13a. Typy powieści.
Od heksametru polskiego do tonizmu sześciozestrojowego.

Iwona Krukiel

Typy powieści

Franz Karl Stanzel zaproponował trzy podstawowe typy powieści ze względu na rodzaj narracji, który to podział przyjął się dość powszechnie w teorii literatury:

• powieść auktoralna- narrator komentuje wydarzena, ale między nim a światem przedstawionym istnieje dystans: narrator nie jest bohaterem, nie występuje w świecie przedstawionym (w grupie tej mieści się powieść klasyczna)

• powieść pierrwszoosobowa- narrator występuje w świecie przedstawionym w tym samym miejscu i czasie, co bohaterowie oraz opowiada, co przeżył lub czego dowiedział się od innych; narrator wie więcej niż pozostali pohaterowie (najczęściej występuje w powieści autobiograficznej)

• powieść personalna- trudno wyczuć obecność narratora, gdyż czytelnik patrzy na akcjęoczami bohatera; brak w niej komentarzy do działań bohaterów- występuje tylko opis ich zachowań i myśli.

Ze względu na formę występują następujące rodzaje powieści:

1. powieść epistolarna- pisana w formie zbioru listów

2. powieść dialogowa- pisana w formie czystego dialogu- bez fragmentów opisujących rzeczywsitość i opierających się na narracji

3. powieść rzeka - stanowiąca zbiór minipowieści, pisanych w porządku chronologicznym tworzących jedną całość

4. powieść szkatułkowa- pisana w formie zbioru pozornie niezwiązanych ze sobą opowiadań - np. opowiadających tę samą historę z punktu widzenia różnych narratorów, lub zbudowanej w formie „opowiadania w opowiadaniu”

5. strumień świadomości - powieść nie opisująca wydarzeń zewnętrznch, lecz stanowiąca „zapis myśli”

Szczególne gatunki powieści:

1. powieść tendencyjna - pisana od początku w celu udowodnienia pewnej, narzuconej z góry tezy

2. powieść traktat - opisywane wydarzenia są wyłącznie pretekstem do przekazania treściświatopoglądowo-filozoficznych

3. powieść edukacyjna - opisywane wydarzenia służą głównie do przekazania w przyjemnej formie określonego zasobu wiedzy

4. powieść parabola - opisywane wydarzenia są symboliczną formą przedstawienia pewnej tezy niezwiązanej bezpośrednio z samymi wydarzeniami

5. powieść biograficzna - biografia pisana w formie powieści

Gatunki powieści rozróżniane ze względu na zakres tematyczny:

• powieść fantastyczna

• powieść fantastyczno-naukowa

• powieść gotycka

• powieść łotrzykowska

• powieść historyczna

• powieść kryminalna

• powieść marynistyczna

• powieść przygodowa

• powieść psychologiczna

• powieść sensacyjna

• powieść sentymentalna

• powieść społeczno-obyczajowa

• powieść sensacyjna-detektywistyczna

• powieść obyczajowa

Od heksametru polskiego do tonizmu sześciozestrojowego.

HEKSAMERT (gr. heksámetros = sześciomiarowy):

• metryka antyczna - wiersz sześciostopowy, w którym:

• pierwsze cztery stopy były daktylami zastępowalnymi przez spondeje

• stopa 5. - daktylem

• stopa 6. - trochejem lub spondejem

• ostatnie dwie stopy tworzyły charakterystyczny dla heksametru spadek adoniczny

• Warianty heksametru:

• versus spondiacus - wymiana piątego daktyla na spondej

• teliamb (meiuros) - umieszczenie w ostatniej stopie trocheja lub pirycheja

• Wers heksametru:

• semiquinaria - cezura męska wewnątrz trzeciej stopy, czyli po piątej półstopie

• cesura trochaica - cezura żeńska wewnątrz trzeciej stopy po trocheju

• semiseptenaria - cezura poboczna po trzeciej półstopie (tzw. semiternaria) lub cezura po drugim trocheju

• diereza bukoliczna - spotykana często w poezji bukolicznej; połączona z którąś z powyższych cezur diereza po czwartej stopie

Wersy heksametru tworzyły układ:

• stychiczny

• stroficzny - regularny przeplot z wersami pentametru ( tzw. dystych elegijny)

Heksametr był przede wszystkim stosowany w antycznym eposie. To przyczyniło się do tego, że silnie zaważył na wierszowej tradycji europejskiej. Był uprawiany przez największych poetów w starożytności. Występował m.in. w poezji:

• dydaktycznej

• bukolicznej

• religijnej

Heksametrem napisane są dwie najstarsze greckie epopeje Iliada i Odyseja Homera

HEKSAMETR POLSKI - wiersz wzorowany na heksametrze antycznym, występujący w rozmaitych formach rytmicznych; używany najczęściej w funkcji stylizacyjnej, jako sygnał archaicznej epickości i powagi.

• Przełom XVIII i XIX - początki heksametru polskiego; podejmowano wtedy próby asymilowania reguł iloczasowej metryki antycznej. Robili to w swoich utworach twórcy tacy jak:

- T. Nowaczyński

- S. Staszic

- S. Okraszewski

- K. Brodziński

• Powieść Wajdeloty z Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza przyczyniła się do stabilizacji jednego z trwałych wzorców → heksametr Mickiewiczowski zbudowany jest na schemacie iloczasowego heksametru antycznego, który po przełożeniu na akcentową prozodię polszczyzny ma następującą postać:

-' - (-)/ -' - (-)/ -' - (-)/ -' - (-)/ -' - - / -' -

Jest to wers sześcioakcentowy złożony z trochejów ( -' - ) i daktyli ( -' - - ).

Podstawową regułą tego przekładu była zmiana sylaby długiej na akcentowaną, a krótkiej na nieakcentowaną; nie stworzyła ona jednak możliwości zaadaptowania do wiersza polskiego prawa wymienności stóp (tak ważnego w metryce iloczasowej).

Wymienność daktyla na równy mu iloczasowo spondej (w heksametrze antycznym) została przeniesiona do wiersza polskiego jako wymienność daktyla na trochej. Przeniesione zostały również działy wewnątrzwersowe.

Heksametr polski to wiersz o przybliżonej regularności, którego postać kształtują:

• rozmiar sylabiczny od 13 do 17 głosek (u Mickiewicza od 14 do 16)

• stały spadek adoniczny - klauzula o ustalonej postaci akcentowej

• stały akcent inicjalny (główny lub poboczny)

• sześcioakcentowość wersu (realizowana również przy udziale akcentów pobocznych), często pociągająca za sobą jego sześciozestrojowość

Pozostałe odpowiedniki heksametru w poezji polskiej:

• regularny sześciostopowy wiersz sylabotoniczny (np. u K. Norwida, R. Berwińskiego) oraz lekko nieregularne jego warianty

• sześciostrojowy wiersz toniczny

• wiersz sylabiczny stosowany głównie w przekładach antycznego eposu → trzynastozgłoskowiec

Utwory, w których możemy spotkać się z heksametrem polskim to między innymi (wspomniany już) Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza czy Bema pamięci żałobny rapsod Kamila Norwida.

Wiersz toniczny:

-Dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu inspirowało przeobrażenia tego systemu a w rezultacie poskutkowało pojawieniem się nowego, zwanego tonicznym

- Powstanie wersyfikacji tonicznej było rezultatem nadania samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowanych w poszczególnych wersach. Regularność zestrojowa została przy tym uniezależniona od regularności sylabicznej i regularności w rozkładzie akcentów, z którymi dotychczas była związana

-W systemie tonicznym tylko zestrój akcentowy może być samodzielną cząstką budowy wersu, podstawowym jego elementem konstrukcyjnym

- Za manifest polskiego tonizmu uznaje się wydaną w 1916 r. „Księgę ubogich” Jana Kasprowicza, chociaż już wcześniej można było spotkać utwory o podobnej budowie

- Za wyróżniającą i podstawową cechę rytmiki wierszy tego typu uznać trzeba równozestrojowość wersów, z tym jednak zastrzeżeniem, że nie zawsze osiąga ona pełną regularność

- Zależnie od tępa i dobitności wypowiadania możemy tworzyć tzw. zestroje ściągnięte, czyli składające się z wyrazów, które przy innym sposobie mówienia mogłyby występować jako samodzielne zestroje prymarne

- Tonizm jest systemem numerycznym, w którym podstawowa miarą jest ilość zestrojów akcentowych

-Drugim podstawowym elementem struktury jest wzmocnienie znaczenia układu intonacyjno-zdaniowego, który pokrywa się z konstrukcja wersu; dlatego w tonizmie z zasady nie występuje przerzutnia, a rozmiar sylabiczny jest rzeczą nieistotną

-Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trójzestrojowiec czasem jest wyraźnie regularny, częściej- bliższy wierszowi wolnemu o większej skali wahań sylabicznych, o regularności celowo osłabianej wplątaniem wersów o innej liczbie zestrojów lub celowo wzmacnianej częściową regularnością ukształtowania akcentowego czy sylabicznego.

- Obok trójzestrojowca stosunkowo dość licznie reprezentowana jest jego podwójna odmiana: wiersz sześciozestrojowy z regularnym przedziałem składniowo intonacyjnym ( występując w określonym kontekście stylistycznym, ten rodzaj wiersza stanowić może współczesny odpowiednik heksametru) ma on duże możliwości epickie, nie tylko ze względu na ich wielosylabowy rozmiar, lecz także i na tkwiące w nim możliwości modyfikacji rytmu i melodii wypowiedzi

-Najkrótszym rozmiarem wersu tonicznego jest dwuzestrojowiec

- Inne rodzaje wierszy tonicznych występują niezwykle rzadko

Na podstawie: Zarys teorii literatury M. Głowiński, A. Okopień- Sławińska, J. Sławiński

Zarys poetyki E. Miodońska-Brookes, A.Kulawik, M.Tatara + Franc Stanzel, Typowe formy powieści

---