WYDZIAŁ BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO

KATEDRA HISTORII WOJSKOWOŚCI

Wojna, konflikt zbrojny

– pojęcie, istota, natura,

charakter zjawiska

Zasady zaliczenia

• Obecność na wykładach i

ćwiczeniach

• Prace pisemne na ćwiczenia oddane

w terminie wg wskazań osób
prowadzących ćwiczenia

• Praca w grupie na warsztatach

problemowych

• Test (zaliczenie - 65% poprawnych

odpowiedzi)

1. Wprowadzenie

2. Przemoc i użycie siły (definicje podstawowych pojęć i

kategorii)

3. Istota i natura wojny w ujęciu starożytnym (Tukidydes)

4. Istota i natura wojny w ujęciu klasycznym (C. v.

Clausewitz)

5. Współczesne rozumienie istoty i natury wojny – ujęcie

socjologiczne i kulturowe, psychologiczne i etologiczne
oraz wielowymiarowe.

ZAGADNIENIA:

• Od 3600 r. p.n.e. do czasów obecnych na świecie

miało miejsce około

14,5 tys. wojen i

konfliktów zbrojnych.

• W skali ponad

5,5

tys.

lat

istnienia

zorganizowanych społeczeństw ludzkość mogła
doliczyć się jedynie

dwustu dziewięćdziesięciu

dwóch lat pokoju

• Wymownie w tym kontekście brzmi wprowadzony

przez

Oktawiana Augusta

, a liczący blisko dwa

stulecia

Pax Romana

(

obejmuje okres od czasu objęcia

władzy cesarskiej przez

Oktawiana Augusta (30 r. p.n.e.)

okresu panowania

Marka Aureliusza (161-180)).

• Na historię ludzkości składa się również około

3,5

mld ofiar konfrontacji zbrojnych

• W samych tylko latach osiemdziesiątych i

dziewięćdziesiątych wojną dotknięta była aż

jedna czwarta ludzkości.

WPROWADZENIE

Jeszcze bardziej dobitnie czasy współczesne
podsumował Alvin Toffler:

[...] W zależności od sposobu liczenia około

150-160 wojen i

konfliktów wewnętrznych

szalało w tym świecie od chwili zawarcia

pokoju w 1945 r. [...] w tym czasie zginęło blisko

siedem milionów

dwieście tysięcy żołnierzy

. A jest to tylko liczba zabitych. [...]

Jakby na ironię, w całej pierwszej wojnie światowej liczba
zabitych żołnierzy była tylko nieznacznie wyższa. Wynosiła osiem
milionów czterysta tysięcy.
[...] Jeśli dodamy ofiary spośród

ludności cywilnej

, suma sięgnie

astronomicznej liczby

33-40 milionów zabitych

, znów nie licząc

rannych,

zgwałconych,

wysiedlonych,

chorych

lub

spauperyzowanych.
[...] Organizacja Narodów Zjednoczonych liczy dzisiaj dwustu
członków. [...] Wojny toczono w ponad sześćdziesięciu krajach
członkowskich. W samym roku 1990 Sztokholmski Instytut Badań
nad Pokojem SIPRI (Stockholm International Peace Research
Institute) zarejestrował trzydzieści siedem konfliktów zbrojnych.
W istocie na

2340 tygodni

, które upłynęły pomiędzy 1945 a 1990

rokiem, jedynie - imponująca liczba! -

trzy z nich obyły się bez

wojen

. Nazywanie lat od 1945 roku aż do współczesności latami „ery

powojennej" jest zatem szydzeniem z tragedii.

A. i H. Toffler, Wojna i antywojna, jak przetrwać na progu XXI wieku, Warszawa 1997, s. 21, 22.

Analizę Tofflerów potwierdzają dane SIPRI.
• W samych tylko latach 1990-2003, a więc już po

zakończeniu zimnej wojny, Afryka stała się
widownią

aż

dziewiętnastu

konfliktów

zbrojnych

(Algieria, Angola, Burundi, Czad, Republika Konga,

Demokratyczna Republika Konga, Etiopia, Etiopia-Erytrea, Gwinea
Bissau, Liberia, Maroko, Mozambik, Ruanda, Somalia, Afryka
Południowa, Sudan, Uganda)

• W tym samym okresie w konflikty zbrojne

zaangażowane

były

następujące

państwa

azjatyckie:

Afganistan, Kambodża, Indie (Kaszmir, Pendżab,

Assam), Pakistan, Indonezja (Timor Wschodni i Aceh), Birma (Kaczin,
Karen, Szan), Nepal, Filipiny (Mindanao), Sri Lanka (Tamil Elam),
Tadżykistan

• Jeśli do tego dodać pięć głównych konfliktów

rozgrywających w zachodniej hemisferze USA
(Kolumbia, Salwador, Gwatemala, Peru oraz
amerykańska wojna z terroryzmem),

to liczba

zbrojnych konfliktów i wojen w latach 1990-
2003 wynosi aż czterdzieści jeden.

Yearbook, 2003, Armaments, Disarmament, and International Security, Stockholm

International Peace Research Institute, Oxford University Press 2003, s. 111.

• Przemoc i użycie siły (definicje

podstawowych pojęć i
kategorii)

• Granice między tym co jest wojną a

tym, co wojną nie jest, są nieostre i
płynne.

• W odniesieniu do określenia tego,

czym są wojna i konflikt zbrojny,
możliwe są zatem dwa podejścia -
rozszerzające i zawężające.

Podejście rozszerzające definicję
wojny

• W podejściu rozszerzającym

wojna to każda

zorganizowana

działalność

jednej

sformalizowanej (w stopniu większym lub
mniejszym) grupy społecznej przeciw innej,
obliczona na osiągnięcie celów politycznych,
realizowana przy użyciu przemocy.

• Na potrzeby tego podejścia należy rozumienie

wojny zawęzić do obszaru działań zbrojnych.

świetle często wykorzystywanych - również w
pracach naukowych - określeń

„wojna celna"

„wojna

energetyczna"

itd.,

konflikt

zbrojny

oznaczałby

„wojnę zbrojną"

- czyli polityczną

działalność wielkich grup społecznych realizowaną
przeciwko innym wielkim grupom społecznym przy
użyciu środków militarnych. To zaś określałoby

konflikt zbrojny jako zjawisko węższe w
stosunku do wojny (właściwie jeden z jej
przejawów).

Podejście rozszerzające definicję
wojny (cd.)

• Istotnym problemem przy takim

podejściu do rozumienia

wojny jest uznanie

, iż

jej głównym elementem

konstytuującym jest sięganie do środków przymusu
bezpośredniego w relacjach między wielkimi grupami
społecznymi.

• Używając terminologii Josepha Nye'a Jr., można pokusić się o

stwierdzenie, iż

wojna to użycie w każdym wymiarze

środków z arsenału hard power w celu złamania woli
przeciwnika opierającego się akceptacji narzucanych
rozwiązań politycznych.

Na poparcie takiego oglądu

zjawiska warto powtórzyć uwagę Sun Tzu, iż najlepiej
wygrywać wojny bez walki i zniszczenia.

• Innym argumentem,

przemawiającym za znacznie szerszym

niż

wyłącznie

kategoriach

„aktywności

bojowej"

rozumieniem wojny

, jest

zjawisko przenoszenia działań

wrogich do cyberprzestrzeni

, gdzie nie dochodzi przecież

do bezpośrednich starć zbrojnych. Dzisiejsza wojna
informacyjna, choć nie jest zjawiskiem nowym (informacja
zawsze była jednym z głównych narzędzi wojny),

charakteryzuje się znacznym przesunięciem akcentu w
kierunku

prowadzenia

działań

niezawierających

elementu „klasycznego" starcia wojsk.

Podejście

zawężające

definicję

wojny

• Podejście

zawężające,

którego

zwolennikiem

jest

m.in

Bolesław

Balcerowicz, zakłada, że konflikt zbrojny to
„sprzeczność [...] rozwiązywana przy
wykorzystaniu

sił

zbrojnych,

stosujących przemoc zbrojną".

• Z tego poglądu wynika prosta konstatacja,

iż „każde działanie z użyciem sił
zbrojnych

lub

zorganizowanych

uzbrojonych

grup

jest

konfliktem

zbrojnym".

• B. Balcerowicz uznaje, że do takiego

zestawu

działań

zalicza

się:

wojnę,

interwencję zbrojną, incydent zbrojny,
przewrót wojskowy, blokadę zbrojną itp.

Podejście

zawężające

definicję

wojny (cd.)

• Wojna zatem jest szczególną (ekstremalną) formą

konfliktu zbrojnego

, którą wyróżnia z pozostałych

przejawów konfliktu zbrojnego fakt przejścia
swoistej „linii demarkacyjnej", za którą

„przemoc

zbrojna staje się główną metodą polityki, a siły
zbrojne

[...]

rozstrzygającym

bądź

współrozstrzygającym jej instrumentem"

• W pozostałych formach kryzysu i konfliktu

zbrojnego siły zbrojne nie mają charakteru
rozstrzygającego, a jedynie stanowią wsparcie i
„wzmocnienie" oddziaływania innymi środkami.

• W takiej pespektywie konflikt zbrojny

stanowi zjawisko znacznie szersze niż wojna.

Definicje wojny

C. von Clausewitz:
 Główne elementy clausewitzowskiej definicji to:

ścisły związek polityki, państwa i wojny,
pierwszeństwo

polityki

wobec

wojny,

potraktowanie

wojny

(przemocy)

jako

instrumentu polityki.

 Gdy ułoży się w pewną całość wyrażane w różnych

miejscach jego dzieła „O wojnie” elementy
otrzymujemy co następuje – wojna to:

czyn

polityczny

; dalszy ciąg stosunków politycznych

przejawiających się w

aktach przemocy

, mający

celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia

naszej woli

. I dalej, że:

celem działań

wojennych jest obezwładnienie wroga, jego
rozbrojenie:

doprowadzenie

jego

sił

zbrojnych do stanu, w którym nie będą one
zdolne do walki.

Definicje wojny (cd.)

Q. Wright :
• W klasycznej definicji Q. Wrighta wojna ...”jest

stanem

prawnym

pozwalającym

(...)

rozwiązywać konflikt przez użycie siły zbrojnej".

• Wojna oznacza równoczesny konflikt sił zbrojnych,

nastrojów ludności, zasad prawnych i kultur
narodowych.

• Pojęcie "wojna" dla omawianego klasyka, a też

późniejszych myślicieli, zarezerwowane jest
jedynie dla tych konfliktów, w które społeczeństwa
(państwa, narody) angażują całość bądź
większość swoich zasobów.

„A Study of War”, Chicago 1951 za: J. Wiatr, "Socjologia wojska", Warszawa 1964, s. 50

Definicje wojny (cd.)

C. Schmitt :
• C. Schmitt, definiował wojnę jako ...”konflikt

między

jednostkami

zorganizowanymi

politycznie,

prowadzony

pomocą

uzbrojenia”.

F. Skibiński:
• F. Skibiński podkreślał, że wojna nosi charakter

krwawej walki zbrojnej, staczanej przez
zorganizowane siły.

• Ogranicza tym samym pojęcie wojny do tych

jedynie

konfliktów

zbrojnych,

których

obustronnie używa się sił zbrojnych w walce
zbrojnej.

Definicje wojny (cd.)

W myśl powyższych klasycznych definicji,
konflikt zbrojny jest wojną wtedy, gdy
zaistnieją określone warunki:
• prawne - kiedy w świetle litery prawa

następuje wybuch wojny;

• strukturalne - kiedy podmiotem działań

zbrojnych są państwa (określone siły
polityczne) i ich siły zbrojne;

• funkcjonalne - kiedy celem wojny jest

narzucenie

woli

innemu

państwu

(organizacji politycznej, narodowi) poprzez
fizyczne obezwładnienie jego sił zbrojnych;

• ekonomiczne

kiedy

następuje

zaangażowanie wszystkich lub większości
zasobów

państwa

(zaangażowania

zasobów).

Definicje wojny (cd.)

najistotniejszych,

nieodzownych

elementów, które składają się na definicję
wojny należą pojęcia:
• konfliktu miedzy społeczeństwami

(jako całościami) bądź państwami;

• przemocy zbrojnej;
• organizacji

(państwa,

dostatecznej

grupy ludzi mających określone cele
polityczne);

• sił zbrojnych (wojska);
• celu.

• Istota i natura wojny w ujęciu

starożytnym (Tukidydes)

Tukidydes i „Wojna peloponeska”

• O życiu Tukidydesa wiadomo niewiele. Wszystkie

informacje pochodzą, prawie wyłącznie, z jego
dzieła.

• W pierwszym zdaniu Wojny peloponeskiej nazywa

siebie „Tukidydesem z Aten" lub „Tukidydesem,
synem Olorosa".

• Wojna peloponeska

jest opisem wojny między

Spartą a Atenami, która toczyła się w latach 431-
404 p.n.e., z przerwą w okresie tzw. pokoju
Nikiasza (przed 469-413 p.n.e.).

• Dzieło Tukidydesa nie jest jednak tylko kroniką

najważniejszych wydarzeń tej wojny. Ze względu
na możliwość ekstrapolowania z niego rozmaitych
postaw

teoretycznych

stało

się

źródłem

argumentów zarówno dla zwolenników, jak i
krytyków przede wszystkim tradycji realizmu
politycznego w stosunkach międzynarodowych, a w
dalszej konsekwencji – w stosowaniu przemocy w
relacjach między państwami .

Tukidydes i „Wojna peloponeska” (cd.)

Realiści polityczni zawłaszczyli Tukidydesa jako
prekursora realizmu.

• Hans J. Morgenthau w Politics among Nations

(1948) odwołuje się do Tukidydesa, ilustrując
rozumienie interesu jako czynnika decydującego o
stosunkach między państwami i stosunkach
między ludźmi oraz podkreślając znaczenie siły w
rządzeniu.

• Kenneth N. Waltz w Man, the State and War (1954)

przywołuje Tukidydesa jako przykład myślenia
systemowego

znajdującego

wyraz

tezie

wskazującej najważniejszy powód wybuchu wojny
peloponeskiej: „Otóż za najistotniejszy powód,
chociaż przemilczany, uważam wzrost potęgi
ateńskiej

strach,

jaki

wzbudziło

Lacedemończyków".

Tukidydes i „Wojna peloponeska” (cd.)

• Paul R. Viotti i Mark V. Kauppi uważają, że

realiści przedstawiają Tukidydesa jako pierwszego
autora tradycji realistycznej.

• Michael Doyle pisze, że dla większości badaczy,

zajmujących się stosunkami międzynarodowymi,
myśleć jak realista, oznacza pozostawać w zgodzie
z Tukidydesem.

• Robert O. Keohane i Joseph Nye uważają

Tukidydesa za przedstawiciela „tradycyjnego"
paradygmatu, którego zarówno klasyczni realiści,
budujący

swoją

teorię

założeniu

niezmienności natury ludzkiej, jak i neorealiści,
podkreślający

znaczenie

struktury

międzynarodowej, mogą znaleźć poparcie dla
swoich tez.

Tukidydes i „Wojna peloponeska” (cd.)

• Robert Gilpin w War and Change in World Politics

(1981) odwołuje się do Tukidydesa kilkanaście razy,
szukając

Wojnie

peloponeskiej

ilustracji do

przedstawianych przez siebie tez.

• Odwołania dotyczą różnych kwestii, spośród których

najwięcej uwagi Gilpin poświęca Tukidydesowi
podkreślającemu znaczenie wielkiej wojny (wojny
hegemonicznej) między Spartą a Atenami o
dominację nad Helladą oraz psychologicznym
przyczynom wybuchu tej wojny

zawartym w strachu

przed

historyczną

zmianą

jako

skutkiem

nierównomiernego rozwoju Aten i Sparty

• W późniejszej pracy Gilpin dokonuje bardziej

strukturalnej interpretacji Tukidydesa, sprowadzając
istotę lekcji do szczególnego znaczenia rozkładu
siły

systemie

międzynarodowym

jako

podstawowej determinanty zachowań państw.

Sparta odpowiedziała w racjonalny sposób na wzrost
siły Aten i była zmuszona stanąć do rywalizacji z nimi o
hegemonię. Dla Gilpina sytuacja ta jest dobrą ilustracją
jego „strukturalnej teorii wojny".

Tukidydes i „Wojna peloponeska” (cd.)

• Według

Keohane,

Tukidydes

należał

pierwszych autorów, którzy sformułowali trzy
podstawowe

założenia

klasycznego

realizmu

politycznego:

• (1)

państwa

(lub

miasta-państwa)

są

najważniejszymi

jednostkami

stosunków

międzynarodowych;

• (2) państwa dążą do siły/władzy zarówno jako celu

samego w sobie, jak i środka umożliwiającego
realizację innych celów;

• (3) państwa zachowują się w sposób racjonalny, a

tym samym możliwy do racjonalnej interpretacji
przez innych uczestników tych stosunków.

Wojna

peloponeska

analizie

Tukidydesa

• Dla Tukidydesa, rozważającego przyczyny wybuchu

wojny,

obawy Sparty przed wzrostem potęgi Aten

były przyczyną najistotniejszą,

ale nie jedyną

• Jeśli pominiemy przyczyny, które Tukidydes określa jako

„powody oficjalnie podawane", to i tak wskazuje on
dodatkowo trzy inne istotne powody.

• Wymieniają je posłowie ateńscy, przemawiając przed

zgromadzeniem

lacedemońskim

wystąpieniu

Koryntyjczyków przekonujących Spartę o konieczności
przeciwstawienia się ekspansji Aten. Są nimi:

bezpieczeństwo, honor i własny interes

„Nie zrobiliśmy zatem nic nadzwyczajnego ani niezgodnego
z naturą ludzką, jeśli ofiarowaną nam władzę przyjęliśmy i
jeśliśmy jej z rąk nie wypuścili kierując się najbardziej
naturalnymi pobudkami: strachem, honorem i względem na
korzyść. I znów nie my pierwsi wprowadziliśmy zasadę siły:
zawsze istniała zasada, że słabszy ulega mocniejszemu".

Wojna

peloponeska

analizie

Tukidydesa

Po pierwsze, zagrożenie bezpieczeństwa i
postawa Aten podczas inwazji perskiej zdecydowały o
budowie imperium.

• Kiedy okazało się, że los całej Grecji zależy od floty,

Ateńczycy

dostarczają

siły,

która

decyduje

zwycięstwie:

największą

liczbę

okrętów,

wodza

(Temistoklesa) i odwagę

„Gdybyśmy bowiem poddali się Persom, zląkłszy się tak jak inni o

swój kraj, albo później nie odważyli się pójść na okręty uważając się
za zgubionych, nie moglibyście stoczyć bitwy morskiej mając zbyt
małą flotę, a sprawy potoczyłyby się tak, jak sobie tego życzyli
Persowie".

• Działania te stanowią uzasadnienie i dają prawo Atenom

do posiadania imperium. Kiedy perskie zagrożenie
Aten słabnie,

rośnie zagrożenie ze strony Sparty.

Sprzymierzeńcy

Aten,

niezadowoleni

kontroli

sprawowanej przez imperium i narzuconych im
obowiązków trybutowych, podejmują działania mające
na celu uwolnienie się od tej zależności. Sparta staje się
w naturalny sposób biegunem skupiającym oczekiwania
poparcia.

Wojna

peloponeska

analizie

Tukidydesa

• Utrata sprzymierzeńców jest dla Aten stratą

podwójną.

Stratą absolutną z punktu widzenia siły

ateńskiej floty i obniżającą bezpieczeństwo Aten

przyłączeniu się dawnych sprzymierzeńców do Ligii
Peloponeskiej i wzmocnieniu w ten sposób siły Sparty.

• Swoje postępowanie Ateny uzasadniają zatem obawą

przed

utratą

swojego

bezpieczeństwa

uniknięciem

ryzyka

zdominowania

przez

hegemonię Sparty.

• Inny wymiar bezpieczeństwa Aten wiąże się z

koniecznością ochrony ich życiowych interesów
ekonomicznych. Prosperity i przetrwanie Aten jako
społeczeństwa handlowego zależy od utrzymania
bezpieczeństwa szlaków morskich na Morzu Egejskim.

• Zniszczenie upraw w Attyce zagraża politycznemu

istnieniu Aten. Niedopuszczenie do blokady Pireusu
staje się kwestą życiową dla ateńskiej polis.

Wojna peloponeska w analizie Tukidydesa

Po drugie, istotnym motywem jest honor.

• „Oracja pogrzebowa" Peryklesa ku czci pierwszych

poległych w wojnie peloponeskiej jest wyrazem
znaczenia przydawanego wiecznej sławie przodków,
którzy przekazali potomkom kraj wolny, oraz tym, którzy
uczynili Ateny zupełnie niezawisłe i silne, zarówno w
czasie pokoju, jak i wojny.

• Ustrój polityczny Aten nie naśladował obcych praw,

ale

stanowił wzór dla innych. Demokracja, wolność,

ustanowione prawa, styl życia, pomyślność ekonomiczna
dają Ateńczykom powód do dumy i budują sławę Aten.

• Imperialna sława ułatwia sprawowanie kontroli nad

sprzymierzeńcami, którzy przekonani o potędze Aten są
mniej skłonni do buntu,

rozprzestrzenianie się ustroju

demokratycznego w imperium zwiększa sławę Aten

, te zaś

broniąc demokracji przed oligarchicznymi fakcjami
zwracającymi się o poparcie do Sparty zwiększają swoje
bezpieczeństwo.

Wojna peloponeska w analizie Tukidydesa

Po trzecie, motywem są różnorodne interesy
materialne.

• Skoncentrowanie handlu morskiego w Pireusie przynosi

Atenom

dochody w postaci 2% cła nakładanego na

towary przywożone i wywożone.

• Rozwój gospodarczy powoduje rozpowszechnienie

niewolnictwa. Ateńczycy są świadomi, że te rozmaite
korzyści, wynikające z polityki imperialnej, są
powiązane.

• Ziemia uprawiana przez niewolników, imperialny trybut,

imperialne kopalnie sprzyjają monetaryzacji gospodarki

która z kolei, służąc handlowej dominacji, stymuluje
równocześnie budowę okrętów, a więc dominację
morską, która w ostateczności decyduje

o utrzymaniu

imperium

Wojna peloponeska w analizie Tukidydesa

• Bezpieczeństwo lub strach przed jego utratą jest

również motywem, który decyduje o rozpoczęciu
wojny przez Spartan.

• Na zwołanym zgromadzeniu, po opuszczeniu Sparty przez

posłów

ateńskich

sprzymierzonych

Spartą

Koryntyjczyków, które decydowało formalnie o rozpoczęciu
wojny, podjęto uchwałę o zerwaniu pokoju.

• Uchwałę tę - pisze Tukidydes - Lacedemończycy

podjęli nie tyle z namowy sprzymierzeńców,

ile ze

strachu przed Ateńczykami.

„Widząc bowiem, że wielka część

Hellady jest już opanowana przez Ateńczyków, bali się, żeby
ich potęga jeszcze bardziej nie wzrosła".

• Strach przed utratą bezpieczeństwa odgrywa główną

rolę jako czynnik wyjaśniający przyczyny wojny w
racjonalizacji Tukidydesa.

• Chęć zapewnienia sobie bezpieczeństwa popycha

Ateńczyków do budowy imperium

i strach Spartan

przed tym imperium i utratą bezpieczeństwa skłania
tych ostatnich do zerwania w czternastym roku
obowiązującego

trzydziestoletniego

traktatu

pokojowego z Atenami

(tzw. pokój trzydziestoletni zawarty

w 445 p.n.e., kończący pierwszą wojnę peloponeską).

• Istota i natura wojny w ujęciu

klasycznym (C. v. Clausewitz)

Carl Phillip Gottlieb von Clausewitz
(1780-1831)

Kalendarium życia:

• 1792 - (12 lat) – wstąpił do armii pruskiej (34 Regiment

Piechoty).

• 1793-94 - (12-13 lat) – walczył w wojnie z Francją.
• 1795 - (15 lat) – awansowany do stopnia porucznika.
• 1801 - (21 lat) – przyjęty do Allgemeine Kriegschule

(Akademii Wojskowej) w Berlinie.

• 1803 - (24 lata) – kończy Akademię jako prymus.

• 1806 - (26 lat) – walczył w kampanii roku 1806,

pojmany przez Francuzów.

• 1807-08 - (27/28 lat) – w niewoli we Francji i Szwajcarii.

• 1808 - (28 lat) – jako asystent Scharnhorsta bierze

udział w reorganizacji armii pruskiej.

• 1810 - (30 lat) – mianowany profesorem Akademii

Wojskowej, odpowiedzialny za edukację wojskową
następcy tronu.

Carl Phillip Gottlieb von Clausewitz
(1780-1831)

Kalendarium życia:

• Kalendarium życia:

• 1812-13 - (32/33 lat) – odmawia współpracy militarnej z

Francją, porzuca armię pruską i wstępuje do rosyjskiej.
Walczył w całej kampanii rosyjskiej, odegrał kluczową rolę w
doprowadzeniu do dezercji pruskich korpusów Yorcka z
Armii Francuskiej, został rosyjskim oficerem łącznikowym z
kwaterą Bluchera, mianowany dowódcą rosyjsko-pruskiego
legionu.

• 1814 - (34 lata) – przywrócony do armii pruskiej.
• 1815 - (35 lat) – walczy pod Waterloo jako szef sztabu III Korpusu

Armii Pruskiej Generała Thielmanna.

• 1816-18 (36/38 lat) – służył w sztabie generała Gneisenau w

Koblencji.

• 1818 - (38 lat) – otrzymał stopień generała-majora. Został

dyrektorem Akademii Wojskowej.

• 1831 - (51 lat) – mianowany szefem sztabu armii obserwacyjnej

generała Gneisenau w Poznaniu, mającej kontrolować powstanie
listopadowe. Rosyjska armia interwencyjna przywlekła ze sobą
epidemię cholery, na którą zmarł 16 listopada we Wrocławiu.

• C. von. Clausewitz opublikował wiele prac

wojskowo-historycznych

oraz

traktatów

teoretycznych:

• Kampania włoska roku 1796,
• Kampania włoska i szwajcarska 1799 r.,
• Kampania rosyjska 1812 r.,
• Kampania 1813 r. do zawieszenia broni i kampania 1814 r, we

Francji,

• Kampania 1815 r. we Francji oraz Strategia roku 1804 z dodatkami

odnośnie 1808 i 1809 r.,

• Strategiczna analiza kampanii Gustawa Adolfa, Tureniusza,

Luxemburga i Sobieskiego, Munnicha, Fiyderyka Wielkiego i księcia
Wilhelma Brunswickiego oraz inne historyczne materiały dotyczące
strategii i zasady sztuki wojennej - uzupełnienie mych wykładów
udzielanych Jego Królewskiej Mości Wysokości Następcy Tronu.

• Z jego prac najwyżej z punktu widzenia teorii

wojen ocenić należy Strategię roku 1804 z
dodatkami odnośnie 1808 i 1809 r., z której wiele
tez znalazło później rozszerzenie w kluczowym
dziele tego teoretyka, O wojnie.

C. von. Clausewitz „O wojnie”
• Jak sam napisał w notatce pochodzącej

najprawdopodobniej z lat 1816-1818 i dotyczącej
jego własnej oceny szkicu owstającej pracy:

(…)

ambicją moją było napisać taką książkę, która by
nie była zapomnianą po dwóch lub trzech latach i
którą by każdy interesujący się danym
przedmiotem mógł wziąć do ręki w każdym razie
częściej niż jeden raz.

• Praca składa się z ośmiu ksiąg, przy czym dwie

ostatnie są szkicami. W kolejności noszą one
nazwy: O naturze wojny, Teoria wojny, O strategii w
ogólności, Bitwa, Siły zbrojne, Obrona, Natarcie i
Plan wojny.

• Poszczególne księgi podzielone zostały na

rozdziały, a niektóre także na podrozdziały.

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)

• Zastosowana

przez

Clausewitza

heglowska

metoda

dialektyczna umożliwiła mu dogłębne i do tego ze wszech
miar naukowe zbadanie zjawiska wojny we wszystkich jej
uwarunkowaniach, a jednocześnie pozwoliła sformułować
klasyczną dziś tezę, że wojna jest bezpośrednio uzależniona
od polityki, że jest jej realizacją przy użyciu sił zbrojnych.

• Wojna jest niczym innym jak dalszym ciągiem polityki przy

użyciu innych środków.

Wyznaczenie nadrzędności polityki

nad wojną autor uzasadniał tym, że w wypadku rozpoczęcia
działań militarnych

stosunki polityczne na skutek wojny

samej nie ustają i nie zmieniają się w coś zupełnie innego,
lecz w istocie swej nadal istnieją niezależnie od tego, jaki
kształt przyjmują środki, którymi wojna się posługuje.

• Udowadniał, że wojny nigdy nie można oddzielić od polityki.

Wojna jest więc narzędziem polityki. Uzależnienie wojny od
polityki prowadzi z kolei do tego, że im poważniejsza i
większa staje się polityka, tym potężniejsza i większa będzie
wojna.

• To z kolei było dla niego podstawą do zdefiniowania wojny:

Wojna jest nie tylko czynem politycznym, lecz i prawdziwym
narzędziem

polityki,

dalszym

ciągiem

stosunków

politycznych, przeprowadzaniem ich innymi środkami.

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)

• Wojnę rozpatrywał jako czyn polityczny, twierdząc,

iż

gdyby

była

ona

jedynie

skończonym,

nieskrępowanym, bezwzględnym przejawem siły,

wówczas

wywołana przez politykę musiałaby zająć

jej miejsce jako zdarzenie całkiem od niej
niezależne, co więcej nawet usunąć ją i kierować
się tylko własnymi prawami.

• Clausewitz wojnę traktował

jako jedno ze zjawisk

społecznych

posiadających

własne

prawa.

Twierdził, że nie było i nie ma wojen,

które nie

stanowiłyby środkowego ogniwa w przyczynowo-
skutkowym łańcuchu wydarzeń zamykających się
w schemacie pokój - wojna - pokój.

• Zjawisko wojny ujmował nie jako wynik określonych

warunków, ale jako kontynuację poprzedzających
ją stosunków politycznych. Stąd teza, że polityka
wskazuje cel wojny oraz określa jej charakter.

Dla

każdej wojny najistotniejszym zadaniem miało
być osiągnięcie celu politycznego, dla którego
została ona wywołana.

Cel polityczny stanowić

miał pierwotny motyw wojny, kolejnym było
dążenie do niego różnymi sposobami, w tym
także poprzez działania wojenne

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)

• Chociaż nadrzędną kwestią dla każdej wojny powinno

być — zdaniem Clausewitza - osiągnięcie założonego
celu politycznego, to od strony technicznej należało się
koncentrować na sposobach

powalenia wroga, to

znaczy jego obezwładnienia

. W tym celu należało:

• zniszczyć jego siły zbrojne;
• zdobyć kraj;
• złamać wolę prowadzenia dalszej walki.

• Natomiast gdy nie można było całkowicie pokonać

przeciwnika, to w celu jego osłabienia należało
zastosować następujące metody:

• najazd na część jego terytorium, bez zamiaru

utrzymania go;

• koncentracja własnych działań na najbardziej

newralgicznych pozycjach wojsk lub obiektów
przeciwnika, w wyniku czego poniesie on dotkliwe
straty;

• stosowanie strategii i taktyki zmęczenia wroga.

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)

• Przy badaniu problematyki wojny i wojska Clausewitz

uwzględniał tylko takie zjawiska, wydarzenia i
fakty, które we wzajemnym powiązaniu powinny
prowadzić do zrealizowania wytyczonych przez
państwo

celów

politycznych.

Natomiast

nie

dopuszczał

ewentualności

samodzielnego

narzucania przez wojnę jakichkolwiek celów
politycznych.

Podporządkowanie politycznego punktu widzenia wojskowemu

byłoby absurdalne, gdyż wojnę stworzyła polityka. Polityka jest
inteligencją, wojna zaś tylko narzędziem, a nie odwrotnie.
Pozostaje więc tylko konieczność podporządkowania punktu
widzenia wojskowego politycznemu punktowi widzenia.

• Twierdząc, że

nadrzędnym zadaniem każdej wojny

jest zrealizowanie założonego celu politycznego,
dowodził on istnienia wielu dróg do niego
prowadzących.

Nie zawsze przy tym należało dążyć

całkowitego pokonania przeciwnika.

Niekiedy

osiągnięcie sukcesu cząstkowego (zniszczenie sił
zbrojnych,

okupacja

części

terytorium,

wyeliminowanie sojuszników) mogło doprowadzić
do

złamania

woli

walki

przeciwnika

zrealizowania tym samym zakładanego celu
wojny.

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)
• Zdaniem Clausewitza, po wyznaczeniu celu wojny

należało koncentrować uwagę na znalezieniu
środków jego realizacji.

• Uważał on, że istnieje jeden tylko środek - walka

zbrojna.

Walka zbrojna na wojnie nie jest

pojedynkiem, lecz wielokrotnie rozczłonkowaną
całością

• Najskuteczniejszym

środkiem

walki

jest

natomiast

bój

. On z kolei znajduje swój wyraz w

bitwie. Clausewitz dowodził, że bitwa jest
właściwą czynnością wojenną, a wszystko inne
jest tylko przygotowaniem do niej. Jego zdaniem:

Bitwa — to walka, a celem jej jest zniszczenie lub
pokonanie przeciwnika

• Wśród bitew najważniejszą rolę spełniać miała

bitwa

walna

która

umożliwiała

osiągnięcie

rozstrzygnięcia w walce, dlatego też uznana
została przez Clausewitza za najważniejszy i
decydujący środek wojny. Definiując

bitwę walną,

twierdził, że: Jest to walka sil głównych [...] walka
toczona z całym wysiłkiem o istotne zwycięstwo.

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)

• Analizując znaczenie

bitwy walnej

dla osiągnięcia

strategicznego celu wojny, generał wyciągnął
następujące wnioski:

1. Zniszczenie nieprzyjacielskich sił zbrojnych jest

główną zasadą prowadze nia wojny i dla całej
pozytywnej strony działań jest główną drogą
prowa dzącą do celu;

2. Zniszczenie to dokonywa się głównie przez bitwę;
3. Tylko wielkie, walne bitwy przynoszą wielkie

sukcesy;

4. Sukcesy największe są wtedy, gdy poszczególne

starcia łączą się w jedną wielką bitwę;

5. Wódz ma możność bezpośredniego działania tylko

podczas bitwy walnej, a z natury rzeczy dowierza
on najchętniej rękom własnym.

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)

Wojna

- czynności polegające na zarządzaniu i

prowadzeniu poszczególnych bitew i łączeniu ich

pomiędzy sobą dla osiągnięcia celów wojny.

Pierwsze nazywamy

taktyką

, drugie –

strategią.

Strategię

definiował jako naukę o użyciu bitew do

celów wojny, natomiast

o taktyce

pisał, że jest nauką o

użyciu sił zbrojnych w bitwie.

Decyzja strategiczna

mówi, kiedy, gdzie i jaką siłą

zbrojną stoczyć bitwę.

C. von. Clausewitz „O wojnie” (cd.)
• Clausewitz dostrzegał jednak potrzebę prowadzenia

nie tylko bitwy walnej, ale też innych bitew -
zarówno

zaczepnych

, jak i

obronnych

. Ich wspólną

cechą

miało

być

dążenie

zniszczenia

nieprzyjacielskich sił zbrojnych, natomiast różniły
się one celem, który miały osiągnąć (zdobycie lub
obrona danej miejscowości czy wyznaczonej części
terenu).

• Clausewitz sprecyzował warunki umożliwiające

odniesienie zwycięstwa w toczonych wielkich
bitwach, a zależne od:

zastosowanego wariantu

taktycznego, warunków terenowych, proporcji i
rodzaju wojsk lub stosunku sił.

• Z kolei zwycięstwo widział wówczas, gdy: zada się

przeciwnikowi większe straty w siłach fizycznych;
załamie się lub podważy jego siły moralne;
przeciwnik przyzna się do poniesienia klęski i
wyrzecze się realizacji swego zamiaru wojennego.

• Uważał, że czynności wojenne obejmują dwie główne

kategorie: przygotowania do wojny i prowadzenie
wojny.

• Współczesne rozumienie

istoty i natury wojny

Wojna i konflikty zbrojne w ujęciu

socjologicznym i kulturowym.

• Z socjologicznego punktu widzenia wojna jest

zjawiskiem społecznym. W tym zakresie badania
swe prowadził francuski uczony Georges Bouthoul
(1896-1980), który nadał im miano polemologii.

• Polemologia to dziedzina nauki, która stara się

odpowiedzieć na pytanie o częstotliwość rytmów
wojowniczości oraz o przyczyny strukturalne,
koniunkturalne i okazjonalne konfliktów zbrojnych.

Wojna i konflikty zbrojne w ujęciu socjologicznym
i kulturowym (cd.)

Czynniki:

• strukturalne - zależne od rodzaju techniki, nadmiernego

zbrojenia, wzrostu znaczenia elit wojskowych, potencjału
ekonomicznego i demograficznego;

• koniunkturalne - głównie polityczne alianse i koalicje,

zmiany opinii publicznej pod wpływem ideologii,
propagandy lub religii, negatywne stereotypy etniczne;

• okazjonalne (bezpośrednie) - nieprzewidziane incydenty

czy prowokacje.

• Powyższe ujecie w myśl którego polepszenie warunków

bytowania jest wprost proporcjonalne do częstotliwości
wybuchu wojen, nie wydaje się w pełni przekonujące.
Postrzeganie epoki powojennej w tych kategoriach
zniekształca obraz, gdyż wojna jest nieodłącznym
atrybutem historii ludzkości.

Wojna i konflikty zbrojne w ujęciu socjologicznym i
kulturowym (cd.)

• Łączenie liczby konfliktów zbrojnych po 1945 r. z

globalnym wskaźnikiem wzrostu poziomu życia nie
znajduje uzasadnienia.

• Tak zwane państwa uprzemysłowione (dobrobytu)

stanowią

zaledwie

niespełna

proc.

całej

międzynarodowej społeczności, a zatem ich wskaźniki
gospodarcze powinny determinować częstotliwość
konfliktów zbrojnych, które koncentrują się na
pozostałych 80 proc. obszarów.

• Tak więc w ujęciu globalnym, kiedy istnieją wszelkie

możliwości

rejestrowania

konfliktów

zbrojnych,

koncepcja ta przestaje mieć znamiona uniwersalnej,
zawsze jednak znajdując potwierdzenie na szczeblu
lokalnym.

Wojna

konflikty

zbrojne

ujęciu

psychologicznym i etologicznym

S. Freud:

• Wychodząc z założenia, że człowiek jest z

natury istotą agresywną Sigmund Freud
stawiał znak równości między agresją
indywidualną, a zbiorową uważając tym
samym wojnę za nieodłączny atrybut
zachowania państw, które tworzą ludzie.

• Freud

łączył

rozwój

cywilizacyjny

instynktem agresji, stawiając hipotezę, iż
pierwszy warunkuje ostatni, a zatem

agresja

jednostki

społeczeństwa

zmniejsza

się

wraz

postępem

cywilizacyjnym

Wojna

konflikty

zbrojne

ujęciu

psychologicznym i etologicznym (cd.)

K. Lorenz :

• Konrad Lorenz - porównując zachowania świata

zwierzęcego i ludzkiego - stwierdził, że w
przyrodzie

agresja

staje

się

nieodłącznym

motywem

postępowania

gwarantującym

przetrwanie, pozyskiwanie pożywienia, partnera i
terytorium.

• W obrębie gatunku agresja częstokroć pełni

natomiast

funkcję

rytuału,

atak

podporządkowywanie

sobie

innych

członków

społeczności stanowią niewielkie zagrożenie dla
życia.

• Tymczasem

człowiek

pozbawiony

atrybutów

zwierzęcych (brak kłów i szponów), które dawałyby
mu sposobność zadawania śmierci członkom
własnego

gatunku,

posiadł

umiejętność

wytwarzania broni, nim jeszcze jego potencjalne
ofiary zdołały rozwinąć mechanizmy obronne.

Wojna

konflikty

zbrojne

ujęciu

psychologicznym i etologicznym (cd.)

K. Lorenz :

• W konkluzji Lorenz stwierdzał, iż człowiek jako

jednostka zdolny jest do zabijania członków
własnego gatunku (zabójstwo) bądź do agresji w
formie zorganizowanych działań zbrojnych. Tym
samym rozważania naukowe Lorenza szły w
kierunku określenia agresji ludzkiej jako wyniku
specyficznego kodu genetycznego.

• Niepowodzenie

jego

wyselekcjonowaniu

oznaczałoby zatem, że agresja i wojna są
działaniami nabytymi, a nie instynktownymi.
Krytycy Lorenza wskazywali na błędne pojmowanie
przez niego zagadnienia agresji, gdyż wojna jest
działaniem

zaplanowanym,

mobilizującym

społeczeństwo, a tym samym nie wynika z
instynktownych zachowań jednostki czy grupy.

•

K. Lorenz, On Aggression, New York 1966.

Wojna i konflikty zbrojne w ujęciu
wielowymiarowym - wymiar indywidualny,
krajowy, systemowy i globalny.

• W wymiarze indywidualnym mamy do czynienia z

pierwiastkiem racjonalności i irracjonalności w
działaniu.

• W pierwszym przypadku, Michael Howard uznaje

zasadę sięgania po przemoc bądź inne tego typu
środki za przejaw racjonalnych decyzji przywódców,
w wyniku czego wojna jest przemyślanym i
zracjonalizowanym rozstrzygnięciem podjętym przez
obie

antagonistyczne

strony

pozostające

przekonaniu, że w ten sposób osiągną znacznie
więcej niż przy zastosowaniu innych środków.
Koncepcja

zakłada

racjonalne

kalkulacje

przywódców

mających

pełną

świadomość

potencjalnych rezultatów własnych decyzji.

M. Howard, The Causes of Wars and Other Essays, Cambridge, Mass. 1984.

(cd.):

• W drugim przypadku, pojawia się element dużej

dozy ryzyka spowodowanego brakiem racjonalnych
kalkulacji dotyczących konsekwencji, co wynika z
osobowości przywódcy. John Stoessinger przytacza
przykłady irracjonalnych decyzji na najwyższym
szczeblu spowodowanych poddaniu się emocjom i
impulsom, w których brakuje miejsca na racjonalne
rozważania.

• Klasycznym wręcz przykładem może być decyzja

Hitlera o uderzeniu na ZSRR przed ostatecznym
pokonaniem Wielkiej Brytanii. Wynikała ona z
przeświadczenia o szybkim sukcesie na wschodzie,
braku zagrożenia ze strony sił brytyjskich, ale
przede

wszystkim

świadomości

braków

potencjału niemieckiego i niedocenianiu potencjału
sowieckiego.

•

J. Stoessinger, Why Nations Go to War, New York 1990.

Wymiar państwowy (krajowy)

• Inną grupę stanowią koncepcje stawiające na

pierwszym planie typ ustroju państwa i budowę
struktur

społecznych,

przekłada

się

rozróżnienie między systemami i społeczeństwami
skorymi do sięgania po argument przemocy oraz o
bardziej pokojowym usposobieniu.

• Dość powszechne postrzeganie demokracji jako

systemu mniej podatnego na stosowanie przemocy w
stosunkach międzynarodowych nie wydaje się
znajdować pełnego potwierdzenia.

• Teorie te zakładają bowiem, iż demokracja jest ściśle

powiązana z systemem gospodarczym warunkującym
poziom rozwoju gospodarczego.

• A zatem im wyższy poziom rozwoju ekonomicznego

(państwa dobrobytu), tym więcej demokracji, a
zarazem tym mniejsza agresywność społeczeństwa.

Wymiar krajowy (cd.)

• Tymczasem istnieje wiele przykładów wskazujących

na systemy demokratyczne, które bynajmniej nie
stroniły od - całkiem zresztą skutecznego -
stosowania przemocy.

• Współcześnie egzemplifikują to Stany Zjednoczone

czy Wielka Brytania (wojna o Falklandy w 1982 r.),
jednak zazwyczaj odwoływanie się do przemocy jest
podyktowane działaniami defensywnymi.

• Cechą charakterystyczną pozostaje fakt, iż w XX i XXI

demokracje nie występowały przeciwko sobie

, a

nawet kroki ofensywne (na przykład amerykańska
wojna w Afganistanie w 2001 i Iraku w 2003 r.) były
skierowane

przeciwko

systemom

niedemokratycznym. Bruce Russett w swych
badaniach nad demokracjami kładzie nacisk na długi
proces mobilizacji sił państwa demokratycznego. Jest
to czas wykorzystywany przez dyplomację, a zatem
sięganie po środki pokojowe wynika z uwarunkowań
systemowych.

•

B. Russett, Democracy and Peace, [w:] B. Rusett, H. Storr (red.), Choices in World Politics: Sovereig nity
and Interdependence, New York 1989, s. 245-260.

Wymiar systemowy

• Analizy systemowe dopatrują się przyczyn wybuchu

wojen w suwerenności państw działających w
zanarchizowanym,

poliarchicznym

środowisku

międzynarodowym.

• W pozbawionym nadrzędnej władzy świecie przemoc

jest wyrazem suwerennej decyzji określonych władz
państwowych. Teoretycznie więc chcąc polepszyć swoją
pozycję, państwo mogłoby uciec się do stosowania
polityki przemocy, nie bacząc na konsekwencje prawne.

• Z naukowego punktu widzenia trudno jednak określić,

który

systemów

międzynarodowych

sprzyja

wybuchowi wojny, a który jest w stanie jej zapobiec.

• Badania takie prowadzili między innymi Claudio Cioffi-

Revilla i Quincy Wright, zestawiając dane statystyczne
na temat częstotliwości wybuchu wojen i porównując je
z panującymi układami geopolitycznymi. Szkoła
realistyczna kładzie natomiast nacisk na problematykę
rozmieszczenia potencjału na świecie, co wpływa na
generowanie konfliktów zbrojnych.

•

Q. Wright, A Study of War, Chicago University Press 1965; C. Cioffi-Revilla, The Scientific Measurement
of International Conflict: Handbook of Datasets on Crisis and War, 1495-1988, Boulder, CO 1990.

Wymiar systemowy

• Wiek XX był świadkiem aż trzech różnych konfiguracji

geopolitycznych. Jednakże ani ład bipolarny, ani
unipolarny, ani też multipolarny nie zapobiegły
wybuchom konfliktów zbrojnych, a ich częstotliwość
trudna jest do określenia.

• Potwierdzają to badania Edwarda Mansfielda, dla którego

biegunowość nie ma zasadniczego wpływu na omawianą
problematykę

przemocy

stosunkach

międzynarodowych. Natomiast przyspiesza ją brak
równowagi między potencjałami mocarstw.

• W koncepcjach Kennetha N. Waltza system

multipolarny

może prowadzić do błędnych kalkulacji, a zatem w
konsekwencji do wybuchu wojny, co nie wyklucza jednak
tworzenia różnego rodzaju sojuszy regionalnych lub
globalnych, które mogą zapewniać pokój i stabilizację.

• Zdaniem Roberta Gillpina

unipolarny

ład z dominującą

hegemoniczną potęgą Stanów Zjednoczonych zmniejsza
perspektywy wybuchu wojen, a zatem do chwili
pojawienia się siły konkurencyjnej względem hegemona
pokój jest zjawiskiem w miarę stabilnym.

E. Mansfield, Power, Trade and War, Princeton 1994.
K. N. Waltz, The Origins of War in Neorealist Theory, [w:] R. I. Rotberg, Th. K. Rabb, The Origin and Prevention
of War, Cambridge 1989.