Obowiązywanie prawa

Obowiązywanie prawa

Michał Krotoszyński

Michał Krotoszyński

§

§

Prezentacja na prawach rękopisu

n. obowiązujące sensie

behawioralnym

Normy te w tym sensie obowiązują, iż są
przestrzegane, spotykają się z posłuchem.

≠ Normy obyczajowe są wyłącznie
normami

obowiązującymi

w

sensie

behawioralnym: nie będąc n. tetycznymi ani
aksjologicznymi są bowiem przestrzegane.

Podstawy obowiązywania normy

Podstawy obowiązywania normy

prawnej

prawnej

§

§

Ze względu na podstawę obowiązywania norm, dzielimy je na:

n. tetyczne

Uzasadnieniem

ich

obowiązywania jest iż zostały
uznane lub ustanowione przez
podmiot,

któremu

gotowi

jesteśmy dawać posłuch, gdyż:

1)

podmiot

cieszy

się

autorytetem,

2) podmiot może wymusić
przestrzeganie norm,

3) podmiot ma kompetencje do
stanowienia norm.

- i nie zostały przez ten podmiot
odwołane.

→ Normy prawne są normami
obowiązującymi ze względu na
uzasadnienie tetyczne, bowiem
zostały ustanowione albo uznane
przez

kompetentne

organy

państwa

w

określonej

procedurze.

n. aksjologiczne

Uzasadnieniem ich obowiązywania to, że
czyny

przez

nie

nakazane

lub

ich

konsekwencje są dobre, zaś czyny zakazane
lub ich konsekwencje są złe.

→

Normy

moralne

są

normami

obowiązującymi ze względu na uzasadnienie
aksjologiczne (ocena moralna wyznaczanego
obowiązku).

Moc

obowiązująca

:

cecha

aktu

normatywnego/ przepisu/normy, oznaczająca
ich przynależność do systemu prawnego

Aspekty obowiązywania normy

Aspekty obowiązywania normy

prawnej

prawnej

§

§

Wyróżniamy następujące aspekty obowiązywania norm prawnych
(wysławiających je przepisów prawnych zawartych w aktach
normatywnych):

a. temporalny

wyraża się w odpowiedzi na pytanie od
kiedy i do kiedy dana norma prawna
(przepis prawny, akt normatywny)
obowiązuje, a więc w jakim okresie
czasu jest ona elementem systemu
prawnego; wskazuje w jakim okresie
norma (przepis, akt normatywny) mają
moc obowiązującą

Moc obowiązująca

: cecha normy

prawnej

(przepisu/aktu

normatywnego),

oznaczająca

ich

przynależność do systemu prawnego

a. terytorialny

wyraża się w odpowiedzi na pytanie
gdzie obowiązuje dana norma prawna
(przepis, akt normatywny), a więc na
jakim terytorium państwo wykonuje
swą władzę prawodawczą

a. personalny

(podmiotowy)

wyraża się w odpowiedzi na pytanie
kogo

potencjalnie

wiązać

może

obowiązująca norma prawna (przepis,
akt normatywny), a więc kto może
mieć obowiązek jej realizowania

Pojęcie obowiązywania prawa

Pojęcie obowiązywania prawa

§

§

Norma prawna (przepis prawna, akt normatywny), obowiązuje

w danym systemie prawnym, jeżeli została do tego systemu
wprowadzona zgodnie z przyjętymi w tym systemie regułami i
nie została zgodnie z tymi regułami z systemu prawnego
wyprowadzona.

Reguły te to reguły walidacyjne, tj. reguły nakazujące wiązać
z określonymi czynnościami konwencjonalnymi skutek w
postaci uzyskania przez normę (przepis, akt n.) mocy
obowiązującej bądź też skutek w postaci jej utraty.

Początek obowiązywania

Początek obowiązywania

§

§

Norma prawna (przepis prawna, akt normatywny) zaczyna
obowiązywać (= staje się elementem systemu prawnego) z
chwilą, gdy zostanie dokonana ostatnia z czynności
konwencjonalnych składająca się na dany fakt prawotwórczy.

1) W przypadku normy prawa zwyczajowego czynnością taką

jest akt uznania jej przez kompetentny organ.

2) W przypadku norm prawa stanowionego ostatnią taką

czynnością konwencjonalną jest zazwyczaj akt urzędowego
ogłoszenia takiej normy (a właściwie: zawierającego ją aktu
normatywnego);

rzadziej ostatnią czynność konwencjonalną

jest akt ustanowienia takiej normy.

3) W przypadku norm prawa umownego ostatnią taką

czynnością

jest

w

przypadku

ratyfikowanej

umowy

międzynarodowej jej akt urzędowego ogłoszenia;

w

przypadku umów zatwierdzanych przez Radę Ministrów
ostatnią czynnością może być inna czynność

Ogłoszenie aktu normatywnego

Ogłoszenie aktu normatywnego

§

§

w

dzienniku

urzędowym

przepisy porządkowe

szczególne akty prawa

miejscowego, wydawane w

uzasadnionych przypadkach przez

radę gminy, powiatu albo

wojewodę, dla ochrony życia,

zdrowia, mienia, porządku, spokoju

i bezpieczeństwa publicznego oraz
(w przypadku powiatu) środowiska

Art. 14 u. o. a. n. 1. Przepisy

porządkowe ogłasza się w drodze

obwieszczeń, a także w sposób
zwyczajowo przyjęty na danym

terenie lub w środkach masowego

przekazu.

2. Za dzień ogłoszenia przepisów

porządkowych uważa się dzień

wskazany w obwieszczeniu.

w formie obwieszczenia

i w sposób

zwyczajowo przyjęty

następczo ogłaszane w

wojewódzkich dziennikach

urzędowych

w formie obwieszczenia

i w środkach

masowego przekazu

Art. 2 u. o. a. n. 1. Ogłoszenie aktu normatywnego w
dzienniku urzędowym jest obowiązkowe.
2. Odrębna ustawa może wyłączyć obowiązek
ogłoszenia aktu normatywnego niezawierającego
przepisów powszechnie obowiązujących.

1) Dziennik Ustaw (Dz U.): m.in. Konstytucja,
ustawy,

rozporządzenia

z

mocą

ustawy,

rozporządzenia, teksty jednolite powyższych aktów,
orzeczenia TK dotyczące aktów ogłoszonych w Dz.
U., uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenie
ministra, ratyfikowane umowy międzyn.

2) Monitor Polski (M. P.): m. in. zarządzenia
prezydenta, premiera i uchwały Rady Ministrów, ich
teksty

jednolite

i orzeczenia TK dotyczące aktów ogłaszanych w M. P.

3) dzienniki urzędowe ministrów lub urzędów
centralnych: m.in. akty organu wydającego dziennik
i nadzorowanych przez niego urzędów centralnych,
uchwały RM uchylające zarządzenia ministra, dot. ich
orzeczenia TK

4) wojewódzkie dzienniki urzędowe: m.in. akty
prawa miejscowego stanowione przez administrację
państwową i j. s. t., statuty j. s. t. oraz związków
międzygminnych

i

powiatów,

wyroki

sądu

administracyjnego uwzględniające skargi na akty
prawa miejscowego stanowione przez administrację i
j. s. t.

Wejście w życie

Wejście w życie

§

§

Od obowiązywania normy prawnej (przepisu, aktu) odróżnić należy jej
wejście
w życie. Norma prawna (przepis, akt) wchodzi w życie w określonym
momencie, co oznacza, iż od tego momentu adresaci normy (norm
wyrażonych w przepisie, akcie normatywnym) zobowiązani są do ich
realizowania.

Co do zasady akt normatywny
(zawierający

przepisy

wyrażające

normy)

wchodzi

w życie w dniu późniejszym niż
dzień jego ogłoszenia

(wyjątkowo:

ustanowienia).

Okres

pomiędzy

początkiem

obowiązywania

aktu

normatywnego (przepisu, normy)
a jego wejściem w życie to vacatio
legis.

W szczególnych przypadkach akt
normatywny może wejść w życie w
dniu ogłoszenia (ustanowienia).

Akt normatywny (przepis, norma) może więc obowiązywać, ale nie wejść
jeszcze w życie. Nie może być jednak tak, by akt (przepis, norma)
wszedł w życie, ale jeszcze nie obowiązywał.

Termin wejścia w życie

Termin wejścia w życie

§

§

Termin wejścia w życie określa prawodawca, ale nie może on go określać
arbitralnie. Minimalne vacatio legis wynosi 14 dni; w przypadku dużych
ustaw winno ono być jednak dłuższe. Krótszy termin wejścia w życie
możliwy jest ze względu na szczególne okoliczności.

Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów
normatywnych i niektórych innych aktów prawnych

Art. 4. 1. Akty

normatywne,

zawierające

przepisy

powszechnie

obowiązujące,

ogłaszane

w

dziennikach

urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od
dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi
termin dłuższy.

2. W

uzasadnionych przypadkach

akty normatywne, z

zastrzeżeniem ust. 3,

mogą wchodzić w życie

w terminie

krótszym niż czternaście dni

, a jeżeli

ważny interes państwa

wymaga

natychmiastowego

wejścia

w

życie

aktu

normatywnego

i zasady demokratycznego państwa prawnego

nie stoją temu na przeszkodzie

,

dniem wejścia w życie może

być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym

.

3. Przepisy porządkowe wchodzą w życie po upływie trzech
dni od dnia ich ogłoszenia. W

uzasadnionych przypadkach

przepisy porządkowe

mogą wchodzić w życie w terminie

krótszym niż trzy dni

, a jeżeli

zwłoka w wejściu w życie

przepisów

porządkowych

mogłaby

spowodować

nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenia życia, zdrowia
lub mienia, można zarządzić wejście w życie takich przepisów
z dniem ich ogłoszenia

.

Kalendarz Majów,

autor pracy: Pacofender

Obliczanie terminu wejścia w życie

Obliczanie terminu wejścia w życie

(1)

(1)

§

§

wejście w życie „w dniu ogłoszenia”

wejście w życie „z dniem X”,

np. „z dniem 24 marca 2011 r.”

wejście w życie „po upływie X dni”,

np. „po upływie 14 dni od dnia

ogłoszenia”

wejście w życie „w terminie X dni”,

np. „w terminie 14 dni od dnia

ogłoszenia”

Obliczanie terminu wejścia w życie

Obliczanie terminu wejścia w życie

(2)

(2)

§

§

wejście w życie „po upływie

tygodnia / X tygodni)”, np.

„po upływie 3 tygodni od dnia

ogłoszenia”

wejście w życie „po upływie

miesiąca / miesięcy)”, np.

„po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia”

ogłoszenie 31.01.2011 r.:

- wejście w życie „po upływie miesiąca od

dnia ogłoszenia” –> 1 marca 2011 r.

- wejście w życie „po upływie roku od

dnia ogłoszenia” -> 1 lutego 2012 r.

￭ ogłoszenie aktu

normatywnego,

￭ vacatio legis

￭ wejście w życie

Norma „znajduje zastosowanie”

Norma „znajduje zastosowanie”

§

§

Od obowiązywania normy i jej wejścia w życie odróżnić należy
sytuację,
w której norma znajduje zastosowanie.

Norma znajduje

zastosowanie, gdy jej adresat znalazł się w okolicznościach
przewidzianych

w

normie,

a więc znalazł się w sytuacji, w której powinien on wypełnić
przewidziany
w normie obowiązek określonego postępowania.

Może być więc tak, że norma
obowiązuje, weszła w życie, ale nie
znalazła jeszcze zastosowania.

Art. 170 k. k. Kto uzbraja lub
przysposabia

statek

morski

przeznaczony do dokonania na
morzu rabunku lub na takim statku
przyjmuje służbę, podlega karze
pozbawienia wolności od roku do
lat 10.

-> norma sankcjonująca nie
znalazła jeszcze zastosowania

Retroaktywność prawa

Retroaktywność prawa

§

§

Norma prawna może sensownie nakazywać czyny jedynie na
przyszłość, nie może zaś wyznaczać obowiązku określonego
postępowania w przeszłości. Retroaktywność polega więc na czym
innym: mam z nią do czynienia wtedy, gdy norma wyznacza
obowiązek określonego postępowania na przyszłość, łącząc ten
obowiązek ze zdarzeniami bądź stanami rzeczy, które miały
miejsce przed wejściem normy prawnej w życie. Mówimy wtedy,
iż akt normatywny ma moc wsteczną.

np. Każdemu studentowi, który rozpoczął w 2012 r. studia na WPiA UAM
nakazuje się do 30.06.2013 r. zakupić koszulkę z logo uczelni.
Każdemu studentowi, który w X 2012 r. opuścił mniej niż 5% zajęć
dydaktycznych przysługuje prawo do uzyskania zaliczenia ćwiczeń bez
kolokwium zaliczeniowego.

Lex retro non agit (1)

Lex retro non agit (1)

§

§

Retroaktywność prawa narusza bezpieczeństwo prawne obywateli, ich
wolność oraz zasadę zaufania obywateli do państwa i tworzonego
przezeń

prawa;

w krajach cywilizowanych przyjmuje się więc zasadę lex retro non
agit, a więc „prawo nie działa wstecz”. Odstępstwa od tej zasady
mogą mieć charakter jedynie wyjątkowy.

Zasada ta wpływa na proces stanowienia i interpretacji prawa.

Lex retro non agit w prawie karnym:

art. 42 ust. 1 K.: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko,
kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez
ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie
stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego
popełnienia

stanowił

przestępstwo

w

myśl

prawa

międzynarodowego.

Art. 4. § 1. k. k. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa
inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę
nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą
poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.

-> zasada lex severior retro non agit (lex begnigor retro

agit)

Budynek Międzynarodowego

Trybunału Karnego, Haga

(fot. Hanhil)

Lex retro non agit (2)

Lex retro non agit (2)

§

§

Art. 5. u. o. a. n. Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania
aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady
demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie.

§ 51 Z. T. P. 1. Przepisowi nadającemu moc wsteczną ustawie lub jej części nadaje się
brzmienie: "Ustawa wchodzi w życie z dniem ..... i ma zastosowanie do zdarzeń
(stanów rzeczy)....., które powstały przed dniem ....." albo "Ustawa wchodzi w życie z
dniem ..... i ma zastosowanie również do zdarzeń (stanów rzeczy) ....., które powstały
przed dniem .....", albo też "Ustawa wchodzi w życie z dniem ....., z mocą od dnia .....”.

USTAWA z dnia 4 marca 1994 r. o
zakładowym

funduszu

świadczeń

socjalnych (Dz. U. z dnia 30 marca 1994 r.)

Art. 23. Ustawa wchodzi w życie z dniem
ogłoszenia
z mocą od dnia 1 stycznia 1994 r.

USTAWA z dnia 17 lipca 1997 r. o
stosowaniu szczególnych rozwiązań w
związku z likwidacją skutków powodzi,
która miała miejsce w lipcu 1997 r. (Dz. U. z
dnia 18 lipca 1997 r.)

Art. 26. Ustawa wchodzi w życie z dniem
ogłoszenia,
z tym że art. 4, 10, 11 i 24 wchodzą w życie z
mocą od dnia 6 lipca 1997 r.

Paolo Uccello, Zegar czterech ewangelistów,

1443, Santa Maria del Fiore, Florencja

Utrata mocy obowiązującej (1)

Utrata mocy obowiązującej (1)

§

§

1) w wyniku uchylenia (derogacji) aktu normatywnego przez
podmiot, który wydał dany akty, dokonanego aktem o równej mocy
prawnej

np. art. 22.  Ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych: Traci moc ustawa z dnia 24 października 1986 r. o zakładowych funduszach
socjalnym
i mieszkaniowym w jednostkach gospodarki uspołecznionej

2) w wyniku uchylenia (derogacji) aktu normatywnego przez
podmiot inny niż ten, który wydał dany akty, dokonanego innym
aktem

np. art. 149 ust. 2 K.: Minister kierujący działem administracji rządowej wydaje
rozporządzenia. Rada Ministrów, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, może uchylić
rozporządzenie lub zarządzenie ministra. [uchwałą, ogłaszaną w Dzienniku Ustaw
(rozporządzenie) bądź dzienniku urzędowym danego ministra (zarządzenie) – M.K.]

Art. 61 ust. 1. Ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji
rządowej w województwie: Prezes Rady Ministrów uchyla, w trybie nadzoru, akty
prawa

miejscowego,

w tym rozporządzenia porządkowe, ustanowione przez wojewodę lub organy
niezespolonej administracji rządowej, jeżeli są one niezgodne z ustawami lub aktami
wydanymi w celu ich wykonania, a także może je uchylać z powodu niezgodności z
polityką Rady Ministrów lub naruszenia zasad rzetelności i gospodarności. [publikacja w
wojewódzkim dzienniku urzędowym – M.K.]

Czasami derogację – rozumianą jako uchylenie całości albo części aktu
normatywnego przy wprowadzeniu lub nie jakichś przepisów w zamian za
przepisy usuwane – odróżnia się od abrogacji, rozumianej jako całkowite
uchylenie aktu bez wprowadzenie na jego miejsce nowych przepisów.

Utrata mocy obowiązującej (2)

Utrata mocy obowiązującej (2)

§

§

3) w wyniku upływu czasu, na jaki akt został wydany; bądź
w przypadku rozporządzeń w wyniku upływu czasu na jaki nowa
ustawa uchylany akt pozostawiła przepisem przejściowym w
mocy

np. art. 89. ust. 2. Ustawy z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary
pozbawienia

wolności

poza

zakładem

karnym

w

systemie

dozoru

elektronicznego: Ustawa obowiązuje do dnia 31 sierpnia 2014 r.

art. 81 u. w. a. r. w. Dotychczasowe przepisy wykonawcze, wydane na podstawie art.
38 i art. 41 ust. 2 ustawy uchylanej w art. 82, zachowują moc do czasu wejścia w życie
przepisów wykonawczych wydanych na podstawie art. 21 i art. 61 ust. 2 niniejszej
ustawy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy od dnia jej wejścia w życie.

4) akt wykonawczy traci moc w wyniku uchylenia aktu
normatywnego, na którego podstawie został wydany, a także
uchylenia bądź zmiany treści przepisu prawnego, na którego
podstawie został on wydany

§ 32 Z. T. P. 2. Jeżeli zmienia się treść przepisu upoważniającego do wydania aktu

wykonawczego w ten sposób, że zmienia się rodzaj aktu wykonawczego albo zakres
spraw przekazanych do uregulowania aktem wykonawczym lub wytyczne dotyczące
treści tego aktu, przyjmuje się, że taki akt wykonawczy traci moc obowiązującą z dniem
wejścia w życie ustawy zmieniającej treść przepisu upoważniającego.

3. Jeżeli zmiana treści przepisu upoważniającego polega na tym, że zmienia się organ
upoważniony do wydania aktu wykonawczego, przyjmuje się, że taki akt zachowuje moc
obowiązującą; w takim przypadku organem upoważnionym do zmiany lub uchylenia
aktu wykonawczego wydanego na podstawie zmienionego przepisu upoważniającego
jest organ wskazany w zmienionym upoważnieniu.

Utrata mocy obowiązującej (3)

Utrata mocy obowiązującej (3)

§

§

5) w wyniku uznania wyrokiem Trybunał Konstytucyjnego
danego przepisu za niezgodny z Konstytucją lub innymi aktami
wyższego rzędu

art. 188 K.: Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:

1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,

2. zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,
których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3. zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy
państwowe,
z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami

Trybunał jako taki nie posiada kompetencji do derogacji aktów
normatywnych, nie uchyla ich, lecz ich utrata mocy obowiązującej jest
wynikiem orzeczenia TK w toku kontroli abstrakcyjnej. Następuje ona z
datą ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw bądź z inną datą, wskazaną w
orzeczeniu Trybunału.

Sądy w Polsce uprawnione są to kontroli konkretnej konstytucyjności
aktów podustawowych; mogą one odmówić zastosowania konkretnego
przepisu aktu podustawowego sprzecznego z aktami wyższego rzędu,
podlegają one bowiem jedynie Konstytucji i ustawom (art. 178 ust. 1 K.)

O niezgodności z prawem aktów prawa miejscowego orzeka sąd
administracyjny.

Utrata mocy obowiązującej (4)

Utrata mocy obowiązującej (4)

§

§

5) w drodze desuetudo

Norma

prawna

traci

moc

obowiązującą w drodze desuetudo
jeśli zarazem:

- przez długi czas jest radykalnie
nieefektywna,

-

wytwarza

się

powszechne

przekonanie, że nie jest to norma
wiążąca.

Sytuacja rzadka, typowa dla okresu
przełomów; niełatwo jest przy tym
ustalić, kiedy akt utracił swą moc
obowiązującą. Desuetudo nie może
mieć zastosowania do tych aktów
prawnych, których obowiązywanie
jest wykonywaniem zobowiązań
międzyna-rodowych (Uchwała TK z
23.01.1991, sygn. W 4/90)

Używanie stołka do pławienia czarownic
zostało uznane jako niemające podstawy
prawnej w stanie Pensylwania ze
względu na desuetudo

Wright v. Crane, Sąd Najwyższy Stanu
Pensylwania, 1825: „total disuse of any
civil institution for ages past, may afford
just and rational objections against
disrespected

and

superannuated

ordinances”.