Polityka okupantów wobec Polaków w okresie II wojny światowej. oprac. RM
Podr. s. 173 - 184 (ilustracje, mapa - s. 174, tabele, wykresy), teksty źródłowe, s. 182 - 184
1. Podział ziem II RP w 1939 r.
- obszar okupacji niemieckiej
• ziemie wcielone bezpośrednio do Niemiec (do Rzeszy): Pomorze, Wielkopolska, Górny Śląsk,
Zagłębie Dąbrowskie, Suwalszczyzna, część dawnych województw łódzkiego (z Łodzią),
warszawskiego, krakowskiego, kieleckiego, od 1941 r. Białostocczyzna
ziemie wcielone bezpośrednio do Rzeszy to obszar zamieszkały przed wojną przez 10 mln., w tym
6 % Niemców
• obszar Generalnej Guberni (utworzonej 26 X 1939), podzielonej na 4 dystrykty: krakowski,
lubelski, radomski, warszawski, od 1941 r. galicyjski, siedzibą generalnego gubernatora Hansa
Franka został Kraków, powierzchnia GG - 145 tys. km, ludność 16, 6 mln
- obszar okupacji sowieckiej (201 tys. km., 14 mln., w tym Polacy ok. 40% - 46%, przekazanie Litwie
Wileńszczyzny przez ZSRR 18 X 1939, inkorporacja Litwy do ZSRR w 1940 r.)
2. Okupant hitlerowski wobec ludności polskiej i żydowskiej
A. Okupant niemiecki (hitlerowski) wobec ludności polskiej
represje wobec Polaków w pierwszych dniach wojny (zob. temat: Wojna obronna Polski we wrześniu 1939)
dążenie do germanizacji obszarów wcielonych do Rzeszy (Polaków, którzy nie zostali wpisani na Volkslistę wysiedlano z tych obszarów do GG lub na roboty przymusowe do Niemiec, wysiedlono ok. 1 mln. osób, przyjęto, że obszary wcielone do Rzeszy zostaną w ciągu 10 lat zostanie całkowicie zgermanizowane i zasiedlone przez Niemców)
wprowadzenie Volkslisty (tzw. niemieckiej listy narodowej) cel wprowadzenia Volkslisty: włączenie do narodu niemieckiego pewnych grup obywateli dawnej II RP, uznanych przez władze niemieckie za Niemców lub przynajmniej za tzw. „wartościowych rasowo”
4 grupy w ramach Volkslisty:
I grupa: Niemcy politycznie aktywni w II RP i działający na rzecz III Rzeszy przed wybuchem
wojny
II grupa: pozostali Niemcy - przed wojną obywatele II RP
III grupa: osoby z tzw. małżeństw mieszanych oraz Ślązacy, Kaszubi, Mazurzy
IV grupa: Polacy uznani za „wartościowych rasowo”
Ludność zaliczona do dwóch pierwszych grup uzyskała obywatelstwo III Rzeszy, ludność
zaliczona do trzech pierwszych podlegała obowiązkowi służby wojskowej w Wehrmachcie,
ludność zaliczona do grupy trzeciej nie mogła w Wehrmachcie pełnić stanowisk dowódczych
podstawowe założenia polityki okupanta hitlerowskiego wobec Polaków i ziem polskich (naziści dążyli do zapewnienia Niemcom „przestrzeni życiowej na wschodzie” - tzw. Lebensraum, GG miała być zapleczem rolniczo- surowcowym Niemiec, Polacy mieli być traktowani jako „poddani” i tania siła robocza, hitlerowcy dążyli do likwidacji polskich elit, w tym inteligencji, zlikwidowano polskie szkolnictwo średnie i wyższe, wprowadzono zakaz nauczania historii, literatury, geografii, gimnastyki, zlikwidowano wszystkie polskie organizacje polityczne, społeczne, związki zawodowe, pozostawiono jedynie PCK, ochotniczą straż pożarną oraz tzw. „policję granatową” - polską przedwojenną policję)
w 1940 r. utworzono legalnie działającą Radę Główną Opiekuńczą (opieka społeczna, działalność
charytatywna, prezes - hr. Adam Ronikier, RGO była przez prasę podziemną oskarżana o
kolaborację, w rzeczywistości współpracowała z polskim państwem podziemnym
„gadzinówka” - potoczna nazwa polskojęzycznej prasy w GG, całkowicie podporządkowanej
niemieckiemu okupantowi - ulotka w podr, s. 198
„młynarka” - potoczna nazwa waluty GG, emitowanej przez tzw. Bank Emisyjny w Polsce z
siedzibą w Krakowie (prezesem banku był Feliks Młynarski, funkcję tę objął w
porozumieniu z polskim państwem podziemnym)
represje wobec ludności polskiej, walka z polską inteligencją i kulturą
• niszczenie i grabież dóbr polskiej kultury narodowej (m.in. burzenie pomników A. Mickiewicza,
F. Chopina, J. Kilińskiego, Pomnika Grunwaldzkiego, wywiezienie ołtarza Wita Stwosza z
kościoła mariackiego w Krakowie), działalność nadzorowanego przez H. Goringa Głównego Urzędu
Powiernictwa „Wschód” - grabież polskich dóbr kultury na ziemiach wcielonych do Rzeszy,
• reglamentacja żywności, zakaz handlu mięsem w GG (za nielegalny handel kara śmierci)
• wprowadzenie w GG godziny policyjnej
• zakaz posiadania przez ludność polską odbiorników radiowych (pod karą śmierci)
• propagowanie w kinach i teatrach przeznaczonych dla polskiego widza taniej rozrywki i
propagandy nazistowskiej („tylko świnie siedzą w kinie”), propagandowe funkcje „gadzinówki”
• wprowadzenie indeksu zakazanych utworów literackich (np. twórczość polskich romantyków)
• wprowadzenie przez hitlerowców w GG pozwolenia na aborcję
• tzw. lista gończa - opracowana przez hitlerowców przed wybuchem wojny, znalazły się na niej
osoby uznane za niebezpieczne dla III Rzeszy, przeznaczone do pozbawienia życia (np.
powstańcy śląscy i wielkopolscy, działacze polityczni społeczni, księża, nauczyciele oskarżani o
działalność i poglądy antyniemieckie)
• Sonderaktion Krakau - aresztowanie 183 pracowników naukowych UJ i AGH (w dniu 6 XI 1939,
w Sali Józefa Szujskiego Collegium Novum, podstępnie zwabionych pod pretekstem rozmów w
sprawie rozpoczęcia roku akademickiego), wywiezionych następnie do obozów koncentracyjnych
Sachsenhausen, Dachau, Oranienburg (gdzie zmarli np. prof. Stanisław Estreicher, prof. Ignacy
Chrzanowski)
• wymordowanie 107 mieszkańców podwarszawskiego osiedla Wawer w XII 1939 r.
• wymordowanie grupy pracowników naukowych UAM oraz uniwersytetu lwowskiego w
czerwcu 1941 r. (m. in. zginęli prof. Kazimierz Bartel, Tadeusz Boy Żeleński)
• tzw. Akcja AB (wymierzona przeciw polskiej inteligencji) i masowe egzekucje w Palmirach w
latach 1940 - 1941(zamordowanie m.in. Macieja Rataja, Mieczysława Niedziałkowskiego,
Janusza Kusocińskiego)
• więzienia hitlerowskie, w których mordowano ludzi, np. Pawiak w Warszawie, siedziba gestapo
przy Alei Szucha w Warszawie, więzienie w Krakowie przy ul. Montelupich
• obozy koncentracyjne na ziemiach polskich: Oświęcim - Brzezinka (więźniowie z 29 krajów),
Majdanek, Gross - Rosen (Rogoźnica), Stutthof (Sztutowo), postawa o. Maksymiliana Kolbe,
zorganizowanie przez W. Pileckiego siatki konspiracyjnej w obozie w Oświęcimiu
• obozy natychmiastowej zagłady: Bełżec, Sobibor, Treblinka
• Polacy w obozach koncentracyjnych w Niemczech: Dachau, Buchenwald, Bergenbelsen,
Flossenburg, Mauthausen, Ravensbruck, Sachsenhausen (w niemieckich obozach
koncentracyjnych zginęli m.in. Stefan Starzyński, gen. Stefan Rowecki „Grot”, profesorowie
Stanisław Estreicher, Ignacy Chrzanowski)
• masowe wywózki Polaków na roboty do Niemiec (ok. 2 mln. 460 tys.), często w wyniku tzw. łapanek
ulicznych
• wysiedlenia ludności polskiej
- wysiedlenia z obszarów wcielonych do Rzeszy
- wysiedlenia z Zamojszczyzny (XI 1942 - VII 1943), wysiedlono ok. 110 tys. osób, w celu
osadzenia na tamtejszym obszarze Niemców pochodzących z krajów nadbałtyckich, Wołynia,
Rumunii, wysiedleniom towarzyszyły masowe mordy
- obóz przesiedleńczy w Pruszkowie dla ludności cywilnej po upadku powstania warszawskiego
▪ represje wobec ludności cywilnej w okresie powstania warszawskiego (1VIII - 2 X 1944)
▪ straty materialne Polski w wyniku okupacji niemieckiej i wojny z Niemcami (ok. 50 mld $, 1428 $
na głowę 1 mieszkańca)
Tabela: Straty wojenne Polski: ludność i majątek narodowy („Polityka”, wyd. spec. s. 93)
B. Zagłada Żydów (Holocaust, Szoach) i Cyganów
tworzenie przez hitlerowców gett dla ludności żydowskiej, m.in.: Warszawa, Łódź, Kraków, Białystok, Piotrków Trybunalski, Lwów, Wilno, likwidacja większości gett w 1943 r., getta łódzkiego w VIII 1944
przyjęcie przez hitlerowców na naradzie w Wansee (I 1942) tzw. „planu ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (Endlosung) - wymordowania wszystkich Żydów w Europie (główni twórcy planu: H. Himmler. R. Heidrich, A. Eichman)
zagłada ludności żydowskiej w hitlerowskich obozach koncentracyjnych oraz w obozach natychmiastowej zagłady
„marsze śmierci”
ilość ofiar (hitlerowcy zamordowali ok. 2,7 mln. polskich Zydów oraz 1,5 mln. pochodzących z innych krajów Europy - w obozach zagłady na ziemiach polskich)
powstanie w getcie warszawskim (19 IV - 18 V 1943), oddziały Żydowskiej Organizacji Bojowej (Mordechaj Anielewicz, Marek Edelman) i Żydowskiego Związku Wojskowego, zagłada warszawskiego getta przez oddziały dowodzone przez gen. SS Jurgena Stroppa (zob. książkę M. Moczarskiego, Rozmowy z katem)
samobójstwo w Londynie członka Rady Narodowej Szmula Zygielbojma po stłumieniu przez hitlerowców powstania w getcie warszawskim (protest przeciw bezczynności mocarstw koalicji antyhitlerowskiej wobec zagłady Żydów)
Janusz Korczak
szmalcownicy - ludzie, którzy niemieckim władzom okupacyjnym wydawali Żydów
tragedia w miejcowości Jedwabne 10 VII1941r. (mord dokonany przez Polaków, z inspiracji Niemców, Jedwabne - miejscowość na wschód od Ostrołęki, na obszarze, który przed 22VI 1941 znajdował się pod okupacją sowiecką)
pomoc dla ludności żydowskiej przez Polaków w ramach polskiego państwa podziemnego
• pomoc organizowana przez Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), np. wystawianie przez
księży fałszywych metryk chrztu
• pomoc organizowana przez Radę Pomocy Żydom „Żegota” (od 1942) przy KG AK (Zofia
Kossak - Szczucka)
działalność Oskara Schindlera (niemiecki przemysłowiec, który ratował polskich Żydów - w obozie Kraków Płaszów), zob. film „Lista Schindlera”)
C. Problem kolaboracji z III Rzeszą na ziemiach polskich w okresie wojny - podr, s. 215 - 217
szmalcownictwo - wydawanie ukrywających się Żydów niemieckim władzom okupacyjnym
„policja granatowa” - przedwojenna polska policja utrzymana w GG przez hitlerowskiego okupanta w (czy była instytucją kolaboracyjną? - kwestia dyskusyjna wśród historyków, pomagała hitlerowcom w organizowaniu łapanek ulicznych, część jednak jej funkcjonariuszy potajemnie współpracowała z polskim państwem podziemnym)
- „Goralenvolk” (uznanie przez hitlerowców podhalańskich górali za „element wartościowy rasowo”)
- „Brygada Świętokrzyska” NSZ (czy była kolaboracyjną formacją zbrojną? - kwestia dyskusyjna,
powstała w porozumieniu ze skrajnie prawicowym skrzydłem endecji, jej żołnierze reprezentowali opcję
jednoznacznie antykomunistyczną i antysowiecką, w początkach 1945 r wycofała się razem z wojskami
niemieckimi z ziem polskich, w powstaniu praskim w początkach maja 1945 r. wspomagała jednak
czeskich powstańców przeciw wojskom niemieckim)
3. Polityka okupanta sowieckiego - od 17 IX 1939 do 22 VI 1941
polityka gospodarcza: konfiskaty wielkich majątków ziemskich, kolektywizacja rolnictwa (tworzenie sowchozów), nacjonalizacja przemysłu i banków
przeprowadzenie tzw. paszportyzacji (nadanie obywatelstwa ZSRR wszystkim mieszkańcom obszarów zajętych po 17 IX 1939)
likwidacja polskich organizacji politycznych, społecznych, związków zawodowych
polityka kulturalna i oświatowa władz sowieckich (cel nadrzędny: sowietyzacja społeczeństwa)
indoktrynacja polityczna i propaganda w duchu komunizmu i stalinizmu
utrzymanie szkolnictwa wyższego i średniego i jego ideologiczna sowietyzacja (w duchu komunizmu i stalinizmu, ateizmu)
walka z religią i Kościołem (represje wobec duchowieństwa, zamykanie kościołów, propagowanie ateizmu)
kolaboracja z władzami sowieckimi (różne powody kolaboracji: strach, koniunkturalizm,
względy ideowe), np. postawa Wandy Wasilewskiej (członek Rady Najwyższej ZSRR), podr. ,s.
217 - 218
aresztowania dokonywane przez NKWD w pierwszych miesiącach okupacji sowieckiej
spośród znanych osobistości, wśród ofiar NKWD znaleźli się m.in. Aleksander Prystor, Stanisław Głąbiński, Eugeniusz Bodo
deportacje (zsyłki) ludności na wschód (przeważnie do azjatyckich obszarów ZSRR - Syberia, Kazachstan; w łagrach syberyjskicj w rejonie Magadanu nad Kołymą temperatura mogła schodzić do - 40, - 60 st.)
liczba deportowanych - zesłańców (wg polskich szacunków ok. 1,2 - 1,5 mln,
wg danych NKWD niecałe 0,5 mln.- raport do Berii z 1945 r.)
skład narodowościowy deportowanych : Polacy ok. 63,6 %
grupy społeczne szczególnie narażone na aresztowania NKWD i deportację: ziemiaństwo, przemysłowcy, duchowieństwo, urzędnicy przedwojennej polskiej administracji i sądownictwa, działacze polityczni, społeczni i gospodarczy, oficerowie rezerwy, służby mundurowe (policjanci, listonosze), polscy osadnicy, którzy zamieszkali we wschodnich województwach w latach 20 -tych i 30 - tych , chłopi, którzy nabyli na własność ziemię w wyniku reformy rolnej z 1925 r., bogaci chłopi, wśród deportowanych ok. 56 % to robotnicy i chłopi, czyli przedstawiciele warstw społecznych, do których sowiecka propaganda miała pozytywne nastawienie (z wyjątkiem bogatych chłopów - „kułaków”)
cztery fazy deportacji w latach 1940 - 1941(Brzoza, s. 301)
luty1940 - ok. 220 tys., kwiecień 1940 - ok. 320 tys. osób, czerwiec i lipiec 1940 - ok. 200 tys., czerwiec 1941 - ok. 300 tys.
z polskich szacunków wynika, że połowa deportowanych zmarła przed czerwcem 1941 r.
trzy grupy deportowanych (zesłańców)
„aresztowani” - ludność trafiająca do obozów pracy przymusowej (łagrów)
„specprzesiedleńcy” - zesłańcy mający ograniczoną swobodę poruszania się, zmuszani do
ciężkiej pracy, ograniczone normy żywnościowe
„wolni zesłańcy” - zesłańcy nie zmuszani do pracy, ale pozbawieni środków do życia
- losy polskich jeńców wojennych w ZSRR
• do niewoli sowieckiej (od 17 IX) trafiło ok. 230 tys. żołnierzy wojska polskiego
• około 15 tys. polskich oficerów, podoficerów, policjantów zostało osadzonych w trzech
obozach specjalnych: Kozielsk, Ostaszkowo, Starobielsk, zostali oni w 1940 r. zamordowani
przez oddziały NKWD: w Katyniu, Miednoje (koło Tweru - Kalinin) i pod Charkowem,
rozkaz został wydany osobiście przez Stalina i Berię
odzyskanie wolności przez polskich jeńców i zesłańców po agresji III Rzeszy na ZSRR - w wyniku podpisania „układu Sikorski - Majski” (30 VII 1941), po odzyskaniu wolności ich celem było dotarcie do ośrodków formowania się Armii Polskiej gen. W. Andersa
odkrycie przez Niemców śladów zbrodni katyńskiej w kwietniu 1943 r.
4. Straty ludnościowe Polski w okresie II wojny światowej (synteza zagadnienia)
- ludność II RP przed wybuchem II wojny światowej: 35 mln (obszar państwa: 389 tys. km kw.)
- ludność Polski w 1946 r.: 23, 9 mln (obszar państwa: 312 tys. km kw.)
- zginęło ok. 6 mln. obywateli państwa polskiego, w tym ok. 3 mln. polskich Żydów (wg. prof. Jerzego
Eislera szacunki te nie uwzględniają ofiar na Wschodzie, spowodowanych przez reżim stalinowski, zob.
„Polityka”, wyd. spec., s.95)
- zginęło ok. 215 tys. polskich żołnierzy, w tym ok. 175 tys. w wojnie obronnej 1939 r. z Niemcami
(plus 120 tys., którzy nie powrócili z niewoli), 9 tys. w walkach z Armią Czerwoną od 17 IX 1939 r.,
15, 8 tys. poległych z PSZ na Zachodzie, 13,9 tys. poległych z 1 i 2 Armii LWP,
do niewoli sowieckiej (od 17 IX) trafiło ok. 230 tys. żołnierzy wojska polskiego,
około 15 tys. polskich oficerów, podoficerów, policjantów zostało osadzonych w trzech obozach
specjalnych: Kozielsk, Ostaszkowo, Starobielsk, zostali oni w 1940 r. zamordowani przez oddziały NKWD:
w Katyniu, Miednoje (koło Tweru - Kalinin) i pod Charkowem,
- dla porównania, w I wojnie światowej zginęło ponad 400 tys. polskich żołnierzy (w armiach państw
zaborczych oraz w Legionach
- ilość Polaków deportowanych w głąb ZSRR w latach 1939 - 1941
▪ dane szacunkowe sporządzone przez stronę polską - ok. 1 mln, 1,5 mln, 2 mln
▪ źródła NKWD (raporty, sprawozdania) podają 0,5 mln ( raport wiceministra Czernyszewa dla Berii z listopada 1945 r.
podaje liczbę 494310 deportowanych Polaków)
Tabela: Straty wojenne Polski: ludność i majątek narodowy („Polityka”, wyd. spec. s. 93)
Tabela: Straty materialne krajów okupowanych przez Niemcy hitlerowskie („Polityka”, wyd. spec. s. 92)
1