziecko na dobro,
uczulać je na potrzeby innych, uwrażliwiać na cierpienie
i krzywdę, nauczyć je kochać i dawać siebie innym”
Słowo rodzina zazwyczaj kojarzy się z ciepłą, przyjazną atmosferą. Życie w rodzinie powinno być oparte na zasadach gwarantujących ciepłą atmosferę, miłości i przyjaźni. Jest to niezwykle ważne ponieważ olbrzymią rolę w kształtowaniu charakteru dziecka i jego wychowaniu odgrywają dom i rodzina. I nie bez znaczenia jest, jaka to jest rodzina? A więc jakie powinno być ognisko rodzinne?
Ognisko rodzinne powinno być wszystkim. Powinno być jakby niebem na ziemi, miejscem gdzie zamiast tłumić pielęgnuje się szlachetne uczucie. Nasze szczęście zależy od pielęgnowania miłości, sympatii i szczerej uprzejmości w wzajemnych stosunkach. Dom powinien być przede wszystkim ciepły, wypełniony miłością i życzliwością między domownikami, pełen zgody i spokoju.
To właśnie rodzina jest źródłem pierwszych więzi emocjonalnych dziecka z rodzicami oraz z rodzeństwem, jest początkiem jego kontaktów międzyludzkich. Łączy ona swoich domowników poprzez wspólne tradycje, normy, obyczaje, wartości, odpowiedzialności a siebie, za wspólny rodzinny dom. Obcując z rodzicami i rodzeństwem dziecko nawiązuje trwałe kontakty emocjonalne i uczy się pewnych zachowań społecznych. Mimo różnych trudności rodzina jest nie do zastąpienia. Rodzice niezależnie od tego czy chcą, czy nie są pierwszymi nauczycielami i wychowawcami swojego dziecka. A przedszkole, szkoła i inne placówki pedagogiczne wspomagają działania rodziny w rozwoju dziecka.
Wychowanie dzieci to ciężka, męcząca, wyczerpująca i zarazem odpowiedzialna praca. Praca ta trwa non-stop 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu, nie ma tu urlopów, zwolnień lekarskich i w dodatku nie otrzymujemy za nią pieniędzy. Pamiętajmy, że to co damy swoim dzieciom - zarówno to, co dobre, jak i to co jest balastem- one przekażą swoim dzieciom. I tak trwa sztafeta pokoleń , w której zawsze to rodzice inwestują w swoje dzieci, a nie odwrotnie. Jak pisał Kahil Gibran w swoim Proroku „ Twoje dzieci nie są twoimi dziećmi, one są synami i córkami życia, które samo siebie pragnie. Przychodzą przez ciebie, ale nie przychodzą od ciebie i chociaż są z tobą, do ciebie nie należą. Możesz im dać swoją miłość, ale nie możesz im dać swoich myśli. Możesz im zapewnić dom dla ich ciał, ale nie możesz zapewnić im domu dla ich dusz, ponieważ ich dusze przebywają w domu, który należy do przyszłości, której ty nie jesteś w stanie odwiedzić, nawet w swoich snach. Możesz starać się być taki jak one, ale nie staraj się ich uczynić takimi jak ty, ponieważ życie nigdy się nie cofa ani nie zajmuje tym, co było wczoraj.”
Rodzice dostają honorarium za swoją pracę, ale w innej walucie. O tym czy nasza praca nie poszła na marne, powiedzą nam dopiero iskierki radości w oczach naszych wnuków i ich roześmiane buzie. Wdzięczność przyjdzie do nas w końcu, ale z najmniej spodziewanej strony.
Wychowując dziecko inwestujemy wysiłek nie tylko fizyczny, ale również emocjonalny. Może dlatego od czasu do czasu dopada nas pokusa - by wymagać czegoś od dziecka w zamian. Oczekujemy wdzięczności za nasze nieprzespane noce, za lęki, rozterki, poświęcenie, zmęczenie i stres. Za miłość, za troskę, za czułość i za zrozumienie. Chcemy by nasza ciężka praca była doceniona, prosimy „pocałuj”, „podziękuj”. Trudno nam pojąć, że dzieci dorastają i nie oglądając się za siebie - ruszają w świat. W swoje przyjaźnie, miłości, pasje i namiętności. Biorą plecak, który im latami pakowaliśmy na tę drogę, zarzucają go na plecy i ruszają wyposażone w pogodę ducha i siłę charakteru, a rodzice mogą obserwować jak sobie radzą w życiu
WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO NA ROZWÓJ DZIECKA
Rodzina jest pierwszym i naturalnym środowiskiem, do którego dziecko wchodzi przez sam fakt narodzin. Od urodzenia dziecka poprzez kolejne okresy rozwojowe wypełnia one różnorodne funkcje oraz ponosi główną odpowiedzialność za zaspokojenie potrzeb, opiekę i wychowanie. Wynika to stąd, iż rodzina w okresie życia młodego dziecka stanowi jedyne środowisko, w którym rozwija się aktywność, cechy osobowości, zachowania, kształtują się wartości i normy społeczne.
Dziecko nowo narodzone jest zupełnie bezbronne, niezdolne do danych czynności życiowych i rozwojowych bez pomocy rodziców. Rozwój dziecka i jego efekty procesów życiowych uzależnione są od funkcjonowania rodziny, w którym dostrzega się ścisły związek między zabiegami pielęgnacyjnymi i oddziaływaniami wychowawczymi, a następnie edukacyjnymi. Podstawą do podejmowania przez rodziców oddziaływań opiekuńczo - wychowawczych musi być znajomość potrzeb biologicznych, psychicznych oraz prawidłowości i możliwości rozwojowych dziecka. Kiedy mówimy o rozwoju wówczas mamy na myśli cztery podstawowe jego obszary, ulegające dynamicznym przemianom, aż do momentu pełnej dojrzałości: rozwój fizyczny, dojrzewanie psychomotoryczne, rozwój poznawczy i rozwój psycho - społeczny. Rodzice muszą wiedzieć, że rozwój ich dziecka jest sprawą absolutnie indywidualną i przebiega zupełnie inaczej niż rozwój innych dzieci. Warunki środowiska domowego w jakich wzrasta dziecko nigdy nie są takie same i dlatego dziecko może rozwijać się szybciej bądź wolniej w stosunku do swoich rówieśników. Właściwe oddziaływania wychowawcze realizowane przez rodziców muszą być zgodne z indywidualnymi możliwościami dziecka, które wynikają z jego biologicznych uwarunkowań. Wychowanie dziecka polega na odpowiednim doborze i dozowaniu bodźców rozwojowych dostosowanych do jego wieku, stwarzaniu właściwej atmosfery w domu rodzinnym oraz prawidłowej organizacji życia domowego. W procesie wychowania rodzinnego dziecko nie tylko gromadzi własne doświadczenia lecz korzysta również z doświadczeń starszego pokolenia i pokoleń poprzednich. Jest to możliwe dzięki naśladowaniu zachowań dorosłych w trakcie samodzielnej działalności dziecka, jak również dzięki przekazywaniu mu przez dorosłych w sposób bezpośredni dorobku kulturowego przeszłych pokoleń.
W pierwszych latach życia osobowość dziecka formuje się w sposób najaktywniejszy - za pośrednictwem postaw rodziców. Dziecko rozwija się wszechstronnie tylko wtedy gdy znajduje się pod opieką kochających, pełnych entuzjazmu rodziców. Rodzice bowiem darzą je ogromną miłością, są dumni i radują się z najdrobniejszych jego osiągnięć, troskliwie dobierają zabawki, cierpliwie odpowiadają na zadane pytania, są gotowi do pozostawienia swobody w granicach rozsądku, czytają książki itp. Są to postawy i działania które sprzyjają rozwojowi głębi emocjonalnej i bystrej inteligencji. Jeżeli najbliższe środowisko rodzinne jest mało wrażliwe, obojętne nie stara się właściwie zaopiekować dzieckiem, wówczas staje się ono apatyczne i przygnębione. Naturalne środowisko rodzinne dostarcza dziecku pierwszych wzorów, doświadczeń i możliwości działania. Małe dziecko jest uzależnione od rodzicielskiej opieki oraz wrażliwości i umiejętności zaspakajania dziecięcych potrzeb. Dom rodzinny jest miejscem zaspokojenia potrzeby miłości. Dziecko wie, że rodzice stanowią wspólnotę ludzi wzajemnie się kochających, okazujących sobie czułość, serdeczność. Potrzeba miłości zaspokajana jest w atmosferze emocjonalnej bliskości i intymności. Bez miłości rodzice nie są w stanie zrozumieć dziecka, motywów jego postępowania, rozpoznać jego potrzeby. Zaspokojenie tej potrzeby zapewnia dziecku pełny rozwój. Dziecko czuje się pewne siebie, potrzebne i bezpieczne. Miłość rodziców do dziecka gwarantuje zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa. Potrzebę bezpieczeństwa można zaspokoić poprzez: pozytywne nastawienie do dziecka, właściwy sposób traktowania, życzliwą atmosferę w domu. Potrzeba ta zaspokajana jest przede wszystkim przez bliskość fizyczną, wzajemne odczuwanie stanów psychicznych i wzajemną czułość miedzy rodzicami a dzieckiem. Zaspokojenie tej potrzeby warunkuje prawidłowy rozwój dziecka, wpływa też na kształtowanie umiejętności nawiązywania i utrzymywania pozytywnych stosunków z innymi ludźmi. Dziecko, którego potrzeba bezpieczeństwa jest zaspokojona, jest ufne, aktywne, otwarte na kontakty z innymi dziećmi i dorosłymi. Inną ważną potrzebą psychiczną jest potrzeba akceptacji i uznania. Istota tej potrzeby polega na tym aby dziecko czuło się potrzebne i chciane, takie jakie jest a nie takie jakie inni chcieliby żeby było. W wyniku jej niezaspokojenia dziecko staje się lękliwe, niepewne, przewrażliwione, uległe, nie mogące się skoncentrować oraz nadpobudliwe. Brak akceptacji rodziców powoduje u dziecka poczucie niższej wartości, zachwianie wiary w siebie, co przyczynia się do spadku aktywności dziecka a nawet do regresu lub braku rozwoju. Ponad to dziecko takie wykazuje niższy stopień inteligencji niż u tych gdzie potrzeba akceptacji jest zaspokojona. Dziecko jest świadome faktu, że rodzice przynależą jemu a ono przynależy im. Brak lub niepełne zaspokojenie potrzeby przynależności powoduje u dziecka przezywanie lęków przed osamotnieniem, dziecko ma zaburzony obraz samego siebie, świata i swojego w nim miejsca. Wadliwe zaspokojenie tej potrzeby może przyczynić się do przezywania przez dziecko tzw. lęku przynależności. Przyczyniają się do tego zbyt wymagający, surowi i niedostępni rodzice. U dzieci także rozwija się dość silna potrzeba kontaktu emocjonalnego i społecznego. Istota tej potrzeby polega na obustronnym bliskim i trwałym oraz pozytywnym uczuciowo stosunku dziecka z innymi osobami z jego otoczenia. W miarę dorastania maleje konieczność bliskiego kontaktu fizycznego, a wzrasta i rozbudowuje się kontakt i więź psychiczna. Potrzeba kontaktu emocjonalnego przejawia się też dążeniu do zbliżenia się z rówieśnikami, z którymi dziecko chce się bawić, współdziałać. Rodzice powinni umożliwić te kontakty. Izolacja od kolegów jest niekorzystna, gdyż dziecko przebywając tylko z dorosłymi zdobywa ubogie i jednostronne doświadczenie społeczne. Kształtuje postawę egoistyczną i trudno mu będzie dostosować się do współżycia ze środowiskiem społecznym. Niezaspokojenie potrzeby kontaktu może doprowadzić do opóźnienia bądź zaburzenia społecznego dziecka.
Jedną z ważnych potrzeb dziecka jest potrzeba aktywności. Rolą rodziców jest zadbanie o to aby dziecko miało warunki do nieskrępowanej aktywności w gronie rówieśników i dorosłych. Aktywność dziecka pojawia się w zabawach dziecięcych szczególnie w ruchowych ale też podczas wykonywania różnych czynności porządkowych, pomocy rodzicom - jest to aktywność celowa i zamierzona przez dziecko. Dziecko potrzebuje też dużo aktywności psychicznej, a szczególnie ruchowej tzw. niezamierzonej, nieświadomej. Zarówno jeden rodzaj aktywności jak i drugi jest niezbędny dziecku w rozwoju fizycznym a także psychicznym. Rodzice muszą pamiętać aby aktywność dziecka przynosiła więcej sukcesów niż porażek. Nadmiar niepowodzeń prowadzić może do zahamowania własnej inicjatywy dziecka w działaniu, a nawet aktywność, którego wpływ na rozwój osobowości jest silnie destruktywny. Inicjatywa i sukcesy w działaniu zapewniają dziecku zarówno dobre samopoczucie i optymizm co do własnego dalszego rozwoju oraz niezmiernie potrzebne uznanie innych ( rodziców lub rówieśników ), co podwyższa uczucie własnej wartości. Wraz z potrzeba aktywności silnie rozwija się potrzeba samo rozwoju. Szczególnie u dzieci w wieku przedszkolny ujawnia się potrzeba nieustannego przekraczania swojego aktualnego stanu rozwojowego, ciągłego przewyższania samego siebie pod różnymi względami ( chce być większe, silniejsze, zręczniejsze, mądrzejsze ). Jest to objaw wrodzonej motywacji do własnego rozwoju. Określa się to często jako potrzebę samorealizacji. Dzięki tej potrzebie małe i niezaradne dziecko chce już samo coś zrobić ( ubierać, jeść, ciąć, rysować, itp. ). Tę potrzebę rozwojową dziecka w formie dążenia do różnych osiągnięć, do samodzielnej aktywności rodzice muszą uszanować i otoczyć najstaranniej opieką wychowawczą ponieważ łatwo jest zgasić w dziecku potrzebę samorealizacji, czyli potrzebę swobodnej aktywności, gdy dziecku nie pozwala się czegoś zrobić tylko rodzice robią to za niego, prowadzi to do zahamowania i wypaczania wrodzonej potrzeby samorealizacji wrodzonego pędu rozwoju.
Analizując potrzeby dziecka nie można pominąć potrzeby zabawy wynikającej z potrzeby aktywności dziecięcej. Dziecko w zabawie zaspokaja potrzebę działania oraz ćwiczy funkcje ogólne życia umysłowego ( spostrzeganie, tworzenie, doświadczenie ). Od tego w jaki sposób środowisko rodzinne dziecka zaspokaja dziecięcą potrzebę zabawy, zależy rozwój umysłowy i fizyczny dziecka, jego społeczne przystosowanie do życia w otaczającej rzeczywistości. Rodzina tworzy określone warunki opiekuńczo - wychowawcze w sposób bardziej lub mniej uświadomiony w celu zaspokojenia różnorodnych potrzeb biologicznych i psychicznych. Nie wszyscy jednak rodzice znają potrzeby psychiczne swoich dzieci, większą znajomość tych potrzeb wykazują rodziny pochodzenia inteligenckiego znacznie niższą ze środowiska chłopskiego. Część rodziców nie jest w stanie w pełni zaspokoić potrzeb dziecięcych głównie z powodu braku środków finansowych. W większości przypadków zaspokajają potrzeby najbardziej potrzebne do życia ( jedzenie, ubranie, zabawki ). Natomiast potrzeby psychiczne takie jak: potrzeba kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, uznawania i akceptacji dziecka, przynależności i miłości zaspokajają najczęściej matki. Część ojców odczuwa trudności w zaspokajaniu potrzeb dziecięcych ze względu na brak czasu i prace zawodową, zarobkową podejmowaną dodatkowo, zmęczeniem a także czasem przez objętą postawę wobec dziecka. Na rozwój psychiczny dziecka ma również ogromny wpływ zorganizowanie najbliższego otoczenia dziecka, a przede wszystkim pokoju dziecięcego. Jednym z ważnych źródeł aktywności jest potrzeba ruchu, wyrażająca się w zabawie. Dla zaspokojenia tej potrzeby i zapewnienia maksymalnego bezpieczeństwa przy urządzaniu dziecięcych pomieszczeń należy kierować się następującymi zaleceniami:
Udostępnienie dziecku dużo wolnej przestrzeni
Ustawić możliwie mało mebli
Ściśle dostosować wymiary mebli i innych urządzeń do powierzchni użytkowania i do rozwoju fizycznego dziecka.
Obok warunków mieszkaniowych ważnym czynnikiem prawidłowego funkcjonowania rodziny są zasady finansowe. Sytuacja finansowa rodziny zależy głównie od wysokości dochodów w rodzinie odgrywa ogromna rolę w życiu każdego jej członka, a zwłaszcza dzieci. Ma duży wpływ na rozwój fizyczny, psychiczny a w tym przede wszystkim intelektualny. Dzięki dobrej kondycji ekonomicznej rodzina może zapewnić dziecku korzystne warunki bytowe, konsumpcyjne, rekreacyjne, socjalizacyjne i wychowawcze - jako konieczne elementy do prawidłowego rozwoju dziecka. Trudna sytuacja materialna rodziny nie pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych, , materialnych i psychicznych, jak również jest przyczyną licznych problemów zdrowotnych dzieci, wpływa także na stosunki między członkami rodziny. Jest to przyczyną licznych konfliktów małżeńskich co nie służy oddziaływaniom wychowawczym i socjalizacyjnym w stosunku do dzieci. Przemiany jakie dokonały się w naszym kraju po 1989 roku zaznaczyły również pewien wpływ na funkcjonowanie polskich rodzin. Nieustabilizowana sytuacja społeczno gospodarcza sprzyja rozwijaniu się nowych zjawisk, negatywnie wpływających na przebieg i rezultaty wychowania w rodzinie. W wielu współczesnych rodzinach coraz bardziej rozluźniają się, a nawet zostają zerwane więzi emocjonalne, biologiczne i kulturalne. Zerwanie tych więzi powoduje zjawisko dysfunkcji i patologii w rodzinie. Dysfunkcjonalność i patologia życia rodzinnego stanowią potencjalne niebezpieczeństwo zakłócania naturalnego procesu wychowawczego dziecka w różnych jego okresach rozwojowych. Taki stan utrudnia zaspokojenie potrzeb psychicznych i biologicznych członków rodziny. Jeżeli potrzeba bezpieczeństwa i przynależności dziecka do rodziców została zachowana pojawiaj się wówczas symptomy nerwicowe i zaburzenia w jego zachowaniu. Dziecko odczuwa osamotnienie i bezradność. Autorytet wychowawczy ojca i matki zostaje zagrożony lub załamuje się. Kontakty z rodzicami zostają utrudnione, przeradzają się w negatywne uczucia emocjonalne, panuje wówczas bezład we wszystkich oddziaływaniach wychowawczych. Obecnie maleje w naszym społeczeństwie poczucie odpowiedzialności dużej liczby rodziców za wychowanie własnych dzieci. W tych warunkach w niepokojącym wręcz tempie poszerzają się kręgi dzieci zdemoralizowanych, przestępczych i aspołecznych. Obserwuje się wzrost agresji dziecięcej, co stwarza zagrożenie dla życia społecznego. Stąd też wychowanie w rodzinie ma być traktowane nie tylko jako sprawa osobistej satysfakcji, ale także jako spełnienie moralnego obowiązku wobec naszych dzieci i wobec społeczeństwa w którym żyjemy.
Bibliografia:
„Jak wspomagać dziecko w rozwoju” E. Furman.
„Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka” H. Cudak.
„Rodzina a rozwój dziecka” E. Łaciński.