WCZESNY BAROK

 

I.                    KRĘGI TEATRALNE

1.     We wczesnym baroku - 3 kręgi życia teatralnego:

·         Teatr dworski.

·         Teatr szkolny.

·         Widowiska popularne, nie związane z określoną instytucją stałą, tradycyjnie zw. „teatrem ludowym”.

2.     Teatr dworski Zygmunta III nie odegrał większej roli w kulturze.

3.     Królewicz Władysław zainteresował się teatrem.

4.     1616-1619 - w Warszawie działał zespół teatralny Johna Greena; później - kompania aktorska Arona Askena.

 

 

II.                  SZKOLNY TEATR RÓŻNOWIERCZY

1.     Wzór teatru szkolnego uformował się w szkole (od 1538) w Strassburgu za rektoratu Jana Sturma (1537-1582).

·        Zwyczaj organizowania przedstawień szkolnych.

·        Komedie, tragedie antyczne, inscenizacje rozpraw, wykorzystujących mowy Cycerona.

2.     Podstawa działalności teatralnej - odpowiednie ustawy szkolne, określające organizację i program szkoły.

3.     Wzór dla szkół katolickich - jezuicka Ratio studiorum (1599).

4.     Szkoły w:

·        Gdańsku - najwcześniej;

·        Toruniu - funkcja sceny szkolnej i miejskiej; udramatyzowane romanse, znane dramaty europejskie, widowiska rocznicowe. Złamana została zasada, że role obsadzane mogą być tylko przez mężczyzn (ale w teatrze operowym już wcześniej grały kobiety).

·        Elblągu;

·        Lesznie.

5.     Sztuki oparte na wątkach antycznych, biblijnych, czasem osnute wokół postaci znanych z romansów lub wokół tematyki szkolnej. Teksty literackie tragedii i komedii, dialogi szkolne (grane przez wielu aktorów), „akty oratorskie”.

6.     Kurtyna, parokrotna wymiana iluzjonistycznych dekoracji, efekty świetlne, kostiumy alegoryczne (przyczyniły się do powstania stereotypowych wyobrażeń spotykanych w różnych dziedzinach sztuki - w malarstwie i literaturze).

7.     Sztuki w językach: łacińskim, niemieckim, polskim.

 

 

III.                TEATR JEZUICKI - REPERTUAR WIDOWISK

1.     XVI w. - sceny szkolne w:

·        Pułtusku

·        Braniewie

·        Wilnie

·        Poznaniu

·        Jarosławiu

·        Dorpacie

·        Kaliszu

·        Rydze

·        Połocku

·        Lublinie

2.     Ratio studiorum - tylko kodyfikacja doświadczeń, choć stanowiła dokument obowiązujący, stwarzała jednak możliwość dyspensy (zwolnienia od określonych postanowień).

3.     Wilno 1581 - z okazji przyjazdu Stefana Batorego - sztuka Franciszka Bencjusza „Tragoedia Hiaeus” (dzieje okrutnego władcy biblijnego - króla Jehu II).

4.     Okazałe widowiska parateatralne.

·        1622 - z okazji ogłoszenia 2 nowych świętych z zakonu jezuickiego (Ignacy i Ksawery) - 8-dniowa uroczystość (nabożeństwa, procesje, salwy armatnie, fanfary, sztuczne ognie, zapasy, gonitwy, publiczne palenie kukieł heretyków, przedstawienia teatralne).

5.     Zwyczaj, że uczniowie uświetniali swymi występami rozmaite oficjalne uroczystości (do XVIII w.).

·        Poznań 1574 - powitanie Henryka Walezego - w nocy rozświetlonej pochodniami na specjalnie wzniesionej bramie oczekiwał króla uczeń przebrany za św. Michała Archanioła (szczególnie czczonego we Francji), w ręku trzymał miecz (władza) i wagę (sprawiedliwość). Powitał króla wierszem, a chór odśpiewał pieśń powitalną.

6.     Kształtował się tu repertuar dramatyczny nie arystotelowski, choć odwołujący się do zasad poetyki klasycznej.

7.     Dialog szkolny - rządził się własnymi prawami poetyki.

·        Forma podporządkowana zadaniom dydaktycznym.

·        Miała pomagać w przyswajaniu większego zasobu słów łacińskich, w umiejętności posługiwania się słownictwem łacińskim w różnych tematach rozmowy.

·        Podręcznik Jakuba Pontanusa Progymnasmata (Niemcy 1588-1594) - kilkaset wzorcowych dialogów (typowe sytuacje życia szkolnego, codziennego życia poza szkołą, dialogi o religii, polityce, cnocie, o ciele ludzkim, o czasie, architekturze, wojnie itd.).

·        Wystawiane podczas: uroczystości szkolnych, świąt religijnych, przyjazdów gości.

·        Kalisz 1584 - bohater (Anteres) - uczeń przeżywający rozterkę, czy warto się uczyć, czy nie warto (5 aktów, prolog, epilog, chóry, intermedia). Wewnętrzna rozterka - upostaciowiona (Ludus, Labor). Rozwinięty plan moralitetowy (kilkanaście alegorii walczących o decyzję bohatera). Spór podejmują intermedia. Zakończenie dobre - Anteres pokonał pokusy i wybrał naukę. (Zak. pozytywne - konstrukcja komediowa).

·        Zawsze cel edukacyjny - obrzydzenie zakazanych uciech światowych, pokazanie wyższości katolicyzmu nad herezją, zniechęcenie do pijaństwa itp.

·        Po przedstawieniach podobno więcej kandydatów napływało do szkół jezuickich.

·        Dobrze przyjmowali także sztukę różnowiercy.

8.     Popisy deklamacyjne, indywidualne lub zbiorowe oraz krasomówcze, szczególnie tzw. akty oratorskie lub akcje sądowe, które przynosić miały szczególny pożytek moralny i praktyczny.

·        Poznań 1576 - widowisko, w którym 3 uczniowie (Lekarz, Filozof, Retor) toczą spór o wyższość swego zawodu i podwójny spadek po ojcu; czwarty aktor (Sędzia) wydaje wyrok.

9.     Tragedie i komedie nasycone alegoryczną moralistyką.

·        Tragedia - Antithemus seu Mors peccatoris (1618-1624) - moralitetowa opowieść o złym wzorze postępowania (autor przyp. Mateusz Bembus). Grzechy księcia - samowolne działanie zbrojne, odmówienie jałmużny żebrakowi, pycha, żądza zysku, wysokie cenienie okazałości i zbytku, wystawnie przygotowane uczty, ateizm. Sugestywne opracowanie tematu. 5 aktów, intermedia, chóry, prolog. 2 perspektywy widzenia: metafizyczna i ziemska. Antytemiusz - typowe uosobienie bohatera negatywnego. Między aktem III a IV - „Chorus rusticorum”, oddanie głosu poddanym, najwcześniejszy w naszej literaturze „lament chłopski na pany” (przypowieść o synach Adama i Ewy, protoplastach nierównych stanów społecznych) - zbudowany na zasadzie barokowego kontrastu, nie jest to kontrast ornamentacyjny, lecz podporządkowany analizie socjologicznej, zestawieniu życia panów i chłopów, doprowadzony do paradoksu.

·        Wzory pozytywne - często z hagiografii: św. Stanisław, św. Klemens; także z „Biblii” i z antyku.

·        Autorami sztuk byli zazwyczaj profesorowie, rzadziej uczniowie. Autorstwo raczej nie jest znane (Marcin Łaszcz, Kasper Piętkowski, Grzegorz Knapiusz).

 

 

IV.               TZW. SCENA LUDOWA

1.     Teatr dla ludu = dla wszystkich stanów.

2.     Widowiska kościelne i przykościelne (procesje); teatr kukiełkowy (jasełka, szopka) w klasztorach polskich franciszkanów (bernardyni, reformaci).

3.     Nasycony elementami świeckimi - u schyłku baroku ze względu na żartobliwe wstawki intermediowe i żywiołową zabawę publiczności został usunięty z kościołów.

4.     Widowisko kalwaryjskie - organizowane przez bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej. Procesje pasyjne.

·        Mikołaj Zebrzydowski zbudował wzorowaną na Jerozolimie drogę Męki Pańskiej (I dziesięciolecie XVII w.).

·        Obchody kalwaryjne w innych miastach - skromne; osoba przedstawiająca Chrystusa przenosiła krzyż z jednego kościoła do drugiego, a uczestniczący w pochodzie lud śpiewał pasyjne pieśni.

·        „Hymny o Męce Pańskiej do obrzędów Kalwariej Zebrzydowskiej … należące” - Stanisław Grochowski (1611).

·        Z pocz. XVII wieku - 2 obrzędowe scenariusze: „Pamiątka krwawej ofiary Pana Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. Wedle miejsc Hierozolimskich nad Zebrzydowicami wykonterfektowanych” (Abrahama Różniatowskiego, 1610) i „Viarium Redemptionis nostrae” (Franciszka Postękalskiego, 1620).

·        Ustalone zasady podziału ról między pielgrzymów - 4 z Galicji, po 2 z Górnego Śląska, Śląska austriackiego, Moraw i Orawy.

·        Cel - szukać takiej syntezy sztuk, która najskuteczniej porywa wyobraźnię człowieka i przenosi ją w krąg metafizycznych medytacji.

5.     Tradycyjne misteria bożonarodzeniowe, pasyjne, rezurekcyjne.

·        Często oparte na dawnych tekstach.

·        Misterium red. Mikołaja z Wilkowiecka.

6.     Scena:

·        Teatr szkolny - początkowo sala przystosowana do tego celu, później - sale specjalnie planowane na uroczyste spotkania i przedstawienia szkolne; także dziedziniec lub ulica miasta.

·        Teatr ludowy - wnętrze świątyni; procesje - dziedziniec kościelny i miasto.

·        Scena kalwaryjna - wielohektarowy, górzysty, zalesiony teren.

·        Scena przykościelna, kameralna - sala...

DRAMAT I TEATR POLSKI XVII WIEKU

(na podstawie „Baroku” C. Hernasa)

I. Teatr i dramat we wczesnym baroku

1. Kręgi teatralne:

- teatr dworski

- t. szkolny (w szkołach różnowierczych i katolickich)

- t. ludowy

2. Teatr różnowierczy

- skupiony wokół szkół protestanckich w miastach (głównie Pomorza)

3. Teatr jezuicki- repertuar widowisk

- był bardziej wpływowy niż różnowierczy

- przedstawienia były wystawiane po łacinie

- t. j. zaczął wplatać się w uroczyste widowiska publiczne

- w t. j. nie przestrzegano ściśle zasad klasycznych

- w wymowie dramatów dominował dydaktyzm

- popularne były też dramaty wymierzone w „herezje” różnowierców

- często pojawiał się moralitetowy motyw psychomachii

4. Scena ludowa

- początkowo rozwijała się w więzi z Kościołem (np. przy klasztorach)- z czasem ze względu na zeświecczenie tematyki, związek z Kościołem osłabł

- w XVII wieku narodziło się misterium w Kalwarii Zebrzydowskiej

- przedstawienia odbywały się z okazji świąt religijnych (misteria), jarmarków, odpustów

- język przedstawień ludowych był potoczny

5. Nowa komedia- teatr rybałtowski

- początek gatunku u schyłku XVI wieku

- była wystawiana głównie podczas jarmarków- za scenę służył prosty podest

- najpopularniejszymi dziełami teatru świeckiego przełomu XVI i XVII były 2 dialogi przedstawiające losy proboszcza, który na mocy rozporządzenia państwowego, musiał wysyłać na wojnę swojego sługę Albertusa: „Wyprawa plebańska” (pokazuje przygotowania do wyprawy) „Albertus z wojny” (pokazuje powrót Albertusa)

- przygody Albertusa znalazły wielu kontynuatorów (także w teatrze jezuickim)

- humorystyczne sejmy- gatunek stworzony przez Erazma z Rotterdamu, polegał na pokazywaniu obrad sejmowych w krzywym zwierciadle i karykaturalnym przedstawieniu stanów społecznych

- humorystyczne sejmy to forma, która istniała na pograniczu teatru- istniały też bardziej usystematyzowane formy dramatyczne (z podziałem na akty, spisem bohaterów, didaskaliami) - należała do nich komedia rybałtowska, która przeważnie przedstawiała życie społeczności wiejskiej

- komedia karnawałowa (mięsopustna)- wystawiana podczas karnawałów; charakteryzowała się luźną, ludyczną formułą, nieskrępowanym językiem i odwróceniem porządku społecznego i wartości

6. Intermedia

- miedzy aktami sztuki odbywały się występy chóru lub właśnie przedstawiano intermedia

- były to krótkie komiczne scenki, najczęściej nie posiadające żadnego związku z akcją dramatu

II. Teatr i dramat w dojrzałym baroku

1. Przemiany życia teatralnego. Osiągnięcia i straty.

- dojrzały barok przynosi zanik teatru rybałtowskiego- było to związane z upadkiem kleszych szkół ludowych, wokół których ten teatr się rozwijał

- dalej prężnie działały teatry jezuickie

- w teatrze dworskim dominowały wzorce czerpane z dramatu i opery włoskiej

2. Pierwsza stała scena dworska

- pierwszą stałą scenę dworską założył Władysław IV na Zamku Królewskim w Warszawie

- organizację teatru na dworze królewskim powierzono artystom z Włoch

- na scenie wystawiano opery, balety, komedie w stylu dell'arte- wszystko oparte na wzorcach włoskich

- za sprawą królowej Ludwiki Marii do Warszawy dotarł także dramat francuski (np. „Cyd” Corneille'a)

3. Scena szkolna

- w dojrzałym baroku nastąpił wzrost liczby przedstawień, których zadaniem była misja wobec mniejszości narodowych i religijnych

4. Zmiany dramaturgii sceny popularnej

- największe zmiany zaszły w misteriach

- na misteria wywarł wpływ teatr jezuicki- i tak np. przedstawienia pasyjne zaczęły łączyć przedstawienie Męki Pańskiej budowane w stylu apokryficznym z dialogiem alegorycznym charakterystycznym dla sceny szkolnej

- z kolei na kształt misteriów bożonarodzeniowych zaczął wpływać folklor wiejski

- nie wiadomo dokładnie jak wyglądała budowa misteriów- raczej na pewno nie było żadnych zasad, które ją ściśle określały

III. Teatr i dramat w późnym baroku

1. Teatr dworski

- przełom wieku XVII i XVIII jest okresem rozwoju teatru dworskiego- zarówno na dworze króla jak i magnatów (na przykład na dworze Lubomirskiego- patrz niżej: Ermida)

- do teatrów dworskich zaczęły napływać klasycystyczne wzory z Francji- jednak nie odegrały one wielkiej roli- dalej największą popularnością cieszył emocjonalny, plastyczno-muzyczny teatr jezuicki

2. Teatr szkolny

- pod koniec XVII wieku zaczęto czasami wystawiać przedstawienia w języku polskim

- w XVIII wieku obok teatru jezuickiego zaczął działać teatr pijarski

3. Opera pasyjna

- opera pasyjna, choć odbywała się przy okazji Wielkanocy, daleko odbiegła od tradycji misteriów

- wystawianą ją na scenach kolegiów jezuickich lub na scenach przed kościołami

- opery pasyjne posiadały libretta

- muzyka tych oper była znacznie bardziej wytworna (wykonywana przez profesjonalny chór) niż w przypadku misteriów, gdzie ograniczała się do kolęd, najczęściej ludowego pochodzenia

- dużą wagę przykładano do kostiumów

4. Popularne widowiska na Boże Narodzenie

- nadal bardzo popularne były misteria czerpiące z kultury ludowej

- w przedstawieniach bożonarodzeniowych często wykorzystywano motywy pasterskie

Stanisław Herakliusz Lubomirski, Ermida

Streszczenie

Komedia rozpoczyna się od zakładu Merkurego z Kupidynem. Merkury sądzi, że uda mu się sprawić, że kochankom milsze stanie się pasterskie życie niż miłość.

Akcja rozpoczyna się, gdy Ermida (królowa Arkadii), podejrzewając swojego ukochanego Filandera (króla Arkadii) o zdradę, postanowiła zamieszkać z pasterkami. Pasterz Amintas zobaczył ją podczas drzemki i zakochał się w niej. Zakradł się do niej i zabrał jej „konterfekt”. Wkrótce potem Ermida i jej towarzyszka Laurella (to właśnie ona zachęciła ją do zakosztowania pasterskiego życia) napotkały dwie pasterki i przyłączyły się do nich. Okazało się, że jedna z nich- Lisetta kocha Amintasa, ale zarzuca mu zdradę.

W tym samym czasie Filander wraz ze swoim sługą Adrastem też przebrał się za pasterza, żeby móc zobaczyć się z Ermidą i przekonać ją do swojej wierności. Adrast przypadkowo spotkał w lesie Amintasa, który wyznał mu swoje uczucie do Ermidy i pokazał mu konterfekt. Adrast obiecał mu, że zaaranżuje jego spotkanie z Ermidą. Kiedy Adrast opowiedział Filanderowi o spotkaniu z pasterzem, król rozkazał mu, żeby w jakiś sposób dostarczył mu ten konterfekt (Filander zamierzał udać się z nim do Ermidy). Adrast w przebraniu ukradł Amintasowi konterfekt i potem, gdy spotkał się z nim już bez przebrania, powiedział, że widział jego przyjaciela- Tyrsisa z tym konterfektem. Następnie rozbudził w nim pragnienie zemsty, tak że Amintas podjął decyzję zabicia przyjaciela. Gdy zdesperowany Amintas przyszedł do Tyrsisa, może by i go zabił, ale przeszkodziła mu w tym Ermida, która w towarzystwie Laurelli natknęła się pasterzy. Amintas przeprosił za swoją gwałtowność, a Tyrsis udwodnił, że nie ma nic wspólnego z zarzutami przyjaciela. Chwilę później „na scenę” weszła Lisetta z przyjaciółką Alizbą. Lisetta wyznała swoją miłość do Amintasa, a ten przeprosił ją za swoją niewierność. Zaraz potem do bohaterów dołączyli Filander i Adrast. Komedia kończy się jego pojednaniem królewskiej pary.

- jest to jedna z trzech zachowanych komedii Lubomirskiego

- „Ermida”, której akcja rozgrywa się w sielankowej scenerii, w gruncie rzeczy jest antysielanką, w której zostaje obalony mit spokojnego i łagodnego życia pasterzy- okazali się oni tak samo skłonni do namiętności, zdrady czy zemsty, jak inny śmiertelnicy. Laurella wypowiada na zakończenie słowa:

[…] każdy stan cierpi mola swego,

Na świecie nie masz nic doskonałego

---