1.Cechy stylu barokowego.
. Barok jako epoka dwóch, konkurujących ze sobą wzorów kultury - ziemiańskiego i dworskiego.
a) nurt ziemiański - kult tradycji, swojskości, rodzimości; odrzucanie wszystk 10510s1819k iego, co nie wiąże się z kulturą polską;
b) nurt dworski - rozwijający się na bogatych, magnackich dworach; opierający się głównie na wzorcach zachodnioeuropejskich, naśladujący i przekształcający je; charakterystyczne dla tego nurtu jest dążenie do przewagi formy nad treścią, przepychu, przesadnej kwiecistości, ozdobności i kunsztowności, zarówno w sztuce (szczególnie późnobarokowy styl rokoko) jak i w literaturze; określenie "styl barokowy" jako odnoszące się do stylu związanego z nurtem dworskim;
2.Daniel Naborowski i Jan Andrzej Morsztyn jako twórcy poezji nurtu dworskiego.
a) poezja głównie na tematy błahe, dotyczące dworskiego życia lub lekko i z dystansem traktująca bardziej poważną problematykę; częstym tematem jest miłość do kobiety (szczególnie w twórczości Morsztyna); wśród utworów Naborowskiego znajduje się także wiele poruszających tematykę filozoficzną;
b) celem i istotą poszukiwań poety - poezja ograniczona do siebie samej, cechująca się pięknem i kunsztownością, a jednocześnie łatwa w odbiorze i stanowiąca rozrywkę dla umysłu, poezja nie koniecznie odzwierciedlająca rzeczywistość (poeta nie musi być prawdomówny, co stwierdza Morsztyn w utworze "Niestatek");
c) kierowanie się nurtem marinizmu i konceptyzmem przy wyborze tematu i konstrukcji utworu;
- marinizm (twórca Włoch, Giambattista Marino) - prąd szukający motywów zaskakujących i szokujących czytelnika, doszukujący się piękna w brzydocie, zwracający szczególną uwagę na piękno i kunsztowność języka, obfitość środków artystycznych;
- konceptyzm - prąd zakładający, że podstawą konstrukcji utworu powinien być koncept, a więc wyszukany, oryginalny pomysł literacki;
- przykładem realizacji tych założeń sonet "Do trupa" Morsztyna - utrzymane w podniosłej formie porównanie zakochanego do trupa, stawiające trupa w o wiele lepszej sytuacji;
3. Cechy stylu barokowego widoczne w konstrukcji utworu i wykorzystaniu środków
poetyckich.
a) tworzenie rozbudowanych, bogatych w szczegóły obrazów służących oddaniu najczęściej jednej, krótkiej myśli jako efekt barokowej skłonności do przesady; częste posługiwanie się hiperbolą w ujęciu tematu;
- długie, czasami kilkudziesięciowersowe utwory zawierające jedną myśl:
Naborowski: "Do Anny" - zapewnienie o wieczności miłości do kobiety, "Na oczy królewny angielskiej..." - podkreślenie piękna oczu królewny;
Morsztyn: "Niestatek" - główną myślą niestałość kobiet, hiperbola:
"Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa,
Niźli będzie stateczna która białogłowa."
b) wykorzystywanie paralelizmu składniowego i anafor (powtórzeń) - kolejne wersy lub pary wersów są do siebie podobne pod względem budowy składniowej; często występują w nich powtarzające się wyrażenia (np. w utworze "Cnota grunt wszystkiemu" Naborowskiego powtarza się wyrażenie "Nic to, że", w "Niestatku" Morsztyna - wyraz "Prędzej");
c) stosowanie gradacji (stopniowania) w celu podniesienia znaczenia myśli wynikającej z utworu;
- Morsztyn "Do Panny" - przywoływanie kolejno coraz to twardszych przedmiotów (żelazo, diament, dąb, skały) i stwierdzenie, że serce panny jest twardsze od sumy wszystkich tych przedmiotów;
- Naborowski "Na oczy królewny angielskiej..." - porównanie oczu kolejno do pochodni, gwiazd, słońc, nieb, bogów, następnie odwołanie tych porównań i stwierdzenie, że oczy są jak suma wszystkich tych określeń;
d) używanie dużej ilości paradoksów i antytez w celu zaskoczenia i zaszokowania
czytelnika; paradoksy: "Prędzej niemy zaśpiewa" (Morsztyn "Niestatek"); człowiek "ma dosyć, choć nie ma niczego" (Naborowski "Cnota grunt wszystkiemu")
antytezy - na zasadzie ciągu antytez zbudowany jest sonet "Do trupa" Morsztyna;
e) występowanie inwersji składniowej (szyku przestawnego wyrazów), elips i przerzutni jako efekt odejścia od renesansowej czystości w konstrukcji utworu; szyk przestawny i elipsa: "Twarde z wielkim żelazo topione kłopotem" ( Morsztyn "Do Panny");
f) bogactwo epitetów, przenośni, a także porównań (Morsztyn "Do trupa", Naborowski "Na oczy królewny angielskiej") w dużym stopniu wpływające na piękno obrazu poetyckiego;
g) czasami wprowadzanie pytań retorycznych - pierwsze trzy strofy sonetu Morsztyna "Cuda miłości" są zbudowane wyłącznie z pytań retorycznych;
h) stosowanie parafraz (omówień) dotyczących znanych dzieł, przede wszystkim Starego Testamentu, a także utworów średniowiecznych (charakterystyczne dla filozoficznej poezji Naborowskiego np.: "Marność" jako nawiązanie do "Księgi Koheleta")
i)Mikołaj Sep Szarzyński wykorzystywał w swej poezji środki stylistyczne takie jak:inwersja, przeżutnia, antyteza, kontrast , oksymoron, liczne neologizmy i archaizmy oraz aliterację , jego styl zapenił mu miano prekursora baroku.
2.Egzekucja dóbr i praw - jej wpływ na literaturę.
Początek walki ruchu egzekucyjnego to sejm w 1510 roku, gdzie powzięto uchwałę zabraniającą przekazywania Kościołowi w testamencie nieruchomości. Szlachta postanowiła zwalczyć uprzywilejowanie stanowisk Kościoła, z zawiścią spoglądając na potęgę materialną kleru. Wystąpiono przeciwko corocznemu wywozowi kapitałów do Rzymu z tytułu świętopietrza i annatów. Szlachta uważała, że opłaty te ubożą kraj i ograniczają suwerenność państwa. Powszechne oburzenie towarzyszyło zwolnieniu duchowieństwa od wszelkich świadczeń i mieszanie się papiestwa w wewnętrzne sprawy Polski. Z niepokojem śledzono powiększanie się dóbr kościelnych kosztem świeckich widząc w Kościele poważnego konkurenta gospodarczego.
Tak więc walka o reformę państwa splotła się z walką z Kościołem. Początkowe niepowodzenia szlachty trwały do momentu pojawienia się przywódcy, którego osoba była dodatkowym ciosem dla duchowieństwa, prymasa Jana Łaskiego. Kanclerz koronny po raz kolejny zasygnalizował swoje ambicje polityczne, dzięki czemu na czele ruchu egzekucyjnego stanął gorący patriota i wielki mąż stanu.
Ruch egzekucyjny i powiązana z nim ściśle reformacja odegrały ogromną rolę w dziejach XVI wiecznej Polski. Chociaż program egzekucjonistów nie został w pełni zrealizowany, zasygnalizował konieczność reform i unowocześnienia państwa. Ruchowi egzekucyjnemu nie udało się przeprowadzić centralizacji państwa, wzmocnienia władzy monarszej i ustanowienia stałych, wysokich podatków na wojsko. Mimo to egzekucjoniści na pewien czas osłabili wpływ magnaterii na losy państwa i wzmocnili jego suwerenność. Udało się przeprowadzić częściową egzekucję dóbr i stworzyć zalążek stałej armii, w postaci wojska kwarcianego. Ruch egzekucyjny przyczynił się do rozwoju kultury narodowej i wzrostu pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Szlachta faktycznie wprowadziła w życie tolerancję religijną i wystąpiła przeciwko uciskowi warstw niższych. Walka z możnowładztwem doprowadziła do zjednoczenia się stanu szlacheckiego i stworzenia z niego głównej siły politycznej w państwie, na zawsze ustalając dalsze losy Rzeczpospolitej.
Dążenia szlacheckie znalazły bezpośredni wyraz w twórczości Mikołaja Rej, będącego pierwszym epikiem i moralistą stanu szlacheckiego ("Zwierciadło").
Najwybitniejszym reprezentantem epoki był Jan Kochanowski. Bez przesady można stwierdzić, że wyniósł on poezję polską na szczyty artyzmu, mistrzowsko łącząc ideały sztuki antycznej z problematyką filozoficzno-moralną, czego wyrazem mogą być chociażby "Treny", a także z patriotyzmem i poczuciem obywatelskim - w "Odprawie posłów greckich". Krytycyzmem społecznym i rodzajowością realizmu wyróżniali się Szymon Szymonowic i S. Klonowic.
W walce o reformę państwa powstała obfita literatura polityczna, zarówno łacińska, jak i polska (S. Orzechowski, M. Kromer). Światowy rozgłos zyskało łacińskie dzieło A. Frycza Modrzewskiego "O poprawie Rzeczypospolitej".
W rozwoju literatury rodzimej ważną rolę odegrała reformacja, czyli ruch religijno-społeczny, który doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa kościołów protestanckich. Podłożem tego ruchu była narastająca w społeczeństwach europejskich opozycja wobec "skostnienia" i formalizacji życia religijnego w kościele katolickim, nadużyć hierarchii kościelnej, jak również protest przeciwko bogaceniu się duchownych feudałów.
Z kolei w piśmiennictwie związanym z kontrreformacją, ruchem będącym bezpośrednią reakcją na działania reformatorskie w Kościele, czołowe miejsce zajmuje traktat polityczny Piotra Skargi "Kazania sejmowe".
Andrzej Krzycki (1482-1537). Był on przede wszystkim politykiem, dyplomatą, a twórczość poetycką uprawiał na marginesie działalności dworskiej i politycznej. Forma i treść jego wierszy są niezwykle różnorodne. Spośród utworów politycznych najciekawsza jest "Skarga Religii i Rzeczypospolitej" ("Religionis et Reipublicae quaerimonia"). Rzeczpospolita skarży się na obywateli, którzy lekceważą swoje obowiązki, nie szanują praw, nie dbają o obronę granic, troszczą się tylko o własne korzyści.
Polityczna walka szlachty o reformy państwa toczyła się nie tylko na sejmach, ale wyszła poza szeregi poselskie i objęła szerokie kręgi społeczeństwa. Toczono spory i dyskusje także za pomocą ówczesnego piśmiennictwa - powstawały broszury, traktaty, satyry i dowcipy. Jedne tłumaczyły i przekonywały, drugie ośmieszały i kompromitowały przeciwników.
Wśród tych tak bardzo różnych pism, zarówno pod względem ideowym, jak i literackim, znajdowało się wiele mądrych, głębokich, podyktowanych serdeczną troską o losy ojczyzny i jej obywateli, zdumiewających siłą argumentów i trafnością osądów. Najwyższy poziom osiągnęły dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503-1572), one bowiem wprowadzają czytelnika w sprawy najbardziej istotne, palące, często bolesne, ukazują skomplikowany splot problemów i ich złożoność.
Modrzewski, zastanawiając się nad "poprawą Rzeczypospolitej", stworzył program reform, który nie będąc programem przeciętnego szlachcica XVI wieku, nie znalazł w masach szlacheckich zrozumienia i poparcia, ale stanowił największe osiągnięcie polskiej myśli politycznej w dobie renesansu. Uderza on żarliwością patriotyzmu, siłą przekonywania i śmiałością koncepcji. Poglądy swoje wyraził przede wszystkim w czterech mowach "Łaski czyli o karze za mężobójstwo" i głównym dziele "O poprawie Rzeczypospolitej". Modrzewski głosił, że państwo powinno obywatelom zapewnić opiekę prawną, zabezpieczyć ich przed krzywdą i wyzyskiem. Szczególnie dużo miejsca poświęcił zagadnieniu prawodawstwa - domagał się równości wszystkich obywateli wobec prawa sądowego. Funkcję państwa widział Frycz na sposób nowoczesny i żądał od niego kontroli różnych dziedzin życia. Na szczególną uwagę zasługuje pogląd pisarza na władzę królewską - domaga się jej wzmocnienia, aby ukrócić samowolę feudałów, ale jednocześnie podkreśla, że król w Polsce jest powoływany z woli obywateli. Żąda też ograniczenia wpływu duchowieństwa na szkoły i nauczanie, udostępnienia nauki młodzieży męskiej wszystkich stanów. Potępia w sposób zdecydowany wojnę zaczepną, niesprawiedliwą, natomiast uważa, że walka w obronie zagrożonej ojczyzny jest jednym z najszczytniejszych obowiązków obywatela.
Drugim obok A.F. Modrzewskiego wybitnym pisarzem politycznym XVI wieku był Stanisław Orzechowski (1513-1566). Pobyt w stolicy papiestwa, gdzie studiował, odegrał znaczną rolę w jego życiu - z wcześniejszych protestanckich sympatii pozostało jedynie przekonanie o konieczności reform w Kościele, zwłaszcza zniesieniu celibatu. Dyskusje polityczne i religijne pociągają go, toteż już w 1543 roku drukuje pierwsze pisma. Są to tzw. "Turcyki" - dwie łacińskie broszury poświęcone zagadnieniom niebezpieczeństwa tureckiego i konieczności udziału Polski w antytureckiej kampanii. Najważniejsze pisma polityczne powstały w okresie dwóch ważnych sejmów egzekucyjnych: piotrkowskiego (1562/63) i warszawskiego (1563/64). Należą do nich "Rozmowa albo Dialog około egzekucjej Polskiej Korony" oraz "Quincunx, to jest Wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony".
Kolejny z twórców literackich okresu renesansu - Mikołaj Rej (1505-1569) - należy do tych pisarzy XVI w., którzy twórczość w języku narodowym uważali za swój obywatelski obowiązek: "A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają" - pisał Rej. Przekonany o potrzebie rozwoju literatury narodowej i doskonaleniu narodowego języka, napisał wiele dzieł, poruszając w nich zagadnienia polityczne, społeczne, religijne i obyczajowe, zawsze zatroskany o wychowawcze oddziaływanie na czytelnika.
Z pierwszych większych utworów Reja w całości przetrwały do naszych czasów jedynie dwa dialogi: "Lwa z Kotem" i "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem". W pierwszym z nich zwierzęta rozmawiają "o swobodzie a o niewoli" i rzecz całą kończy konkluzja: "Non bene pro toto libertas venditur auro" ("Nie warto sprzedać wolności nawet za wszystko złoto"). "Krótka rozprawa..." była pomyślana jako broszura polityczna, popularyzująca aktualne problemy ówczesnych sejmików i sejmów. Rej wybrał popularną formę dialogu, często stosowaną w publicystyce renesansowej, bo ułatwiającą przekonywanie czytelnika. Każda z trzech osób dialogu ma swoje racje, a sukces Reja jako ideologa polega na tym, że opowiadając się po stronie koniecznych reform, dostrzegał złożoność problematyki i umiał ją przedstawić, unikając łatwych uproszczeń. Ze wszystkich utworów Mikołaja Reja największą popularność u potomnych, a szczególnie u czytelników XIX wieku, zyskał "Żywot człowieka poczciwego". O tej popularności zadecydował żywy, plastyczny obraz życia obyczajowego szlachty polskiej drugiej połowy XVI wieku.
Twórczość jednego z najwybitniejszych poetów epoki odrodzenia J. Kochanowskiego (1530-1584) stała się najpełniejszą syntezą nowożytnych, przełomowych dążeń epoki renesansu w dziedzinie literatury. Kochanowski wybiegał ponad horyzonty swej epoki, w najważniejszych swoich dziełach zamknął wartości, które nie dadzą się objaśnić wyłącznie historycznie. Chcę zwrócić uwagę jednak jedynie na część jego twórczości, która w sposób oczywisty da się zaliczyć do grupy twórczości narodowej i patriotycznej, choć całość dorobku poety jest przesiąknięta troską o losy ojczyzny. Nurt twórczości okolicznościowo-politycznej pozwala odczytać stanowisko poety wobec głównych problemów epoki: wobec programu egzekucji praw i reformy Kościoła, wobec sprawy wojny i pokoju, obrony granic i stosunku do narodów ościennych.
Kochanowski krytykuje ujemne przejawy życia społecznego. Typowymi utworami tego rodzaju są dwa wczesne poematy: "Zgoda" (1562) i "Satyr" (1564). W pierwszym alegoryczna postać Zgody wygłasza apel do powaśnionych obywateli - o jedność w wielkim dziele naprawy Rzeczypospolitej, przy czym szczególnie niepokoją poetę podziały wyznaniowe.
W 1578 roku ukazała się w Warszawie w druku "Odprawa posłów greckich". Próbując sił na polu tragedii renesansowej, Kochanowski podjął ambitne zadanie literackie. Utwór ten stanowi dokument zainteresowań poety światem kultury greckiej, lecz jednocześnie podejmuje problem aktualny i żywo obchodzący ludzi odrodzenia. Jest to problem wzajemnego stosunku moralności obywateli i potęgi państwa, problem obowiązków nakładanych na człowieka przez sytuację historyczną, konfliktu między interesem jednostkowym a ogólnym.
Epoka renesansu przyniosła wybitne osiągnięcia niemal w każdej dziedzinie życia kulturalnego. Skromne początki twórczości literackiej w języku polskim z okresu średniowiecza uzyskały świetne rozwinięcie w działalności pisarzy renesansowych. Nie był to jednak tylko rozwój żywiołowy. Ludzi renesansu odróżniała od innych epok pełna świadomość znaczenia ich własnej twórczości - realizowali oni świadomie ukształtowany program. Zarówno stwierdzenie Mikołaja Reja "...iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają...", jak dumne wyznanie Kochanowskiego z "Muzy": "Sobie śpiewam a Muzom...", dają świadectwo temu programowi, wyrażają go i manifestują niezależnie od indywidualnych różnic w sposobie realizacji.
Różnorodne odmiany i rodzaje piśmiennictwa służyły walce ludzi z okresu odrodzenia o przebudowę świadomości człowieka. Świeckie i humanistyczne treści przedostawały się do takich gatunków i utworów, które do tej pory nasycone były treściami religijnymi. Fraszka, pieśń, elegia, dialog i utwory parenetyczne ukazujące idealny wizerunek człowieka określonego stanu i dramat humanistyczny tworzyły nową wizję świata, kreśliły nowy ideał człowieka, aprobowały uroki życia ziemskiego lub postulowały jego przemianę.
Nie sposób też nie docenić roli literatury renesansowej jako nośnika treści narodowych, patriotycznych, budzących w ludziach nowe spojrzenie na rzeczywistość, nakłaniających do większego zaangażowania w formowanie nowego kształtu Rzeczypospolitej. Literatura żywo reagowała na wydarzenia polityczne, służyła walce politycznej szlachty o władzę i reformy w państwie.
Rej, Kochanowski, Frycz-Modrzewski to trzy czołowe sylwetki pisarzy renesansowych. Mikołaj Rej odegrał rolę pioniera, zapoczątkował wątki, które następnie przetworzył i rozwinął Kochanowski, tworząc z nich nowe jakości. Na tle publicystyki związanej z walką o egzekucję praw szczególne miejsce zajął A. F. Modrzewski, "ojciec polskiej myśli demokratycznej", propagator równości ludzi wobec prawa, przenikliwy krytyk współczesnego stanu praw, obyczajów i instytucji społecznych.
3.Obraz Człowieka widziany oczyma M.Sępa- Szarzyńskiego i J. Kochanowskiego.
Mikołaj Sęp-Szarzyński żył w tym samym czasie co Jan Kochanowski, gdy zmarł w 1581 roku Kochanowski jeszcze żył (do 1584 roku). Wielu historyków literatury zalicza go do baroku (następnej epoki). Wybitny znawca baroku Prof. Hernas w swojej pracy zatytułowanej „Barok” przedstawia twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego w rozdziale „Poeci metafizyczni” obok Sebastiana Grabowieckiego, St. Grochowskiego, Kaspra Twardowskiego - poetów barokowych. Traktuje go więc jak poetę barokowego. Twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego przynosi Nowe spojrzenie na człowieka, na sens ludzkiej egzystencji niż to, które miało miejsce w Renesansie. W poezji Sępa-Szarzyńskiego pojawiają się tony obce renesansowej pogodzie i radości życia, które mamy u Kochanowskiego. Otóż Poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego jest zapowiedzią zmian w literaturze, które przyniesie humanizm barokowy, czasy kontrreformacji. Poezja Sępa-Szarzyńskiego jest zapowiedzią kryzysu renesansowych dążeń do pogodzenia wartości ziemskich i wiecznych. Kryzys ten doprowadza w baroku do rozbicia tej jedności i do uformowania się dwóch opozycyjnych nurtów: poezji metafizycznej i światowych rozkoszy. Sęp-Szarzyński mieści się według profesora Hernasa w nurcie poezji metafizycznej, widzi w nim przedstawiciela baroku. Zostawia on po sobie tylko jeden tomik „Rytmy albo wiersze polskie”. Zostały one zebrane i wydane w dwadzieścia lat po jego śmierci, a dokonał tego jego brat Jakub. M. Sęp-Szarzyński ukazuje w swoich utworach los człowieka, ale czyni to inaczej niż Kochanowski. Te szczególne spojrzenie na los ludzki zostało ukształtowane przez: ciężką chorobę - od dzieciń-stwa żył w cieniu śmierci, nawrócił się z protestantyzmu na katolicyzm. Ta okoliczności w bardzo znaczący sposób wpłynęły na jego spojrzenie. Jego poezja znamionuje wielki niepokój, który bierze się z tego, że odrzuca on renesansową harmonię - koncepcję szczęścia opartą na wartościach ziemskich i wiecznych. Szczescie człowieka renesansu oparte jest na umiarkowanym dobrobycie, czystym sumieniu, wewnętrznym spokoju. Sęp-Szarzyński atakuje tę koncepcję szczęścia tzw. szczęście pokojowe. Mówi „pokój, szczęśliwość ale bojowanie - byt nasz podniebny”. Sens życia ludzkiego kryje się nie w zażywaniu pokoju lecz w bojowaniu o dobra nadrzędne, zbawienne. W ten sposób M. Sęp-Szarzyński przeciwstawia humanizmowi renesansowemu J. Kochanowskiego głoszącemu wewnętrzny ład i harmonię, humanizm heroiczny, którego istotą jest nieustanny bój o dobra nadrzędne. Mówią o tym sonety: „O nie trwałej miłości rzeczy świata tego”, „O wojnie naszej, którą prowadzimy z szatanem, światem i ciałem”. Punktem wyjścia dla Sępa-Szarzyńskiego był dorobek mistyków hiszpańskich, echa ich poglądów widoczne są w koncepcji życia Sępa-Szarzyńskiego pojętego jako bojowanie i w odrzuceniu fałszywego pokoju opartego na fałszywych ponętach ziemi oraz przekonaniu, że los człowieka to nieustanna wojna z szatanem, światem, ciałem.
I tylko zwycięstwo w tej wojnie daje człowiekowi szansę na uzyskanie zbawienia.
Zdaniem Sępa-Szarzyńskiego pokój zbawienny jest nie z tego świata i człowiek nie może całkowicie uwolnić się od pokus, które niosą z sobą ziemskie rozkosze. Nie ma całkowitej izolacji od pokus ziemskich, ale też korzystanie z pokus ziemskich nie może dać człowiekowi szczęścia. Los człowieka jest więc tragiczny. Człowiek jest rozdarty pomiędzy sprzecznościami duszy i ciała, wieczności i przemijania. Te sprzeczności towarzyszą jego egzystencji. Osiągnięcie szczęścia poprzez wybór jednej z tych antagonistycznych wartości jest bezcelową próbą uwolnienia się od własnego losu. Dopiero śmierć uwalnia człowieka od rozdarcia. U Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego Bóg to „święta niezmierzona światłość”, szatan „srogi ciemności hetman”. źycie człowieka to spotkanie się tych dwóch przeciwieństw. Dlatego jest to nieuniknione bojowanie, ciągłe wybieranie pomiędzy szatanem a Bogiem, w czym pomaga człowiekowi opatrzność, ale go nie wyręcza. Krótkość życia i niepewność doświadczeń utrudniają człowiekowi rozpoznanie właściwych wartości. Na pozór bowiem wszystkie wartości ziemskie jawią się człowiekowi jako pożyteczne. Jednak są to dobra niestałe, które ostatecznie nie dają pożytku. Są więc szkodliwe bo wprowadzają człowieka w błąd. Są synonimami ciemności, nie światła. Rodzi się paradoks. W tej wizji świata ujawnia się kryzys renesansowej harmonii. Jest to świat niepokojący, pełen niebezpieczeństw i omamień. Człowiek musi zdobyć się na niezwykły heroizm, aby sprostać światu, aby w warunkach nieustannej wojny dokonać wyboru wartości zbawiennych. Człowiek Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego musi odrzucić renesansową filozofię umiaru poznawczego, poeta przedstawia pełną aktywizmu koncepcję losu człowieka. Mówi, iż od człowieka zależy po której str. znajdzie się w momencie sądu ostatecznego..
Kochanowski, odwoływał się do antyku i myśli horacjańskiej. Świat widziany oczami Kochanowskiego jawi się jako targowisko próżności i namiętności, na które trzeba spojrzeć z dystansu.
Jan Kochanowski w swoich utworach ukazuje nam renesansowego człowieka. Najsilniej jest to uwidocznione w jego pieśniach. Poeta jest zdania, że czł. powinien cieszyą się z życia, spądzaą każdą chwilą jak najlepiej oraz cieszyą się ze swojej pracy. Dla Kochanowskiego najważniejsze wydaje się życie na wsi. Wieś ta ("Pieśń o sobótce") jest widziana oczyma szlachcica. Posiada ona wyidealizowany obraz. Poeta nie widzi żadnych ujemnych stron wsi, lecz tylko same jej zalety. człowiek żyjący na wsi potrafi prawdziwie odetchnąą od drączących go kłopotów i staą się szcząśliwym. miasto w oczach Kochanowskiego jest pełne zakłamania, fałszu, obłudy, niesprawiedliwości itd. Rolnik na wsi może za pomocą swojej pracy wyżywią całą swoją rodziną, ma czas na różnego rodzaju zabawy, tańce i rozrywki. życie jego składa się z samych uciech i radości, jest sielanką, rajem na ziemi. W dalszych pieśniach dowiadujemy się, że czł. powinien, ma nawet obowiązek, bawią się, pią, szaleą, hulaą póki może. Zbądną rzeczą w życiu każdego człowieka to zamartwianie się niepotrzebnymi rzeczami. Mimo używania życia człowiek nie powinien zatracią w sobie pewnych wartości moralnych i humanistycznych. Powinien byą człowiekiem szcząśliwym jak i cnotliwym o dobrym sumieniu. W swojej "Pieśni o cnocie" Kochanowski wyraża pogląd na ten temat w formie morału:
"A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym , co służą ojczyźnie".
Oznacza to, że najwiąkszą cnotą człowieka jest dobro i zdolność poświęcenia się ojczyźnie. Człowiek renesansowy powinien jak najlepiej służyą ojczyźnie. Kochanowski mówi, że poeta jest właśnie takim człowiekiem - oddziaływuje on wychowawczo na swój naród. Drugim godnym człowiekiem do naśladowania jest rycerz, który mążnie broni kraju, w którym się urodził i wychował. Bardzo ważne dla Kochanowskiego jest czyste sumienie. W pieśni "Serce rośnie…" ukazuje dwóch ludzi o różnych sumieniach. Jeden to człowiek, którego owe sumienie gryzie, a tym samym nie pozwala mu na używanie życia. Człowiek taki jest wiecznie zatroskany, niespokojny. Drugi człowiek posiada czyste serce (sumienie), nikogo on nie skrzywdził, wiąc nie ma powodu do zmartwień. Z tego porównania można łatwo wywnioskowaą nowy pogląd Kochanowskiego - aby bawią się i cieszyą trzeba dobrze postąpowaą w życiu, zgodnie ze swoim sercem. człwoek renesansowy w pieśniach Kochanowskiego nie zniechąca się, nie ufa fortunie, lecz przyjmuje wszystkie troski i radości spokojnie. Zdaniem poety fortuna zmienną jest, czlowiek raz może znaleźą się na wozie, raz pod wozem, lecz nigdy nie powinien z tego powodu rozpaczaą, załamywaą się ale kroczyą dalej z roześmianą twarzą.
"Nie porzucaj nadzieje, jakoą się kolwiek dzieje".
Poeta bardzo, ceni człowieka. Uważa on, że każdy powinien robią w swoim życiu tak, zby go później inne pokolenia pamiątały. Kochanowski jest zdania, że sława jest bardzo ważna, ponieważ człowiek może równaą się ze zwierzątami, ma swój rozum i dlatego powinien go wykorzystaą dla dobra ogółu.Poeta uważa także, że czlowiek nie tylko może cieszyą się z życia, ale i także byą dobrym patriotą, który wiernie służy swojej ojczyźnie. Dobro swojego kraju powinien przekładaą nad wszystko, nawet gdyby zrezygnowaą ze swoich potrzeb.
4.Literatura parenetyczna w staropolszczyźnie
W okresie średniowiecza w Polsce do głównych przekazów parenetycznych należały wszelkie bibliografie, roczniki także te wkomponowane w kroniki(wzór króla-rycerza) których autorami byli słynny Gall Anonim, Jan Długosz czy Wincenty Kadłubek. W kaznodziejstwie oraz w wierszowanych legendach , takich jak Legenda o św.Aleksym.
POEZJA RELIGIJNA
Przykładem takiego zabytku jest przesycona dydaktyzmem i moralizatorstwem z XV w. Skarga umierającego. Na łożu śmierci wyznaje, że trapi go lęk o zbawienie jego duszy. Swoje życie zmarnował, strawił na uciechach i swawolach. Widzi teraz ich marność i bezsens. Ale wcale nie jest jeszcze dla niego za późno. Jeżeli wyrazi skruchę, szczery żal, wyzna grzechy i przyjmie sakramenty, bodaj w ostatniej chwili, ocali duszę.
Najpiękniejszym jednak przykładem polskiej poezji XV w. jest Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Mistrzowi Polikarpowi udaje się namówić Boga, aby mógł spotkać się ze Śmiercią. Kiedy dochodzi do rozmowy, Polikarp truchleje. Widzi moc Śmierci, która straszy i chwali się potęgą.
ŻYWOTY ŚWIĘTYCH
To niezmiernie powszechny i bardzo popularny w średniowieczu rodzaj literatury. Spisywanie legend o świętych wynikało nie tylko z głębokiej wiary i pobożności, ale i potrzeby wskazania, jak żyć, by na świecie było lepiej (parenetyka ? utwory literackie o treści moralizatorskiej, dydaktycznej, pouczającej, z gr. parainetikos ? zachęcający). W większości oparte są na faktach, ale też zawierają w sobie elementy wyobraźni i zmyślenia spisującego je autora. Składają się z dwóch części: w pierwszej zawarty jest życiorys świętego, w drugiej ? opis różnych cudów, których doświadczyli ludzie po jego śmierci.
Już w wieku XII literatura polsko-łacińska posiadała Żywot św. Wojciecha, a w XIII ? dwa Żywoty św. Stanisława, ale dopiero wiek XIV przynosi ich ?wysyp?. Wśród nich za najpiękniejszy uważa się Żywot św. Kingi (XIV w.), księżniczki węgierskiej, poślubionej przez Bolesława Wstydliwego. Jego autorem jest spowiednik Kingi, który spisywał historię życia w klasztorze w Starym Sączu, gdzie osiadła Kinga po śmierci męża.
KAZANIA
Są to autentyczne teksty, które wygłaszali księża do wiernych. To dziś bezcenny zabytek dawnej mowy Polaków i źródło wiedzy o tamtych czasach. Zachowały się fragmenty 6 kazań tzw. świętokrzyskich z przełomu XIII/XIV w. (są to raczej konspekty tych kazań, a ich ocalałe szczątki świadczą o tym, że słuchaczami mogli być wykształceni zakonnicy) i 10 Kazań gnieźnieńskich z XIV w. (w pełnym brzmieniu, przystępniejszych, obszerniejszych, co sugeruje, że słuchaczami zapewne byli ludzie prości).
PRZEKŁADY BIBLII
Do najważniejszych zabytków języka polskiego z tego obszaru zalicza się Biblia królowej Zofii zwana Biblią szaroszpatacką z XV w. przekład Pisma św. dokonany dla Zofii, żony Władysława Jagiełły:
Należy w tym miejscu wspomnieć też o Psałterzu floriańskim z XIV w. ? przekładzie 150 psalmów Dawida, dokonanym na język polski z czeskiego przez nieznanego nam bliżej tłumacza. To najstarszy zachowany do dziś zabytek psałterza w polskim wydaniu. Przez długi czas znajdował się w bibliotece św. Floriana w Austrii (skąd jego nazwa), ale obecnie jest w Polsce i stanowi nieocenione wprost źródło wiedzy o pisanej staropolszczyźnie i dawnych zasadach gramatycznych: Psalm 90 (fragment):
Jenże przebywa w pomocy Nawyższego, w zaszczyceniu Boga nieba przybędzie. Rzecze Gospodnu: Przyjemca mój jeś Ty i utoka moja, Bóg mój; pwać będę weń.
W wieku XV z kolei powstała kolejna wersja psałterza, już z naniesionymi poprawkami językowymi (wyrazy przestarzałe zastąpiono nowymi) ? to Psałterz tzw. puławski, kiedyś własność biblioteki Czartoryskich w Puławach.
POWIEŚCI RELIGIJNE
Treścią powieści religijnych, zwanych apokryfami, było życie Jezusa i Matki Bożej. Ich twórcy opierali się właściwie na swojej fantazji, a tylko w niewielkiej części na Piśmie św. Apokryfy pisano najpierw po łacinie, potem tłumaczono na języki narodowe, w tym - polski. Najciekawszą taką pieśnią i jednocześnie ciekawym zabytkiem języka są tzw. Rozmyślania przemyskie z XV w. To opowieść o życiu rodziny Maryi (jej rodziców i jej samej) oraz Jezusa od urodzenia do śmierci na krzyżu. Nie może być jednak źródłem faktograficznym, bo wiele w nich zmyślenia autora.
ZABYTKI LITERATURY ŚWIECKIEJ
Najstarszym zachowanym wierszem nie-religijnym jest Wiersz nieokreślonego bliżej autora Słoty z XV w. o zachowaniu się przy stole. Najciekawsze, że wspomina się tu o kobiecie, co na pewno należy zauważyć, biorąc pod uwagę epokę, w której tekst powstawał. Wiersz jest ciekawym obrazkiem obyczajowym - Słota pisał zapewne z autopsji, obserwując zachowujących się przy stole.
Interesującym zabytkiem jest też Satyra na leniwych chłopów z XV w. Nieznany autor wytyka chłopom lenistwo i brak wdzięczności wobec ich panów. Zachowała się też do dziś Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, również z XV w. To zamknięta w ramy wiersza opowieść o rycerzu Tęczyńskim, którego zamordowali mieszkańcy Krakowa. Wdał się nieszczęśnik w konflikt z płatnerzem, bo nie nareperował jego zbroi na czas (Tęczyński szykował się na wojnę z Krzyżakami). Rycerz spoliczkował go. Mieszczanie w drodze zemsty napadli na niego i zabili.
W czasach baroku nastąpiło przewartościowanie ideału człowieka - wyłoniono nową hierarchię cnót, która ukształtowała odmienne wzory osobowe. Instytucją formułującą i propagującą nowe ideały był Kościól katolicki który reaktywował takie gatunki średniowieczne jak hagiografia czy kaznodziejstwo. W propagowaniu nowych wzorów osobowych znaczącą rolę odegrał zakon jezuitów Dużą rolę odgrywała też pareneza polityczna, znajdująca wyraz zarówno w zwierciadłach, jak i w traktatach
Kontynuowano wprawdzie gatunki literackie, jakie służy parenezie od wielu wieków, stosowano jednak także nowe sposoby perswazji - najbardziej charakterystyczne było działanie poprzez zadziwianie i zaskakiwanie czytelnika niezwykłymi sposobami prezentacji postaci bohatera wątku fabularnego. Popularnym motywem było pokazywanie życia jako walki dobra ze złem wewnętrznego rozdarcia i oscylowania między grzechem a cnotą, przy czym - jak nietrudno się domyślić - zmaganie takie doprowadzało do zwycięstwa dobra, a w dalszej perspektywie - do świętości bohatera.
5.Formy piśmienniectwa łacińskiego w średniowieczu.
Zawiązki pismiennictwa łacińskiego pojawiać się zaczęły już w czasach B. Chrobrego. Są to utwory hagiograficzne: żywot św. Wojciecha . Teksty te zostały napisane przez cudzoziemców, którzy dostosowali je do wzorców religijnego żywotopisarstwa akcentując ówczesne ideały ascezy, pokory i wiary. Kontynuatorem tego typu literatury jest w XIII wieku Polak Wincenty z Kielc, autor dwóch poetyckich żywotów św.Stanisława. Najwybitniejszymi jednak tekstami łacińskimi z tego okresu są kroniki, związane z polską rzeczywistością omawiające polskie dzieje. Autorem pierwszej z nich jest cudzoziemiec Gall Anonim, który w swojej Kronice Polskiej tworzonej za rządów B. Krzywoustego odmalował dzieje Bolesława Krzywoustego i jego piastowskich przodków. Kolejnym kronikarzem był biskup krakowski W.Kadłubek, który pełnił funkcję kanclerza na dworze Kaziemierza Sprawiedliwego. Stworzył on Kronikę w czterech księgach, opisującą dzieje polskie od czasów starożytnych.W przeciwieństwie do dzieła Galla Anonima w kronice Kadłubka wiele jest akcentów baśniowych i fantastycznych, szczególnie w księdze pierwszej opisującej m.in. rzekome zwycięstwa Polaków nad Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem, jednak czasy późniejsze są u niego podobnie jak i u Galla Anonima raczej zgodne z rzeczywistością i stanowią doskonałe źródło historyczne. Cennymi źródłami historycznymi są także roczniki powstające także w tym okresie (np. Rocznik świetokrzyski. Oprócz prozy łacińskiej powstaje wtedy także łacińska poezja. Są to utwory epigramatyczne, utwory epickie (np.Poemat o Piotrze Włostowiczu), liryka religijna, oraz wiersze o treści specjalnej (np. poemat lekarski dominikanina Mikołaja z Polski).
W XIV wieku nadal dominuje piśmiennictwo łacińskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Janko z Czarnkowa autor Kroniki Polskiej w której oprócz dawnych dziejów Polski, opisane były też tematy współczesne, wzbogacone materiałem anegdotycznym i elementami autobiograficznymi. W tym samym mniej więcej czasie powstała Kronika Wilekopolska nieznanego autora, opisująca dzieje władców Polski. Z poezji łacińskiej na uwagę zasługuje utwór świecki Pieśń o wójcie Albercie, pisana pod wpływem dramatycznych wydarzeń tego okresu . Nadal powstawało wtedy wiele utworów o tematyce religijnej (m.in. hymn Gaude Mater Polonia).
W XV wieku powstawały też wybitne dzieła prozatorskie, zarówno pisane w języku polskim jak i łacińskim. Najwybitniejszym dziełem pisanym po polsku był apokryf Rozmyślanie przemyskie, czyli Żywot najświętszej rodziny. Powstały też wtedy wybitne przekłady Pisma Świętego (m.in. Biblia Królowej Zofii i Psałteż pulawski. Najwybitniejszym jednak prozaikiem tego okresu był piszący po łacinie Jan Długosz, autor dzieła Roczniki, czyli Kroniki słwanego Królestwa Polskiego, najwybitniejszej polskiej kroniki.