ROLNICTWO W POLSCE

ŚREDNIOWIECZNEJ

Podstawowym zajęciem mieszkańców państwa

polskiego w średniowieczu była uprawa roli i roślin
oraz

chów

i hodowla zwierząt. Zdecydowana większość ludności
trudniła się rolnictwem.

Rolnictwo

od początku

osadnictwa odgrywało ważną rolę w życiu ludzi. Wiele
państw, które dopiero zaczęły powstawać i rozwijać
się, opierały swoją gospodarkę przede wszystkim na
rolnictwie. Tak też było w przypadku Polski,
w której rolnictwo to ciągle bardzo ważny dział
gospodarki.

UPRAWY

Główne znaczenie w uprawie polowej miało żyto, owies, pszenica

i jęczmień. Nowym zbożem była tatarka, coraz mniejszą rolę odgrywało
proso. Struktura zasiewów jest trudna do ustalenia. W zależności od
rodzaju gleby przewagę miało żyto lub owies. W pobliżu domostw
położone

były

ogrody,

w których sadzono i siano między innymi: groch, bób, soczewicę, rzepę,
marchew, cebulę, kapustę, len i konopie.

40,00%

38,00%

10,00%

6,00% 6,00%

STRUKTURA UPRAW POLOWYCH

żyto
owies
pszenica
jęczmień
inne uprawy

Uzupełnieniem produkcji rolnej był chów krów,

świń, owiec, kóz oraz drobiu. Ilość paszy, która
pozostawała na zimę, wystarczała jedynie na
utrzymanie

sztuk

rozpłodowych,

dlatego

w

listopadzie większość świń wybijano, a mięso
wędzono, by wystarczyło do przednówka – do okresu
pierwszych żniw. Siłę pociągową stanowiły głównie
woły, znacznie rzadziej konie. Na gospodarstwo
chłopskie przypadało przeciętnie 6 sztuk zwierząt
pociągowych - zazwyczaj 4 woły i 2 konie.

Orka przy pomocy
koni

i

wołów

-

drzeworyt

z

XVI

wieku.

Rataj ( oracz ) na
książęcym polu orze
przy pomocy koni -
fragment drzeworytu
z XVI wieku.

HODOWLA

JEDNOPOLÓWKA

Pierwotnym sposobem użytkowania rolniczego pola była

jednopolówka

. Polegała na obsiewaniu pola corocznie, aż do

spadku żyzności pola w wyniku zmniejszenia składników
odżywczych, rozwoju patogenów oraz uciążliwych chwastów.
Pole wyczerpane porzucano lub ugorowano przez nieokreślony
z góry czas. Jest to najstarszy sposób użytkowania pola.

GOSPODARKA

ŻAROWA

Gospodarka żarowa to jeden z pierwszych, rolniczych

systemów użytkowania roli, wywodzący się z kopieniactwa i
stosowany
na terenach zalesionych. Polegała ona na tym, że po
wypaleniu

lasu,

na uzyskanej ziemi, aż do jej całkowitego wyjałowienia,
zasiewano zboża, po czym przenoszono się na nowe tereny.
Drzewa

pozbawiano

gałęzi

i kory, a po ich uschnięciu palono. Następnie, po spulchnieniu
gleby,
w

popiół

rzucano

ziarno

-

głównie

proso

i jęczmień - i bronowano. Tak użyźniona gleba dawała przez
kilka lat plony znacznie wyższe niż późniejsze rolnictwo orne.
Wypalano
i uprawiano stosunkowo niewielkie obszary, a po wyjałowieniu
gleby działkę porzucano i uprawę przenoszono na nowe
wypaleniska,

zwane

w Polsce łazami, żarami.

DWUPOLÓWKA I

TRÓPOLÓWKA

W miarę upływu czasu system żarowy zastępowała

dwupolówka, która podlegała przemienności uprawy dwóch pól -
jedno pole obsiewano zbożem jarym lub ozimym – najczęściej
prosem,

a

drugie

ugorowano,

aby zapobiec nadmiernemu wyjaławianiu gleby. W kolejnym roku
uprawiano pole poprzednio ugorowane. W Polsce dopiero około w
XIII wieku dwupolówka powoli zaczęła ustępować miejsca bardziej
skomplikowanej trójpolówce. Początkowo była ona nieregularna,
jednak już w połowie XIII stulecia wprowadzono także
trójpolówkę regularną. Ten sposób uprawy polegał na tym, że
całość roli dzielona była na trzy części, z których jedną zasiewano
zbożem ozimym, drugą zbożem jarym, a trzecia zaś leżała
odłogiem i stanowiła pastwisko. Co roku zmieniano kolejność
upraw
na poszczególnych polach. Ugorowano ziemię, która wiosną
obsiana była zbożem jarym dojrzewającym później niż ozime. Po
zbiorach jarych pole stawało się pastwiskiem do jesieni
następnego

roku,

kiedy

obsiewano

je oziminą.

KORZYŚCI ZE STOSOWANIA

TRÓJPOLÓWKI:

System trójpolowy dawał potrójne korzyści. Wolniej

osłabiał glebę, zmniejszał ryzyko nieurodzaju oraz pozwalał
na lepszy rozkład kalendarza robót rolnych umożliwiając
bardziej racjonalne wykorzystanie sprzętu, ludzi i zwierząt
pociągowych.

ŚREDNIOWIECZNE RADŁO

PŁUG BEZKOLEŚNY

PŁUG

KOLEŚNY

BRONY

SOCHA

NARZĘDZIA

Podstawowym narzędziem uprawy roli było radło, służące do

spulchniania gleby bez jej odwracania Przełomowe znaczenie miało
zastosowanie pługa koleśnego. W niektórych rejonach na wschód
od Wisły, dość często posługiwano się przy orce sochami. W tym
czasie upowszechniło się bronowanie. Początkowo brony były
narzędziem bardzo prymitywnym, wykonanym z pni drzew
iglastych o odpowiednio przyciętych gałęziach. W XII wieku
posługiwano się bronami laskowymi, plecionymi z prętów
wiklinowych. Od XIII wieku upowszechniła się brona ramowa,
początkowo o zębach drewnianych, następnie coraz częściej
żelaznych. W uprawie roli i gospodarstwie ważną rolę odgrywały
motyki, rydle, widły o żelaznych ostrzach oraz grabie. Do zbioru
zbóż, traw i roślin strączkowych używano sierpa, później
zastępowano go kosą. Karczowanie lasów ułatwiała żelazna
siekierka. Powszechne stało się wyposażanie gospodarstw w woły i
konie robocze. W XIII i XIV wieku zaczęto masowo używać wozów,
znanych już wcześniej ale bardziej udoskonalonych – z żelaznymi
obręczami na kołach i różnymi częściami żelaznymi, które
wzmacniały ich konstrukcje.

W dobrach kościelnych istotną rolę odgrywała robocizna

według zachodnich zasad gospodarczych. Po raz pierwszy
wprowadzona została w dobrach klasztornych benedyktynów i
cystersów, np. w dobrach klasztornych cystersów w Trzebnicy
wynosiła ona dla każdego gospodarstwa około 6 tygodni w
roku. Należy tu podkreślić, że gospodarstwa prowadzone przez
klasztory przodowały w technice uprawy.

Począwszy od XII wieku władcy, pod presją możnych,

rezygnowali z części swoich uprawnień poprzez nadawanie im
immunitetów ekonomicznych bądź sądowych.
Immunitet ekonomiczny nazywany też skarbowym
całkowicie

lub

częściowo

zwalniał

ludność

w

dobrach feudalnych od powinności na rzecz państwa.
Immunitet sądowy wyłączał bądź ograniczał sądownictwo
urzędników książęcych nad ludnością osiadłą w dobrach
immunizowanych. Odtąd właściciel dóbr, część opłat
płaconych w pieniądzu, pobierał dla siebie.

IMMUNITEY

OSADNICTWO NA

PRAWIE POLSKIM I

NIEMIECKIM

Działalność kolonizacyjna towarzyszy ludzkości od

najdawniejszych wieków. Ludzie poszukiwali i wciąż
poszukują dla siebie lepszych warunków egzystencji. W
Polsce

średniowiecznej

ogromne

znaczenie

przy

poszukiwaniu dogodnego miejsca do osiedlenia się miały
m.in.: urodzajność gleb, bogactwa naturalne czy bliskość
szlaków komunikacyjno-handlowych. Jednak dopiero od
XII wieku nasilił się w Europie proces osadnictwa, który
opierał się na wyraźnie określonym prawie i zwyczajach,
obowiązujących

poszczególnych

osadników.

W

średniowiecznej Polsce największą role odegrała

kolonizacja na prawie polskim

i

niemieckim

.

OSADNICTWO NA PRAWIE

POLSKIM

Ta forma kolonizacji było najpowszechniejszą formą organizacji osadnictwa w XII wieku. W

źródłach z tego okresu występuje ona także jako osadnictwo

„zwyczajem wolnych gości”

.

Jego siłą napędową był żywiołowy ruch ludności chłopskiej, zaś organizatorami – panowie
feudalni, czyli właściciele ziemscy, którzy dążyli do podniesienia dochodów swoich dóbr
poprzez zwiększenie ilości osadników. Osadnictwo na prawie polskim obejmowało początkowo
„gości” – osobiście wolnych lub zbiegów z cudzych dóbr. Osadnik otrzymywał od właściciela
ziemię, a w zamian zobowiązywał się do zapłaty w postaci świadczeń, których wyrazem był
czynsz w naturze lub pieniądzu.. Gwarantowało to panu stały dochód, a osadnikowi dawało tzw.

„prawo wychodu”

, czyli możliwość opuszczenia dóbr (po wypełnieniu określonych

warunków). Aby osadnik mógł odejść z zajmowanej ziemi wcześniej, czyli np. przed
zakończeniem zbiorów, na swoje miejsce musiał znaleźć zastępcę. Z czasem na prawie polskim
zaczęto osadzać również niewolników, lecz nie mogli oni opuścić gospodarstwa. W stosunku do
niewolników ten system był o wiele bardziej opłacalny, ponieważ niewolnik znający rozmiar
świadczeń chciał pracować lepiej, gdyż nadwyżka zostawała dla niego. Istotną cechą kolonizacji
na prawie polskim było zwolnienie od ciężarów na rzecz pana, zwane

wolnizną

. Przysługiwało

ono przez kilka pierwszych lat „gościom”, którzy zajmowali ziemie dotychczas nieuprawiane.
Osadnictwo „zwyczajem wolnych gości" odbywało się według zasad ustalonych zwyczajowo,
których śladów na piśmie na ogół nie znajdujemy. Dlatego trudno ustalić zakres tego
osadnictwa oraz stopień powszechności zmian, jakie nastąpiły w położeniu chłopów.

OSADNICTWO NA PRAWIE

NIEMIECKIM

Większość zmian i postęp w średniowiecznej gospodarce rolnej dokonało

się dzięki nowemu prawu osadniczemu, tj. wsi osadzanych na

prawie

niemieckim

, bądź przechodzenie na to prawo wsi już istniejących. Był to

najczęściej zorganizowany proces migracji z „przeludnionego” Zachodu na
Wschód. Organizatorzy grup migrantów, tzw.

zasadźcy

, zawierali umowę z

właścicielem ziemi co do zasad wzajemnych uprawnień i świadczeń. Wstępnym
warunkiem wprowadzenia prawa niemieckiego w danej wsi było zapewnienie jej
immunitetu ekonomicznego i sądowego. Zasadźcy często stawali się
dziedzicznymi

sołtysami

. Sołtys był przedstawicielem pana wobec lokowanej

na prawie niemieckim wsi, stał na czele wiejskiego samorządu, a także sądu
ławniczego, zwanego

sądem gajonym

.

Istotą prawa niemieckiego było ustanowienie

stałych czynszów

.

Podstawowym świadczeniem na rzecz właściciela stała się

renta pieniężna

, a

ograniczeniu

uległa

renta

naturalna

i

odrobkowa

(pańszczyzna).

Upowszechnienie gospodarki czynszowej wpłynęło korzystnie na wzrost
wydajności pracy, ponieważ chłop był zainteresowany rezultatami swej pracy,
gdyż po uiszczeniu daniny i czynszu reszta plonów stanowiła jego własność,
którą mógł swobodnie dysponować. Nowi osadnicy byli zwolnieni od opłat i
czynszów przez pierwsze lata niezbędne do zagospodarowania się. Okres
wolnizny był uzależniony od warunków, na jakich lokowano wieś i mógł wynosić
od 2 do 24 lat. Chłop osiadły na prawie niemieckim nie był przywiązany do
ziemi. Mógł ją opuścić uczyniwszy zadość swoim zobowiązaniom. Musiał zwykle
dać na swoje miejsce równie zasobnego w inwentarz zastępcę lub opłacić
czynsz za lata wolne, jeżeli opuszczał ziemię przed upływem lat, w czasie
których miał korzystać z wolnizny.

PODSUMOWANIE

Ocena wydajności rolnictwa u schyłku średniowiecza
jest wysoce hipotetyczna. Fragmentaryczne dane,
odnoszące się do gospodarstw chłopskich szacują
przeciętny plon 4 zbóż na 4-5 ziaren z 1 ziarna
wysiewu, co przy uprawie trójpolowej powinno dać 55-
69 q z 1 łana. Orientacyjne plony we wczesnym
średniowieczu wynosiły 2-3 ziaren, zatem nastąpił
prawie dwukrotny wzrost wydajności w polskim
rolnictwie w końcu średniowiecza.

BIBLIOGRAFIA

Literatura:



Skodlarski Janusz, Zarys historii gospodarczej Polski do 1945 roku,
Warszawa – Łódź, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000;



Jezierski Andrzej, Leszczyńska Cecylia ; Historia gospodarcza Polski,
Warszawa, Wydawnictwo Key Text, 2001;



Krajewski Mirosław, Historia gospodarcza Polski do 1989 roku,
Włocławek, 2000;



Kamiński Marek, Pańko Grażyna, Śniegocki Robert, Historia
średniowiecza;



Małecki Jan, Zarys historii gospodarczej Polski dla studiów
ekonomicznych, Kraków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w
Krakowie, 1998;



Morawski Wojciech, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa, Wydawnictwo
Difin, 2001;



Jonca Karol, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 roku, Wrocław,
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1996,



Zientara Benedykt, Mączak Antoni, Ihnatowicz Ireneusz, Landau
Zbigniew; Dzieje gospodarcze Polski do 1939 roku, Warszawa,
Wydawnictwo Wiedza Powszechna, 1988,



Szpak Jan, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, 2007.

Linki:

•

http://www.historycy.org/

•

http://www.laliny.mazowsze.pl

•

http://cpx.republika.pl/

•

http://pl.wikipedia.org

•

http://historia-polski.klp.pl/