9. Dramat i teatr w Polsce XVI w. (gatunki, tematy, funkcje - dramat religijny, dworski, szkolny)

Epoka nie sprzyjała u nas teatrowi. Koncepcja teatru zmieniała się od czasów średniowiecza. Sens teatru widziano obecnie w sporach idei i komentarzach do wydarzeń dziejących się poza sceną. Przedstawienia polegały głównie na dialogach dwóch, trzech osób. Nie mieszano porządku materialnego i metafizycznego. Czerpano z jednej strony z teatru antycznego, z drugiej z renesansowych poetyk. Zredukowano inscenizacje liturgiczne, a po soborze trydenckim wycofano je z teatru zupełnie. Również protestanci ostro krytykowali świecki teatr religijny. Nie miał on opiekuna i dramatopisarzy z literackim wykształceniem, protektorem była po prostu masa ludnościowa, a z początkiem XVII w. zajęły się nim amatorskie zespoły żaków i bakałarzy.

Teatry świeckie

• Scena rybałtów (spontaniczne i ruchome sceny),

• Moralitety (postacie alegoryczne, abstrakcyjne, tematyka teologiczna i dotycząca życia rodzinnego.),

• Teatry dla dworu i dla akademii,

• Intermedia (krótkie obrazki komiczne rozgrywane między postaciami dnia bieżącego, a pochodzenia pospolitego, zbliżały się do komedii sowizdrzalskich),

1. Wczesne sceny misteryjne

Technika dramatyczna stosowana przez autorów misteriów, a także ich kształt sceniczny wypracowany został w wiekach średnich i jest gałęzią sztuki ciągle żywią w XVI i XVII wieku, tak w Polsce, jak na Zachodzie. Misteria (z łac. ćwiczenie, posługa, urząd, w starożytności było to wtajemniczenie w kult religijny, teraz egalitarny charakter - wyjaśnianie) te były dostępne dla wszystkich mieszkańców ziem polskich. Wystawienie sztuki miewało cechy odświętności, przypadało w tym samym czasie kalendarzowym, łączyło się z innymi zwyczajami domowymi i zwyczajami społeczności - były zapewne ważnych i twórczym kulturowo komponentem. Rękopisy z XVII wieku informują, że krążyły po Polsce pewne misteria jako zestaw klasyczny. Prologi skierowane były do ogółu wiernych - nie do wyselekcjonowanej publiczności., która misteria opłaca. Na scenie misteryjnej nie ma monologów, panuje tam bezustanny ruch. Istnieje dystans między sceną a widownią, który mógł przekraczać tylko prolog. Misterium było organizowane przez ludzi świeckich i posiadło wartość nie ze względu na treść kościelno-obrzędową, ale na własną atrakcyjność.

Na Wielkanoc roku 1377 na krakowskim Kazimierzu wystawiano ludu Paschalis, a więc misterium rezurekcyjne. Jak wolno przypuszczać odegrano spektakl przedstawiający rozmowę trzech Marii, zakup olejków, drogę do grobu, zstąpienie się Jezusa do Otchłani i wybawienia z niej Ojców i Proroków, może także ukazane się Jezusa Apostołom. Mniej więcej te same sceny zawiera widowisko księdza z klasztoru paulinów na Skałce, zakonnika częstochowskiego, uczonego pisarza religijnego, Mikołaja z Wilkowiecka (może tylko edytował jakiś wcześniejszy tekst) Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim (1581). (Tekst ten wykazuje liczne pokrewieństwo z dramatem liturgicznym. Dramat ten towarzyszył obrzędowi mszy św. Przedstawiając sceny z Pisma św. Uzupełnione scenami rodzajowymi. Przedstawienia te były na tyle gorszące, że Kościół uchwalą soboru trydenckiego zabronił ich wystawiania). Misterium różni się od dramatu liturgicznego tym, że: posługiwało się językiem narodowym, przedstawiano nie jedną, lecz całe sekwencje scen z Pism św., szczególnie chętnie wchłaniało elementy kultury ludycznej. Tekst dramatu misteryjnego był przekazywany z roku na rok z pamięci zespołu aktorów, w związku z czym mógł się zmieniać.

Akcja misterium często zatrzymywała się dla nakreślenia epizodu wypełnionego rodzajową obserwacją (np. kiedy trzy Marie targują się z aptekarzem Rubenem o cenę wonnych olejków). Misterium to jest rozpisane na 35 osób, jednak autor podaje ułatwienia, pozwalające ograniczyć ich ilość do 21. Jest to wyjątkowo mało w porównaniu z francuskimi, czy niemieckimi obsadami 200-300 osób. Historyja zawiera jednak wszystkie cechy misterium, zamiłowanie do szczegółu obyczajowego, kreowanie postaci w oparciu o model potocznego doświadczenia, wzniosłość zderzoną z rubasznością i koloryt lokalny. Widz misterium nie tyle oglądał przedstawione sceny, ile uczestniczył w nich. Wydarzenia wyobrażone były wedle modelu współczesnemu autorowi, stąd różne naiwności i groteskowe przeciwieństwa, które były swoistym przejawem więzi religijnej i nieustannego odnawiania świętej historii. Sztuka średniowiecza nie była sztuką religijną, ponieważ nie było rozróżnienia pomiędzy religią a sztuką. Nie laickość jest cechą renesansu, ale to, że mógł być laicki, i religijny. Sacrum i profanum (powszedniość i nie wtajemniczenie) jest dialektycznie sprzeczne i dialektycznie związane. Profanum jest więc częścią tego co religijne. Czwarta część Historyji przedstawia stąpienie Jezusa do „piekłów”. Część ta skonstruowana na kontraście motywu Psalmu 24 (23) oraz komicznych utarczek dialogowych. Następnie o zmartwychwstaniu Chrystusa należał zawiadomić jego Matkę. O zaszczyt ten kolejno ubiegają się Jadam, Abel, Noe, Baptysta, Łotr. Jezus nikogo z nich na ziemię posłać nie chce, bo Jadam nauczył się zabawiać w raju przy jabłkach. Abel, mógłby spotkać Kaina, z którym wdałby się w bójkę. Noe mógłby się upić, Baptysta obrany w skórę mógłby przestraszyć Matkę, a Łotr z połamanymi na krzyżu nogami nie doszedłby na ziemię. Jest to przykład modelowania stosunków niebieskich, na wzór ziemskich.

Druk Mikołaja z Wilkowiecka jest dobrym przykładem pracy inscenizatora nad tekstem dramatycznym. Dawniejszy tekst misteryjny, prawdopodobnie dobrze znany w Polsce, został przez realizatora poddany daleko idącym opracowaniom. Poprzedza misterium prolog, który nie był regułą w misteriach, to raczej zabieg dramaturgii renesansowej. Zawierał on różne informacje praktyczne, przedstawił treść sztuki, określił jej charakter, wskazał na źródła i czemu ma służyć. Następnie dramat został rozbity na 6 części. Sztuka podzielona została niezupełnie konsekwentnie na 26 mniejszych jednostek, każda z nich składa się z:

1. odpowiedniej sentencji, czyli fragmentu Ewangelii

2. sceny misterium

3. stosownego śpiewu młodzieńców

Cytat ma usprawiedliwić treść sztuki, śpiew miał wyjaśnić widzom sens pokazanej sceny. Prawa wokalna sztuki jest bardzo bogata, ilość pieśni rośnie wtedy, gdy zbliża się punkt kulminacyjny, czyli rezurekcja. Mikołaj z Wilkowiecka broni się przed krytyką protestantów zapewniając w prologu o zupełnej zgodności sztuki z Pismem. Z drugiej strony atakuje ich wymieniając protestantów wśród podopiecznych Lucyfera. Następują też akcenty przeciwko chłopom, w tym sensie misterium ma charakter mieszczański.

2. Moralitet - nazwą tą w średniowieczu określano utwór moralizująco-dydaktyczny, posługujący się alegorią i personifikacją. Spór personifikowanych pojęć dobra i zła, których konfrontacja miała funkcję wychowawczą, wprowadził do moralitetu elementy dialogowe i dramatyczne. Najwybitniejszym przykładem dramatu moralitetowego był angielski Everyman XV w.

Głównym bohaterem moralitetu jest Każdy (Everyman, Jedermann, Hecastus). W ten uogólniony typ Człowieka z biegiem czasu wkraczały bardziej konkretne rysy, a alegorie zaczęły wyrażać nie tylko bezsporne pojęcia etyczne, ale także instytucje i charaktery ludzkie. Po wybuchu reformacji obie strony doktrynalnego sporu używały moralitetu, aby ośmieszyć przeciwnika i pozyskać widza dla swojej religii. Do gatunku moralitetu należą:

- Sąd Parysa,

- Kupiec Mikołaja Reja,

- Komedyjka Justyna i Konstancyjej Marcina Bielskiego,

Sąd Parysa - dramat niemieckiego humanisty Jakuba Kochera (1471-1528) z 1502 roku przetłumaczony w 1542 przez nieznanego tłumacza, opowiada o tym, jak Menelaus przyjmuje Parysa i prosi go, aby rozgościł się jego domu w czasie, kiedy on sam uda się do Czech, dramat pisany jest wierszem średniowiecznym, z małą dbałością o realia antyczne: pomieszanie porządku mitologicznego i chrześcijańskiego, Parys to Każdy, postawiony przed wyborem drogi życiowej, 3 boginie zaś to alegorie trzech sposobów bycia: Juno - vita activa, Atena - vita contemplativa, Wenus - vita voluptaria. Jak pisze Ziomek: „Parys wybiera Wenus, czyli Rozkosz, a tym samym wybiera źle”.

Kupiec to jest Kształt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego Mikołaja Reja - ukazała się anonimowo z przedmową Jana Seklucjana w Królewcu w 1549 roku. Powstanie tego dramatu przez badaczy literatury jest datowane na około 1543 rok. Na opóźnienie publikacji mogła wpłynąć ostrożność autora, gdyż wiedział o niechęci Zygmunta Starego do ruchów reformacyjnych. Oczywiste jest, że Rej nie chciał psuć dobrych stosunków z dworem. Dzieło ukazało się dopiero po śmierci króla tj. po roku 1548. Można też przyjąć inną hipotezę. Bardzo prawdopodobna jest teza A. Brucknera, mówiąca, że rękopis powstał na potrzeby prywatne przyjaciół twórcy, co tłumaczy pewne niedociągnięcia i błędy w tekście, które Rej z pewnością by poprawił, gdyby wiedział, że tekst zostanie wydrukowany. Nie ma jednak dowodów na to, że Seklucjan nie chronił anonimowości twórcy. Pierwowzór stanowił znany utwór bawarskiego luteranina, Thomasa Naogeorga, zwanego też Kirchmaierem. Wstawił się on polemicznymi dramatami, pisanymi na wzór tragedii, a skierowanymi przeciw katolicyzmowi. Mercator seu iudicium, dedykowany Henrykowi Pobożnemu Saskiemu w dniu 26 maja 1536 roku, wydany w 1540 próbował łączyć tradycję moralitetową z poetyką humanistyczną.

Dokonuje on rozrachunku z własną drogą życiową i odrzuciwszy obciążające go uczynki staje przed Sądem Bożym ufny w wartość czystej wiary. Rej do swojej przeróbki utworu Naogeorga zaadoptował wszystkie postaci, całą fabułę, kolejność scen i układ dialogów. Mimo to nie można rozpatrywać Rejowego Kupca jako przekładu. Rej zrezygnował z podziału na pięć aktów i z chóru. Podzielił utwór na dwie część, a część wtórną rozpoczął od Przedmowy ku temu, co czedł odpowiadającej jednemu z chórów. Pisany głównie ośmiozgłoskowcem Kupiec liczy ok. 9000 wersów, podczas gdy oryginał tylko 3000. Po trzecie szlachcic z Nagłowic złagodził ostrze reformacyjnej polemiki, zabłysnął jednak bogactwem rodzajowych scen i kolorytem potocznej mowy.

Badacze twierdzący, że Rejowej przeróbki utworu Naogeorga nie można uznać za dzieło dramatyczne najczęściej podkreślające fakt, że budowa utworu kojarzy się bardziej z dialogiem niż moralitetem, nie ma wzmianki o dekoracjach, kostiumach, oświetleniu i wyglądzie postaci. Pierwszy zaklasyfikował Kupca jako typowy moralitet średniowieczny o wyraźnej fabule, a nie jako traktat podzielony na dialogi J. Krzyżanowski. Przyznał mu miano utworu dramatycznego, który choć nie należy do dziejów teatru, zalicza się do dziejów dramaturgii. Epickie wstawki Reja uważa za echa tradycji dialogów, a zmianę formy klasycznego dramatu humanistycznego na moralitetową tłumaczy średniowiecznymi upodobaniami Reja.

W rozprawie J. Pelca na temat konstrukcji wypowiedzi w poetyce Reja autor trafnie zauważa, ze forma moralitetu, jaką posłużyła się autor Kupca nie wynika z jego średniowiecznych upodobań, a raczej z funkcji, jaką ma pełnić. We wczesnym okresie jego twórczości cechą tą był dialog ze względu na swoją funkcje perswazyjną, konfrontację dwóch stanowisk. W myśl Horacjańskiego postulatu, aby w poezji łączyć przyjemne z pożytecznym, Rej posługuje się tym, a innym gatunkiem, by wejść w rolę mentora - wychowawcy społeczeństwa. W pierwszym okresie swej twórczości pisarz z Nagłowic posługiwał się dialogiem i dramatem nadzwyczaj chętnie, być może uważając te formy za najwłaściwsze, najbardziej pojemne treściowo i przystępnie dla ewentualnego odbiorcy. O wyborze typu konstrukcji kompozycyjnej decydowała jej przydatność do celów dydaktycznych.

Tytułowy Kupiec jest postacią świetnie zarysowaną, poświęcone mu jest nieporównywalnie więcej miejsca niż innym postacią. Rej pozwala długo obserwować bohatera, poznawać go poprzez jego uczynki i czyny, wreszcie zmiany, jakie w nim zachodzą. Zależy ma także na tym, aby każdy mógł utożsamić się z jego postacią. Ten moralitet, będący komedią religijną tworzy nowy wzorzec literatury pięknej o charakterze instrumentalnym, służącej celom propagandy i polemiki wyznaniowej.

Komedyjka Justyna i Konstancyjej Marcina Wolskiego - Bielskiego (1495 - 1575) jest opowieścią o ojcu i dwojgu jego dzieci: Justynie (uosobienie Prawa i Sprawiedliwości) i Konstancji (uosobienie Stałości). Dzieci mają dokonać wyboru drogi życiowej. Wybór ten nie jest łatwy, rozgrywa się dynamicznie, oprócz personifikowanych pojęć, o których z góry wiadomo czy są dobre czy złe występują też takie, co do których nie ma jednoznacznego rozróżnienia (np.: czy Konstancja powinna pójść do zakonu czy wyjść za mąż; co jest ważniejsze: wiara czy dobre uczynki). Te dylematy pozwalają wprowadzić elementy satyry na życie współczesne. Obok personifikacji występują też takie postaci jak Ociec, Wdowa, Stara Pani, nie przynależą one jednak do humanistycznej komedii charakterów, ale są uosobieniami Stałości, ojcostwa, wdowieństwa itp. Wiersz Komedyi różnicuje się na 8, 10 i 13 (7+6) - zgłoskowiec w zależności od tego jakie emocje towarzyszą wywodowi. Ważny jest fakt, że ta sama postać, zawsze mówi tym samym rodzajem wiersza

Dramat mięsopustny - nawiązuje do okresu karnawałowego świata na opak, zabawy z której żaden stan i żadna ideologia nie wychodzi zwycięsko. Do tego gatunku należą:

- Komedyjka o Mięsopuście (poł. XVI w.) - polemiczny antyreformacyjny dialog o kościelnych Ceremoniach, świętach, postach i ich uzasadnieniu w Piśmie św. Pleban toczy tu spór z Hanusem z Królewca i ze studentami z „Wirtemberka” w obronie postu i celibatu przeciw rozwiązłości Mięsopustnej,

- Tragedia żebracza - dramat, którego akcja rozgrywa się w karczmie w Potoku koło Częstochowy, gdzie zgromadzili się żebracy, którzy wdali się w kłótnie z kupcem, który urągał ich „stanowi”. W sporze nie ma zwycięscy - wyśmiany jest śmiejącym się. Jest to śmiech karnawałowy. Tragedia Żebracza jest argumentem.

Dialogi polemiczne - granica między dramatem i dialogiem bywała płynna. Moralitet charakteryzowały się rozwlekłością kwestii potrzebnych, aby postaci mogły dochodzić swoich racji. Gatunek dialogu jako taki wywodzi się z antycznego dialogu typu platońskiego i z wierszowanych dialogów średniowiecznych; często wchodzi w związku ze strukturą dramatyczną, dlatego przeprowadzenie ostrej granicy między dramatem a dialogiem nie jest często możliwe. Wiek XVI - wiek sporów o sprawy państwowe, społeczne i religijne był idealnym podłożem do rozkwitu literatury polemicznej. Przykładem takiej literatury może być Krótka rozprawa Mikołaja Reja. Innym przykładem jest Rozprawa krótka a prosta o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych

(1549, Królewiec) opowiada ona o pewnym studencie z Wittenbergi, którego rodzice zaniepokojeni innowierczymi sympatiami syna przywołują plebana, aby odbył z nim rozmowę. Student wychodzi z dysputy zwycięsko, co więcej wierny Klecha plebana zaczyna zachęcony słowami studenta dochodzić swoich praw. Odpowiedzią na Rozprawę było dzieło Stanisława ze Szczodrkowic Morawickiego pt.: Rozmowa nowa niektórego Pielgrzyma z Gospodarzem o niektórych ceremoniach kościelnych… (Kraków. 1549). Do gospodarza przychodzi prosząc o nocleg Pielgrzyma. Gospodarz zatrwożony luterskimi (chyba powinnam napisać „luterańskimi, co by się protestanci nie obrazili) nowinkami wypytuje Pielgrzyma o sens odprawiania nabożeństw, czci świętych itp. Gospodarz uzyskuje od Pielgrzyma moralne poparcie i umacnia się w wierze.

Rozmowy Dworzanina z Mnichem Marcina Kromera (1512-1589) napisane po polsku, a potem przez samego autora przetłumaczone na łacinę dzielą się na 4 części:

- O wierze i nauce Luterskiej - w tej rozmowie Dworzanin przedstawia mnichowi w dosyć niewybredny sposób swoje zarzuty do duchowieństwa (zepsucie, nieuctwo, interesowność). Połajanki te opatrzone są odnośnikami do Pisma św. pokazującymi możliwość nadużycia cytatu dla wieloznacznych interpretacji oraz dyskretnie broniącymi katolicyzmu.

- Czego się krześcijański człowiek dzierżyć ma - Dworzanin powoli ustępuje oddając głos Mnichowi, po to, aby w rozmowie czwartej przyznać mu rację i podziękować za wyprowadzenie z błędów.

- O Kościele Bożym albo Krystusowym

- O nauce Kościoła świętego

Rozmowy polskie, łacińskim językiem przeplatane… Wita Korczewskiego, wydane w 1553 roku są rozmową kmiecia Jana, jego syna, Studenta niemieckich uniwersytetów i Plebana. Odżywa tutaj znany motyw rozmowy studenta i plebana o „pospolitszych ceremoniach kościelnych”, tyle że tym razem racja zostaje przyznana plebanowi. Rozmowa wtórna przynosi zmianę tematu i zmianę bohaterów. Występują w niej: Wytrykusz, Klecha, Pleban, Pan, Chłop, Syn, Pedagog i Baba. Tematem jest spór o klątwy i dziesięcinę, który zostaje rozwiązany polubownie: chłopi muszą płacić dziesięciny, księdzu zabroniono wyklinania. Dialog jest bardzo dramatyczny - przynosi zmiany miejsca akcji, urozmaicenia epizodyczne, rozmaitość zwrotów frazeologicznych i przysłów.

Jezuicki teatr szkolny - teatr o zadaniu wychowawczym nastawiony na wchłonięcie i przystosowanie dramatycznych tradycji renesansu. Teatr ten zawierał w sobie misteria, moralitety, tragedie humanistyczne, komedie uczone, intermedia ludowe pochodzenia i dialogi właściwe. Mieszczący się w obrębie wieku XVI okres teatru nie podlega jeszcze restrykcjom, które w 1599 roku wprowadziła ustawa szkolna Ratio studiorum i liczne poetyki. Przed tymi poetykami panowała pewna swoboda. Generałowie zakonu przypominali, że treść utworów powinna być umoralniająca i umacniająca w wierze przestrzegali jednak przed obrażaniem innowierców. Domagano się wyeliminowania mitologii starożytnej, który to zamysł jednak się nie powiódł, oraz usunięcia ról żeńskich (granych oczywiście przez mężczyzn), który to zamysł także się nie powiódł, gdyż musiano by zrezygnować zupełnie ze sztuk świeckich oraz z niektórych motywów biblijnych. Teatr jezuicki posługiwał się intermediami i interludiami, które budziły sprzeciw zwierzchności zakonnej, gdyż nie posługiwały się łaciną, a ponad to były zbyt niepoważne „Swawolne błazenady” zostały zabronione przez Ratio studiorum. Teatr jezuicki budził wiele kontrowersji: na początku postanowiono nie grać go w kościołach ze względu na nieprzystojne zachowania publiczności, poza tym istniały kontrowersje co do wystawiania fabuły religijnej na scenie. Rola osoby świętej odgrywana przez aktora budziła sprzeciw niektórych katolików. Teatr jezuicki często walczył z protestantami ich własną bronią wystawiając sztuki starotestamentowe, takie jak: Commedia, Comoedia tentami Abraham, Tragoedia Jephte.

Powszechną formą był tzw. dialog szkolny, którego zadaniem było między innymi przyswojenie większej ilości słów łacińskich i umoralnienie publiczności. Przykładem takiego dialogu może być dialog wystawiony w Kaliszu w 1584 roku. Jego bohaterem jest Anteres - uczeń przyzywający rozterkę czy warto się uczyć czy nie warto. W dialogu występują alegorie - Labor i Ludu, które toczą ze sobą bój o ucznia. Widzimy tutaj podobieństwo do moralitetu. W zakończeniu uczeń wybiera naukę, dlatego jest to komedia (bo kończy się dobrze!). Spektakle były przeznaczone nie tylko dla uczniów, dlatego podejmowały szerszą tematykę, np.: dlaczego katolicyzm ma wyższość nad herezją, czemu pijaństwo jest obrzydliwe, tak samo zresztą jak uciechy światowe. Po spektaklach sprawdzono społeczny odbiór dzieła(np.: notowano wzrost liczby kandydatów do szkół jezuickich).

Inny utwór Antitheminus seu Mors peccatoris pochodzący ze zbioru Tragediae sacra opowiada o potępionym Antytemiuszu. W perspektywie metafizycznej i ziemskiej dramat opowiada o licznych przewinach bohatera (takich jak: ateizm, pycha, obżarstwo itp.) i o karze za nie. Ciekawą rzeczą jest Chorus rusticorum umieszczony między 3 a 4 aktem wyrażający „lament chłopów na pany” - pierwszy w naszej literaturze.

Teatry szkolne czerpały swój wzorzec ze Strassburga, gdzie ówczesny redaktor Akademii Jan Sturm wprowadził zwyczaj wystawiania przedstawień. W środowisku różnowierczym w Polsce trwałą działalność teatralną prowadziły szkoły w Gdańsku, Toruniu, Elblągu i Lesznie. Na szkole sławnego rektora wzorowano różnowiercze szkoły polskie. Nie bały się one łączyć humanizmu z chrześcijaństwem. Czytano w nich Owidiusza, Terencjusz, Plauta, tyle że po uzyskaniu podstaw wykształcenia etyczno-religijnego.

Dramaty XVI wieczne niezwiązane z teatrem wyznaniowym:

- Casus Joseph (1587) Szymona Szymonowica

- Jephtes (1587) Jana Zawickiego:

- Troas (1589) Górnickiego - przekład - przeróbka Seneki Trojanek. Seneka prawie nie uznawał fatum - nieszczęście jest dziełem ludzkim. Czerpał z Eurypidesa. Troas Górnickiego jest tragedią o upadku Troi, bezsensie wojny. Zawiera lament Hekuby, przemowę Agamemnona o znikomości szczęścia w zwycięstwie, dramat Andromachy, której Ulisses chce zabrać synka Astyjanaksa, aby zabić przyszłego potencjalnego mściciela krzywd, w końcu szantaż Ulissesa, kaźń Polikseny i Antyjanaksa.

- Potrójny z Plauta (1597)

Dramat i teatr w Polsce XVI w. (gatunki, tematy, funkcje - dramat religijny, dworski, szkolny).

1. Gatunek pierwszy: wczesny dramat humanistyczny (wystawiany na dworach),

• Rynek odbiorczy w Polsce (polski drukarz drukuje utwór, przeznaczony na rynek europejski; polski mecenas inicjatorem i protektorem edycji, która odgrywała później wybitną rolę poza granicami)

• Znajomość i zainteresowanie dramatami antycznymi (pocz. XVI w.) - Terencjusz, Eurypides („Hekube” i „Ifigenia w Aulidzie”), Plaut (3 komedie m.in. „Kupiec”), Seneka - 1513 i 1534 (duża popularność w wieku XVII).

• „Comoedia Poliscene” Leonarda Bruni (1444r.)- wzór naśladowania antycznego wzorca komediowego - historia miłosnych zabiegów chłopca, któremu w zdobyciu serca dziewczyny pomaga Starucha.

• Krzysztof Hegendorfin (1500-1540) - „De duobus adolescentibus”(„O dwóch młodzieńcach”) - druk w Krk w 1525; typowy przykład commoedia eurudita- humanistycznej „komedii uczonej” (naśladuje technikę Terencjusza i Plauta). Odwrócony motyw brata marnotrawnego- sprytny i zły wmawia swoje nieslubne dziecko dobremu i głupszemu, dzięki fortelowi zyskuje wynagrodzenie. Bezinteresowny humor, żart pozbawiony moralizatorstwa, kpina ze szlachetnego głupstwa- potem te cechy zanikają pod wpływem reformacji.

• Najpopularniejszy przykład: „Odprawa posłów greckich” (1577) Jana Kochanowskiego, odgrywana w Pałacu Ujazdowskim.

2. Gatunek drugi: Dramat Misteryjny

• Sobór Trydencki- zakaz spektakli liturgicznych.

• Początki dramatu liturgicznego w Polsce - XIII w.- „Visitatio sepulchri”- 3 Maryje przy grobie Chrystusa.

• Pierwsze drukowane polskie misterium to „Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka- zm. 1601, Paulin, przeor w Częstochowie, prowincjał zakonu, kilka lat we Włoszech (wyd. ok. 1580 w Krakowie).

• Wyrosło z chęci poznania i rozpamiętywania Męki Pańskiej, z chęci przeniknięcia narodzin i śmierci Chrystusa.

• „Historyja...” zawiera wszystkie cechy misterium, mimo nielicznej jak na ten gatunek obsady- 21 osób i krótkości. Są to: zamiłowanie do szczegółu obyczajowego (kupno wonności u Rubena), wzniosłość zderzoną z rubasznością (kłótnie strażników o pieniądze), modelowa kreacja postaci, koloryt lokalny, nadany w sposób anachroniczny).

• Udział w misterium- rytuał współuczestnictwa.

• Nieostry wyznaczony teren widowni, poszczególne sceny rozgrywają się w, rozstawionych na placu miejskim, budkach- mansjonach. Miejsce przed nimi było oddzielnym terenem gry bądź służyło do przejścia pomiędzy nimi, co oznaczało np. wędrówkę z Plaestyny do Egiptu. Równoczesnośc wyobrażonych terenów akcji- scena symultaniczna.

• „Scena terencjuszowska”- w zamkniętych pomieszczeniach, podium z celkami w tle, które były połączone łukami z zasłonami. Zasłony zakrywały przed oczami widza wnętrze.

3. Gatunek trzeci - Moralitet

• Nazwą określano utwór dydaktyczno- morlaizujący, posługujący się alegorią i personifikacją.

• Spór personifikowanych pojęć dobra i zła- wprowadza el. dialogowe i dramatyczne

• Najwybitniejszy przykład moralitetu- angielski „Everyman” z poł. XV w.

• 2 najciekawsze polskie moralitety mają swój początek w ruchu reformacyjnym: „Kupiec” Mikołaja Reja i „Komedyja Justyna i Konstancyjej” (1557) Marcina Bielskiego (1495- 1575).

• „Komedyja(...)”- egzemplifikacja cnót i występków, spora aktywność postaci- wszystko rozgrywa się między trójką bohaterów: Ojcem i dziećmi- Konstancyją i Justynem.

• Personifikacje: Starość, Młodość, Pokora, Pomsta, Nadzieja.

• Spór o drogę życia dla Konstancyjej: małżeństwo lub klasztor. Co ważniejsze: wiara czy dobre uczynki?

• Elementy satyry aktualnej np. drwiące obrazy życia małżeńskiego i klasztornego.

• Postaci ludzkie to także personifikowane cechy: ojcostwa, wdowieństwa, starości.

• Justym- prawość, Konstancyja- stałość.

• Dialog wchłonął właściwości mowy potocznej.

• Istota moralitetu polega na nadawaniu uprawnień dramatycznych nazwom pojęć, jako nazwom dyrektyw etycznych.

4. Gatunek czwarty- DRAMAT MIĘSOPUSTNY

5. Dialog polemiczny

• z dyskursywnej tradycji moralitetu, 2 źródła: antyczne i średniowieczne

• rozkwit kultury polemicznej- niezależność dialogu od dramatu czy spektaklu, często na pograniczu dramatycznych konwencji np. „Rozprawa prosta a krótka o niektórych ceremoniach a ustawach kościelnych.” (dialog Plebana i Studenta)

• „Rozmowy Dworzanina z Mnichem” Marcina Kromera (1512-1589)

6. Teatr szkolny

• Przedstawienia organizowane przez szkoły jezuickie (w XVII wieku już 59 takich teatrów, 400 przedstawień rocznie, wiek XVI- początki i rozwój).

• Repertuar przygotowywany przez profesorów, zróżnicowany:

• Utwory okolicznościowe, wystawiane często pod gołym niebem, przy dźwiękach orkiestry i huku dział, albo w siedzibie magnata lub nawet na zamku królewskim.

• Kontynuacja dawniejszego repertuaru religijnego. Mimo zakazów wystawiają różne odmiany misteriów w kościołach (pastorałki) i na placach publicznych (inscenizacje na Boże Ciało).

• W murach szkoły krótkie scenki dla uczniów (rodzaj ćwiczeń krasomówczych) lub duże utwory dla przybywających gości. Obowiązkowo utwór na początek i zakończenie roku szkolnego.

• Wydarzenia z historii starożytnej, z wieków średnich, z czasów niezbyt odległych.

• Sztuki historyczne grane w kostiumach współczesnych, egzotyka, by podkreślić jej odrębność i dziwność.

• Brak miejsca na erotykę, teatr bez kobiet. Personifikacje (jak w moralitecie).

---