Papiery wartościowe, ich rodzaje i funkcjonowanie rynku papierów wartościowych na przykładzie warszawskiej giełdy papierów wartosciowych .
Papier wartościowy to dokument lub zapis w systemie informatycznym na rachunku papierów wartościowych, który ucieleśnia prawa majątkowe w taki sposób, że dane uprawnienia przysługują osobie wskazanej jako uprawniona w treści dokumentu (choćby jako okaziciel), a przedłożenie go jest warunkiem koniecznym i wystarczającym dla realizacji uprawnienia. Ponadto, zniszczenie lub utrata dokumentu powoduje utratę uprawnień dopóki nie zostanie wydane postanowienie o jego umorzeniu. W teorii papierów wartościowych często używanym terminem jest inkorporacja (papier wartościowy X inkorporuje prawo majątkowe Y, "prawo podąża za dokumentem"). Takimi inkorporowanymi prawami majątkowymi mogą być np. wierzytelności pieniężne, udziały, prawo rozporządzania towarem. Papier wartościowy należy odróżnić od znaku legitymacyjnego (np. bilet kolejowy, znak opłaty, polisa ubezpieczeniowa), który nie ucieleśnia praw majątkowych, a jedynie stanowi dowód zawarcia umowy czy też innego zdarzenia prawnego, identyfikuje uprawnionego, lub konkretyzuje przysługujące mu świadczenie (np. kolejność udzielenia). Zniszczenie lub inna utrata znaku legitymacyjnego nie wyklucza - w przeciwieństwie do papierów wartościowych - możliwości wykazania uprawnień w inny sposób. Ponadto w przypadku papierów wartościowych, dłużnik, co do zasady nie może powoływać się na zarzuty wynikające ze stosunku podstawowego (tj. łączącego wystawcę dokumentu z jego pierwszym odbiorcą). Warto zaznaczyć, że do znaków legitymacyjnych stosuje się jednak odpowiednio przepisy kodeku cywilnego o papierach wartościowych (art. 921[15] kc), więc np. spełnienie świadczenia do rąk posiadacza znaku zwalnia z zobowiązania.
Papiery wartościowe dzielimy według dwóch zasad. Pierwsza to rodzaj inkorporowanego prawa i są to papiery: wierzycielskie(weksel, czek, obligacja, list zastawny, świadectwo udziałowe NFI, publiczny papier wartościowy emitowany na podstawie przepisów o finansach publicznych i o banku centralnym-bon skarbowy, obligacja skarbowa, komunalny papier wartościowy, papier wartościowy NBP, bankowy papier wartościowy, warrant subskrypcyjny), udziałowe (korporacyjne-akcja, certyfikat inwestycyjny), towarowe(konosament, dowód składowy).
Druga dzieli papiery ze względu na sposób wskazania osoby uprawnionej oraz tryb zbywania papierów. Wyróżniamy w tym podziale: imienne (zbywalne przez przelew), na okaziciela (zbywalne przez przeniesienie posiadania dokumentu), na zlecenie (zbywalne przez indos).
Do znaków legitymacyjnych jednakże stosuje się odpowiednio przepisy kodeku cywilnego o papierach wartościowych (art. 921[15] kodeksu cywilnego), więc np. spełnienie świadczenia do rąk posiadacza znaku zwalnia z zobowiązania.
Funkcje i regulacja papierów wartościowych różnią się w zależności od systemu prawnego, w którym zostały emitowane. Wyróżnia się trzy typy systemów prawa papierów wartościowych: anglosaski, germański i romański. W Polsce przyjęty został, z niewielkimi modyfikacjami, system germański. Podstawą polskiego systemu papierów wartościowych są następujące przepisy:
art. 921[6]-921[16] kc.
Według polskiego prawa wyróżnia się 5 teorii na temat chwili powstania papieru wartościowego. Teoria kreacyjna, która mówi, że uprawnienie powstaje w chwili wystawienia dokumentu zgodnie z przepisami prawa (zazwyczaj przez podpisanie lub zaopatrzenie w faksymile podpisu). Teoria emisyjna, według której dla powstania uprawnienia potrzebne jest wydanie dokumentu innej osobie. Teoria dobrej wiary, kiedy to uprawnienie powstaje gdy podpisany dokument znajdzie się w rękach nabywcy w dobrej wierze. Teoria umowna realizowana, gdy dochodzi do wystawienia dokumentu i zawarcie umowy między wystawcą a odbiorcą dokumentu oraz teoria pozoru prawnego(jako wariant teorii umownej), według której nabywca w dobrej wierze jest chroniony przez założenie, że jeśli nawet umowa między wystawcą a odbiorcą nie została zawarta, lub była nieważna, to wystawca przez samo sporządzenie dokumentu stworzył pozór prawny skutecznego zobowiązania się do spełnienia określonego świadczenia.
Warto wspomnieć, że przepisy o obrocie instrumentami finansowymi na własny użytek konstruują definicję papierów wartościowych. Według tej definicji są nimi: akcje, prawa poboru, prawa do akcji, warranty subskrypcyjne, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne, inne zbywalne papiery wartościowe, tym inkorporujące prawa majątkowe odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub z zaciągnięcia długu, wyemitowane na podstawie właściwych przepisów prawa polskiego lub obcego, inne zbywalne prawa majątkowe, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do nabycia lub objęcia papierów wartościowych określonych w poprzednich punktach, lub wykonywane poprzez dokonanie rozliczenia pieniężnego.
Do obrotu papierami wartościowymi najczęściej dochodzi na rynku papierów wartościowych,zwanym giełdą papierów wartościowych(GPW). Transakcje papierami wartościowymi zorganizowane sa tam w taki sposób, że przy kojarzeniu ofert sprzedaży i kupna wszyscy jej uczestnicy są równi i mają jednakowy dostęp do informacji. Giełda jest, więc formą rynku, a powszechnie stosowane stwierdzenie "instytucjonalna forma rynku kapitałowego" najlepiej odzwierciedla jej naturę.
Giełda jest jedną z najważniejszych instytucji w współczesnej gospodarce, pełni trzy ważne funkcje: alokacyjną(umożliwia przepływ kapitału w kierunku ich najefektywniejszego wykorzystania - np. środki finansowe otrzyma ta spółka, która ma najlepsze perspektywy ich wykorzystania i przyniesie największe potencjalne zyski jej akcjonariuszom), wartościującą(ta funkcja giełdy umożliwia dokonanie rynkowej wyceny przewidywanych decyzji ekonomicznych przez podmioty gospodarcze, możemy więc ocenić jak dana spółka gospodaruje w porównaniu z innymi) i kontrolną( tworzy pośredni mechanizm kontroli przez akcjonariuszy efektów działań spółki i pracy zatrudnionych managerów).
Giełda daje również możliwość pomnożenia kapitału zarówno podmiotom gospodarczym jak i gospodarstwom domowym oraz wywoływania we wszystkich podmiotach skłonności do oszczędzania.
W Polsce Giełda papierów wartościowych znajduje się w Warszawie. Powstała w kwietniu 1991r. na wzór giełdy w Lyonie. Na GPW obrót papierami wartościowymi traktuje się jako transakcje zawierane na rynku wtórnym. Mianowicie na takim na którym nie wystepuje eminent czyli instytucja która dokonuje emisji papieru wartościowego. Precyzuje to ustawa Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. GPW w Polsce nie może mieć celu zarobkowego, a jej akcje są tylko imienne i nie mają prawa do dywidendy (czyli części zysków społki przypadajacych na dana ilosc posiadanych akcji owej społki) . Akcje giełdy według polskich przepisów mogą nabywać wyłącznie : Skarb Państwa, przedsiębiorstwa maklerskie, banki, firmy ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i emitenci papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu.
Przedsiębiorstwo maklerskie aby móc przeprowadzać transakcje na giełdzie musi stać się najpierw bezpośrednim uczestnikiem Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, a następnie złożyć wniosek do Rady Giełdy . Rada wydając zezwolenie włącza podmiot na listę akcjonariuszy i przedsiębiorstwo maklerskie staje się członkiem Warszawskiej GPW.
Wprowadzenie na rynek giełdowy papierów watościowych jest efektem spełnienia szeregu warunków. Jednym z nich, który musi być bezwzględnie spełniony, jest dopuszczenie do publicznego obrotu. Skoro na giełdzie współcześnie dominują akcje, skoncentrujmy się na warunkach jakie muszą spełnić spółki akcyjne , aby uzyskać zgodę na notowania na Warszawskiej GPW . Po pierwsze notowana może być tylko i wyłącznie spółka akcyjna, która przedstawiła w Komisji Papierów Wartościowych i Giełd odpowiedni wniosek wraz z prospektem emisyjnym i została przez nią dopuszczona do obrotu publicznego.
Po spełnieniu powyższych warunków, spółka składa wniosek do organów giełdy z prośbą o zgodę na notowanie jej akcji na giełdzie. Rada Giełdy podejmuje przedmiotową decyzje na wniosek Zarządu Giełdy w terminie 6 tygodni od daty złożenia wniosku przez emitenta .W większości wypadków Rada podejmuje decyzję pozytywną określając przy tym, na którym rynku będą notowane przedmiotowe papiery wartościowe.
Mogą być one wprowadzone do obrotu giełdowego na dwa sposoby :zwykły co oznacza, że papiery wartościowe emitenta zostają po raz pierwszy notowane w terminie nie krótszym niż 14 dni od daty podjęcia stosownej uchwały o dopuszczeniu do obrotu giełdowego lub publicznej sprzedaży, wówczas wprowadzenia dokonuje członek Giełdy przedkładający ofertę sprzedaży.
Notowania papierów wartościowych na WGPW odbywają się w systemie notowań jednolitych lub systemie notowań ciągłych. Trzecim sposobem zawierania transakcji są transakcje pakietowe, w których podmiotem handlowym są znaczne ilości papierów wartościowych o kilkutysięcznej wartości. W systemie notowań jednolitych kurs ustalany jest jednorazowo podczas trwania sesji, a jednostką transakcyjną jest pojedynczy papier wartościowy. W systemie notowań ciągłych kurs papieru może zmieniać się wielokrotnie podczas trwania sesji w zależności od napływających zleceń, a jednostką transakcyjną jest blok papierów wartościowych o wartości kilku tysięcy złotych.
Papiery wartościowe wprowadzmy do obrotu na konkretnym rynku. Poszczególne rynki notowań posiadają swoje cechy charakterystyczne. I tak rynek podstawowy( wartość akcji dopuszczonych do obrotu wynosi co najmniej 24 mln zł, a innych papierów wartościowych co najmniej 12 mln zł), równoległy(wartość akcji dopuszczonych do obrotu wynosi co najmniej 12 mln zł, a innych papierów wartościowych co najmniej 6 mln zł) i wolny(wartość akcji dopuszczonych do obrotu wynosi co najmniej 4 mln zł, a innych papierów wartościowych co najmniej 2 mln zł) to rynki akcji różniące się od siebie szczegółowymi kryteriami narzucanymi na notowane spółki i wynikającym z tego prestiżem spółki, w zależności od rodzaju rynku, na którym jest notowana. Dodatkowo na rynku podstawowym notowane są obligacje emitowane przez Skarb Państwa. Na czwartym z wyróżnianych rynków, czyli na rynku praw pochodnych notowane są papiery wartościowe , których cena zależy w znacznym stopniu od kształtowania się ceny danego podmiotu bazowego dla danego prawa majątkowego.
Emitent wprowadzający dany papier wartościowy na giełdę , pomimo otrzymania zgody na notowania, musi przez cały czas spełniać rygorystyczne przepisy. Wyemitowane przez niego papiery przestaną być notowane gdy zostaną wycofane z obrotu publicznego lub gdy przestaną spełniać warunki notowań. Rada Giełdy może również wycofać papiery wartościowe gdy wpłynie wniosek emitenta o ich wycofanie, emitent zostanie postawiony w stan likwidacji lub zostanie ogłoszona jego upadłość, emitent narusza przepisy prawa np. powoduje nierówny dostęp do informacji mających wpływ na ich kurs .
Jak wiadomo grać na giełdzie może każdy, ale tylko za pośrednictwem firm inwestycyjnych, czyli najczęściej domów maklerskich. Emitenci, jak również osoby nie inwestujące w papiery wartościowe i nie korzystające z możłiwości oferowanych na rynku giełłdowym, mają dostęp do informacji z giełd. Jedną z form upowszechniania informacji giełdowych są publikacje giełdowe. Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie oferuje bogaty wybór wydawnictw drukowanych. Informacje giełdowe przekazywane są także drogą elektroniczną w formie serwisów komercyjnych i publicznych. Oprócz bezpłatnych serwisów publicznych giełda udostępnia również serwisy płatne. Odbiorcami serwisów komercyjnych są profesjonalni dystrybutorzy informacji, którzy z kolei oferują je swoim klientom: inwestorom, bankom, innym instytucjom rynku finansowego.
Sądzę, że każdy, kto zechce rozpocząć inwestowanie na giełdzie, powinien mieć kilka cech charakteru, które niewątpliwie pomogą mu w podejmowaniu ryzyka. Jest to rozwaga, opanowanie oraz odwaga. W grze giełdowej nie ma miejsca na naiwność, nerwy oraz na zbyt dużą ufność wobec innych. Tu liczy się tylko własne przeczucie, przekonanie oraz właściwe informacje. Każdy inwestor powinien wiedzieć, jak ma się zachować w konkretnej sytuacji, znać swoje otoczenie, konkurencję i zagrożenia.
Na zakończenie kilka słów o sytuacji polskiej giełdy. Zdaniem prezesa GPW, nie należy polskiego rynku zaliczać do tych rynków, które mają problemy gospodarcze. W jednym z ostatnich rozmów Ludwik Sobolweski, obecny prezez WGPW, powiedział: "Według naszych obserwacji, inwestorzy międzynarodowi wrzucili polską gospodarkę do niewłaściwego koszyka. Polska gospodarka i polska giełda mają miejsce w koszyku tych gospodarek, które z dużym powodzeniem opierają się kryzysowi finansowemu". Wśród ekonomistów i inwestorów toczy się żywa debata na ten temat,jak również na problemy stojące na drodze prywatyzacji polskiej giełdy. “Jest duża szansa na prywatyzację warszawskiej giełdy do połowy najbliższego roku, jeśli w pierwszych miesiącach 2009 r. prawne aspekty tej operacji zostaną zatwierdzone. Jedna z opcji prywatyzacji giełdy zakłada jednak, że akcje GPW mogą nie trafić na parkiet” powiedział Ludwik Sobolewski na spotkaniu z Polish City Club.
Bibliografia:
“Przewodnik multimedialny” Warszawa 2002
“Podstawy przedsiębiorczosci” M.Biernacka, J.Korba, Z.Smutek