37. Definicja ponowoczesności (postmodernizmu) w wąskim (style w
sztuce, teologia, filozofia) i szerokim (rodzaj kultury i społeczeństwa)
znaczeniu. Tradycja użycia pojęć ponowoczesność, postmodernizm,
postmoderna w polskiej tradycji kulturoznawczej oraz ich odpowiedniki
w najważniejszych językach zachodnich (angielski, francuski,
niemiecki).
38. Postmodernizm (ponowoczesność), postmodernistyczna
(ponowoczesna) faza ewolucji kultury. Kontekst społeczny kultury
ponowoczesnej.
39. Status nauki i sztuki jako dziedzin kultury w kulturze
ponowoczesnej (postpozytywistyczna filozofia nauki jako fragment
kultury ponowoczesnej).

Wstęp do Kulturoznawstwa

29-30

Typologia kultur – ponowoczesność (postmodernizm)

• Kultura typu ponowoczesnego (postmodernizm) jest czwartą po

magii i religii formą kultury w ujęciu globalnym (całościowym,
jako świadomość społeczna).

• Należy odróżnić szerokie rozumienie postmodernizmu (jako typu

kultury) od wąskiego rozumienia postmodernizmu (jak stylu lub
prądu w architekturze, sztuce czy filozofii).

• W kulturze ponowoczesnej nauka i sztuka tracą swój wyjątkowy,

uprzywilejowany status jako działalności społecznie wysoko
ocenianej (nauka jako dostarczycielka obiektywnej prawdy;
sztuka jako wyrazicielka uniwersalnych wartości).

• Filozofia postmodernistyczna kwestionuje tzw. „metanarracje” i

związane z nimi dualizmy (fakt – wartość; doxa – episteme;
znaczące – znaczone; język – rzeczywistość etc.) na rzecz
monizmu zamknięcia w kulturze i języku (wszystko jest względne
i relatywne, ponieważ jest wytworem kultury).

Nowożytność – nowoczesność – ponowoczesność (2)

• Termin ponowoczesność (postmodernizm) ma dwa podstawowe znaczenia:
(1) węższe, jako określenie stylu w sztuce lub orientacji w filozofii, niekiedy w

religii (tylko raz spotkałem się z poglądem, że istnieje teologia
postmodernistyczna):

- style (prądy, tendencje) w kilku dziedzinach sztuki w II połowie XX w.;
- orientacja w filozofii II połowie XX w. (obejmująca zazwyczaj francuski

poststrukturalizm i amerykański neopragmatyzm);

(2) szersze, jako epoka (typ) w dziejach społeczeństwa i kultury, czyli tzw.

formacja społeczno-kulturowa (tu preferuje się termin ponowoczesność):

- jako stan kultury i społeczeństwa następujący po nowoczesności (modernizmie),

mający trwać od lat 60-70 XX w. w najbardziej zaawansowanych cywilizacyjne
i technologicznie społeczeństwach współczesnego świata (Europa Zachodnia,
Ameryka Północna) i stopniowo rozszerzające się na inne regiony;

• Kulturze ponowoczesnej ma towarzyszyć społeczeństwo określane mianem

postindustrialnego albo informacyjnego, natomiast proces transformacji
społeczeństwa industrialnego w postindustrialne określa się najczęściej
mianem informatyzacji.

Ponowoczesność w głównych językach zachodnich

a terminologia w języku polskim

• Angielski: postmodern culture, postmodernism, postmodernity;
• Francuski: postmoderne, postmodernism;
• Niemiecki: Postmodernische Kultur, Postmodernismus, Postmoderne;
• Polski: kultura ponowoczesna, ponowoczesność, postmodernizm,

postmoderna, po-nowożytność;

• W w/w wymienionych językach ponowoczesność przeciwstawiana jest

nowoczesności (modernism, modernity, Modernismus);

• W języku angielskim i francuskim nie funkcjonuje rozróżnienie

pomiędzy nowoczesnością a nowożytnością;

• W języku niemieckim i polskim funkcjonuje rozróżnienie pomiędzy

nowoczesnością a nowożytnością (niem. Modernismus – Neuzeit);

Społeczeństwo informacyjne: nomenklatura

terminologiczna

• Typ społeczeństwa i kultury który zaczął się wyłaniać w najbogatszych regionach

współ-czesnego świata w latach 60 i 70 XX w. określa się różnymi nazwami, można
jednak wyróżnić trzy główne tradycje terminologiczne:

(1) społeczeństwo informacyjne, po raz pierwszy ta nazwa pojawia się w Japonii ok.

1963 r. jako termin użyty w artykule prasowym, w latach 60 i 70 przyjmuje się
najpierw w Japonii, potem w innych krajach Zachodu. Termin ten używany jest bodaj
najczęściej w dyskusjach i programach politycznych oraz publicystyce, jako wizja
społeczeństwa zinformatyzowane-go w sensie technologicznym (powszechna
dostępność komputerów);

(2) społeczeństwo postindustrialne, po raz pierwszy ta nazwa pojawia się we Francji

(1969), nieco później w Stanach Zjednoczonych. Najgłośniejsze prace to Alain
Touraine (La societe postindsturielle) oraz Daniel Bell (The Coming of Post-Industrial
Society). Termin ten używany jest głównie przez socjologów dla opisu przemian w
gospodarce i strukturze społecznej: coraz istotniejszą rolę odgrywa sektor szeroko
rozumianych usług a większość czynnych zawodowo stanowią pracowni umysłowi.
Połączone jest to z przemianami w systemie edukacyjnym (tzw. skolaryzacja wyższa
obejmuje coraz wyższy odsetek młodzieży).

(3) ponowoczesność, po raz pierwszy na określenie ogólnego stanu społeczeństwa i

kultury zostało użyte przez J-F. Lyotarda w Kondycji ponowoczesnej (La condition
postmoderne) w 1979 r. Pojęcie to – mające wiele odcieni znaczeniowych wraz z
pokrewnym mu post-modernizmem – używane jest przez część socjologów,
etnologów i kulturoznawców w odniesieniu do przemian kulturowych (świadomość
społeczna, sztuka, nauka, filozofia).

Kontekst społeczny kultury ponowoczesnej

• Ponowoczesność (postmodernizm) jako typ kultury pojawia się w określonym

kontekście społecznym:

 jeszcze większa niż w nowoczesności autonomizacja i pluralizacja światopoglą-

dowa, wielość stylów życia („solidarność organiczna” wg Durkheima; typ

„stowarzyszenia” czyli Gesellschaft wg Tönniesa);

 gospodarka opiera się na wysoko zaawansowanym technologicznie przemyśle;

coraz większą rolę zaczynają odgrywać usługi i przemysł informatyczny

(przewaga „białych kołnierzyków” nad „niebieskimi kołnierzykami”);

 nieustanny wzrost produkcji (wysoko zaawansowane technologie) sprzyja kon-

sumpcji (czas wolny i duża ilość dóbr do skonsumowania);

 liczba członków społeczeństwa liczy się w milionach (tu nie ma różnic w

stosunku do społeczeństw industrialnych, z tym wyjątkiem, że osłabieniu ma

ulec państwo narodowe na rzecz globalnych procesów unifikacji gospodarczej i

politycznej);

 są elitarne ale granice pomiędzy grupami społecznymi nie są nieprzekraczalne;

kryterium rekrutacji do grup zawodowych są uzdolnienia jednostek (można

zrobić karierę „od pucybuta do milionera”);

 pismo jest w nich powszechne i wszyscy członkowie społeczeństwa potrafią

czytać i pisać; coraz większy udział mają w nim osoby z wykształceniem

wyższym (wzrost skolaryzacji wyższej);

 do społeczeństw tego typu zalicza się społeczeństwa Stanów Zjednoczonych,

Europy Zachodniej i Japonii oraz innych, bogatych i zaawansowanych techno-

logicznie społeczeństw współczesnego świata poczynając od lat 60-70 XX w.

Ogólne cechy kultury ponowoczesnej

•

Kultura masowa zostaje zastąpiona przez kulturę popularną:

-

w kulturze masowej wybór treści jest stosunkowo ograniczony, stosunkowo dużą
rolę w ich propagowaniu odgrywa państwo (prasa, radio, telewizja);

-

w kulturze popularnej wybór treści jest dużo większy, są one propagowane przez
różnych nadawców, coraz większy wpływ na kulturę mają jej odbiorcy;

•

Tradycyjne mass media zostają zastąpione przez media interaktywne
(nowe media):

-

tradycyjne mass media (prasa, telewizja, radio) są mediami jednostronnymi,
dającymi przewagę nadawcy (decydującemu o treści komunikatu) nad odbiorcą;

-

nowe mass media (Internet, wielokanałowa telewizja) są media dwustronnymi,
dają dużo większą możliwość zwrotnego oddziaływania odbiorców na nadawców;

•

Zatarciu ulega granica pomiędzy kulturą wysoką (elitarną) a kulturą
niską (masową):

-

związku z dywersyfikacją treści kulturowych, coraz trudniej odróżnić od siebie
treści o wysokiej wartości od treści o niskiej wartości, rozróżnienie to nadal jest
aktualne, ale zostaje wprowadzone wiele stopni pośrednich a ocena kultury
popularnej nie jest już tak jednoznaczna;

•

Pojawiają się subkultury młodzieżowe:

-

jest to związane z dywersyfikacją treści kulturowych, wydłużeniem nauki w
systemie edukacyjnym oraz ogólnych wzrostem dobrobytu. Dzieci i młodzież
zostają uwolnienie od zajęć produkcyjnych a wolny czas mogą przeznaczyć na
rozwijanie swoich zainteresowań i uczestnictwo w kulturze popularnej;

Ogólne cechy kultury ponowoczesnej

• Ogólny wzrost poziomu wykształcenia:
-

w społeczeństwach nowoczesnych liczba osób z wykształceniem wyższym nie
przekracza 10% całości populacji, w społeczeństwie ponowoczesnym przekracza
25%;

• Wielokulturowość społeczeństw:
-

w efekcie rozwoju technologicznego następują duże przemieszczenia ludności,
zwłaszcza z byłych kolonii do metropolii europejskich i amerykańskich, co sprawia,
że społeczeństwa te stają się nie tylko wielokulturowe ale i wielorasowe. Proces ten
związany jest również z globalizacją;

• Konsumpcjonizm (konsumeryzm):
-

w następstwie ogólnego wzrostu dobrobytu upowszechniają się w coraz większym
stopniu postawy i systemy wartości kładące nacisk na konsumpcję różnych dóbr;

• Wielka liczba różnych systemów wartości i stylów życia:
-

jest to związane ze wszystkimi w/w czynnikami. Kulturę współczesną
(ponowoczesną) cechuje nieustanny wzrost liczby różnych systemów wartości
wyznawanych przez członków społeczeństw poprzemysłowych. Systemy te
obejmują zarówno subkultury różnego rodzaju, mniejszości etniczne, ruchy religijne,
polityczne itp. Rozpiętość pomiędzy systemami wartości wzrasta, jednak wbrew
przewidywaniom intelektualistów postmodernistycznych, nie oznacza to
postępującego relatywizmu wartości, w kulturze ponowoczesnej można bowiem
wyróżnić bardzo różne systemy wartości, od skrajnie fundamentalnych, po skrajnie
relatywistycznie. Ogólną tendencją jest tylko wzrost poziomu tolerancji na
kulturową inność.

Daniel Bell: społeczeństwo postindustrialne

•

Daniel Bell (1919- ), amerykański socjolog uważany za jednego z czołowych autorów

koncepcji społeczeństwa postindustrialnego (poprzemysłowego), autor głośnych prac The

Coming of Post-Industrial Society (1973) oraz The Cultural Contradictions of Capitalism

(1976).

•

Wg D. Bella transformacja gospodarczo-społeczna wiodąca od społeczeństwa industrialnego

do postindustrialnego, następująca w latach 50-60 XX wieku w najbardziej rozwiniętych

społeczeń-stwach Zachodu (przede wszystkim Stanach Zjednoczonych) obejmuje co

następuje:

(1) ogólnospołeczny wzrost bogactwa wynikającego z coraz większej wydajności produkcji

przemysłowej; uzyskane w ten sposób środki wydawane są na zaspokojenie nowych

potrzeb (np. porady psychoterapeutów, usługi trenerów, masażystów, turystyka);

(2) tworzenie nowych zawodów i zajęć w sektorze usług (związane z punktem (1)), co

generuje nowe dochody (gdy pracownicy stają się bogatsi, wydają pieniądze na coraz to

nowe towary oraz usługi, co stymuluje koniunkturę gospodarczą);

(3) uwalnianie robotników od ciężkich prac w rolnictwie i przemyśle, jest to związane z

ogólnym postępem technologicznym i automatyzacją pracy, robotników fizycznych jest

coraz mniej, ale wzrasta liczba pracowników umysłowych niezbędnych do obsługi coraz

bardziej skompli-kowanej infrastruktury technologiczno-organizacyjnej;

(4) rozwój (dominacja) w gospodarce sektora usług (turystyka, sport, rozrywka etc.) oraz

sektora czwartego (finanse, ubezpieczenia, itp.) i piątego (zdrowie, oświata, nauka);

(5) kluczowe znaczenie menedżerów, specjalistów i naukowców, wynika to niezbicie z

wszystkich poprzednich punktów: coraz bardziej złożona infrastruktura i podział pracy

wymagają wielkiej liczby wysokiej klasy specjalistów;

(6) zasadnicza rola wiedzy teoretycznej jako źródła innowacji i polityki: złożoność systemu

spo-łeczno-gospodarczego staje się tak duża, że nie sposób zorientować się w nim i

skutecznie działać bez naukowego zaplecza;

(7) tworzenie „technik intelektualnych” jako podstawy podejmowania decyzji politycznych i

spo-łecznych, wynika to w zasadzie z punktu (6);

(8) dążenie do publicznej kontroli rozwoju techniki: szybki rozwój technologiczny i

koncentracja ogromnych środków finansowych w rękach nielicznych jednostek i grup

budzi niepokój opinii publicznej i wolę zapobieżenia temu procesowi (zjawisko znane już

w Stanach Zjednoczonych w okresie Gilded Age);

John Galbraith: społeczeństwo dobrobytu

•

John Kenneth Galbraith (1908-2006) był znanym i cenionym ekonomistą

amerykańskim w latach 50 i 60 XX w. Jego najbardziej znane prace to The Affluent

Society (1958) oraz The New Industrial State (1967).

•

Zdaniem Galbraitha, Stany Zjednoczone i Kanada lat 50 i 60 stały się

społeczeństwem powszechnego dobrobytu (affluent society), w którym tradycyjne

relacje pomiędzy podażą a popytem uległy zachwianiu. Ponieważ podstawowe

potrzeby zostały zaspokojone, pro-ducenci zmuszeni zostali do wynajdowania

coraz to nowych, sztucznych potrzeb, i wma-wiania ich konsumentom za pomocą

reklamy. Proces ten przyczynił się m.in. do pojawie-nia się dysproporcji pomiędzy

sektorem prywatnym, opływającym we wszelakie dobra, a publicznym, dużo

skromniejszym i uboższym. Jako środek zaradczy, Galbraith opracował

kompleksowy plan, zakładający m.in. zwiększenie podatków od dóbr luksusowych

oraz program edukacyjny, mający wychować odpowiedzialnych i świadomych

obywateli.

•

Galbraith nie był teoretykiem społeczeństwa informacyjnego (postindustrialnego),

ale nie-które z jego idei to nader trafna charakterystyka nowego typu

społeczeństwa. Społeczeń-stwo postindustrialne jest bowiem społeczeństwem

dobrobytu, którego członkowie nie muszą się kłopotać zaspokojeniem swoich

podstawowych potrzeb (pożywienie, dach nad głową, ubranie itp.).

•

Fakt ten stawia jednak przed producentami ogromne wyzwania. Muszą oni

przekonywać konsumentów do tego, że potrzebne są im coraz to nowe dobra.

Środkiem do osiągnięcia tego celu jest reklama, która posługuje się coraz bardziej

wyszukanymi strategiami pozy-skiwania klientów. Coraz więcej sfer życia staje się

obiektem zainteresowania producen-tów i speców od reklamy. Skutkiem tego,

reklama stała się w społeczeństwie postindu-strialnym nie tylko wszechobecna,

ale i pełni rolę jednego z głównych katalizatorów prze-mian kulturowych.

Alvin Toffler: cywilizacja trzeciej fali

•

Alvin Toffler (1928- ) jest znanym amerykańskim futurologiem działającym poza

strukturami akademickimi, autorem głośnej Trzeciej fali (The Third Wave, 1980). Wg

Tofflera w dotychczasowych dziejach ludzkości nastąpiły trzy fale przełomowych zmian

technologicznych, społecznych i kulturowych, a obecnie jesteśmy świadkami i

uczestnikami trzeciej fali, związanej z narodzinami nowego typu społeczeństwa i kultury.

Kilka idei Tofflera zostało przedstawionych w poniższych punktach:

•

(1) rozproszenie źródeł energii: w cywilizacji trzeciej fali nastąpi, w przeciwieństwie do

cywilizacji drugiej fali (industrialnej) trend polegający na wykorzystywaniu licznych,

zróżnicowanych (w tym bardzo niewielkich) ale z reguły odnawialnych źródeł energii; jest

to związane tak z wyczerpywaniem się odnawialnych źródeł energii pochodzących z

kopalin, jak i groźbą szantażu energetycznego ze strony monopoli (np. OPEC w 1973 r.);

•

(2) produkcja wielkoseryjna jest wypierana przez produkcję małoseryjną: jest to związane

z postępem technologicznym, umożliwiającym bardziej elastyczne dopasowywanie się do

potrzeb rynku i gustów klientów;

•

(3) zaciera się różnica pomiędzy producentem a konsumentem na rzecz kategorii

prosumenta: w coraz większym stopniu możliwa jest własna działalność produkcyjna

połączona konsumowanie efektów swojej pracy (np. tworzenie własnej muzyki), jest to

związane również z wysoką ceną usług rzemieślniczych: z tego powodu w coraz

większym stopniu jesteśmy skazani na samodzielne naprawy;

•

(4) zaciera się różnica pomiędzy miejscem pracy i zamieszkania (tak charakterystyczna

dla cywilizacji drugiej fali): dzięki komputerom osobistym coraz więcej osób może

wykonywać swoją pracę zawodową w domu elastycznie łącząc czas pracy z innymi

zajęciami (np. prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci);

•

(5) lokalizacja mass mediów: nakłady ogólnokrajowych dzienników zaczynają się

zmniejszać, pojawia się coraz więcej tytułów lokalnych i specjalistycznych, adresowanych

do niewielkiej liczby odbiorców, podobny proces jest obserwowalny w telewizji i radiu

(lokalne stacje i rozgłośnie nadające na potrzeby lokalnych społeczności) jest to związane

zarówno z intensyfikacją kontaktów międzyludzkich w ramach wspólnot lokalnych jak i

postępem technologicznym umożliwiającym decentralizację mass mediów;

•

(6) kultura masowa całych społeczeństw ery industrialnej jest wypierana przez

zróżnicowane źródła i środki wymiany informacji (jest to związane z punktem (5));

Margaret Mead: kultura prefiguratywna

• Termin kultura prefiguratywna (Prefigurative Culture) został wprowadzony przez

amerykańską antropolog kulturową, Margaret Mead (1901-1978), w pracy Culture and

Commitment: A Study of the Generation Gap (1970).

• Pojęciami komplementarnymi do kultury prefiguratywnej są pojęcia kultury

postfiguratywnej (Postfigurative Culture) oraz kultury kofiguratywnej (Cofigurative

Culture).

• Kultura postfiguratywna jest kultura w której najcenniejszymi zasobami wiedzy

dysponują najstarsi, najbardziej doświadczeni członkowie społeczeństwa. Jest to kultura

która zmienia się powoli (niezauważalnie w skali pokolenia) a większość użytecznej

wiedzy przekazywana jest w drodze tradycji ustnej i/albo zdobywana praktycznie.

Dlatego najbardziej doświadczonymi i otaczanymi szacunkiem członkami społeczeństwa

są ludzie starzy, którzy mieli najwięcej czasu na zdobycie doświadczeń i naukę (tj.

słuchanie rad starszych). Kultury postfiguratywne to kultury tradycyjne w

społeczeństwach łowiecko-zbierackich i rolniczo-pasterskich.

• Kultura kofiguratywna to kultura w której najcenniejszymi zasobami wiedzy

dysponują ludzie dorośli w średnim wieku. Jest to kultura która zmienia się stosunkowo

szybko – zmiany są wyraźne w ciągu pokolenia. Najstarsi członkowie społeczeństwa nie

dysponują już adekwatną do rzeczywistości wiedzą, gdyż ich własne doświadczenia

zdążyły się zdezaktualizować, a najmłodsi członkowie jeszcze tej wiedzy nie nabyli.

Kultury kofiguratywne to kultury nowoczesne w społeczeństwach industrialnych.

• Kultura prefiguratywna to kultura w której najcenniejszymi zasobami wiedzy

dysponują najmłodsi członkowie społeczeństwa (dzieci i młodzież). Jest to kultura która

zmienia się bardzo szybko, a wiedza i doświadczenie dezaktualizuje się kilkakrotnie w

ciągu jednego pokolenia. Kultury prefiguratywne to kultury ponowoczesne w

społeczeństwach postindustrialnych, gdzie wiedza dzieci i młodzieży (uczących się

najszybciej ze wszystkich przedziałów wiekowych) w zakresie najnowszych technologii

(decydujących o sukcesie życiowym), jest większa niż dorosłych członków społeczeństwa

(z wyjątkiem specjalistów w danej branży).

Fordyzm i tayloryzm oraz postfordyzm i posttayloryzm jako metafory

stosunków społecznych w społeczeństwach industrialnym i

postindustrialnym

• Fordyzm albo tayloryzm to, w węższym znaczeniu, sposób organizacji pracy

opracowany przez Fredericka W. Taylora, a zastosowany najpierw w fabrykach Forda w

końcu XIX w. Fordyzm (tayloryzm) polega na maksymalnej intensyfikacji pracy przy

efektywnym wykorzy-staniu czasu i redukcji kosztów. Osiąga się to przez podział

procesu technologicznego na czynności proste i ich racjonalizacji. M.in., ustalając

dokładnie wszystkie szczegóły procesu ładowania przez robotników surówki żelaza na

wagony jak kształt szufli, długość trzonka, kąt nachylenia łopaty przy nabieraniu

surówki i jej wychylenia przy wyrzucaniu na wagon, sposób ustawienia stóp

pracownika itp., Taylor doprowadził do 3,8 krotnego zwiększenia wydajności pracy.

• W szeroko rozumianym fordyzmie idzie nie tylko o typowy dla „naukowej

organizacji pra-cy” proces jej podziału na drobne, proste składniki (fragmentaryzacja

pracy) i o przypisanie do ich wykonywania ludzi o ograniczonych umiejętnościach

zawodowych, stanowiących je-dynie dodatek do taśmy produkcyjnej, ale i o bardziej

generalny model pracy, w którym za-wód raz wyuczony będzie się wykonywało całe

życie, stopniowo pnąc się po drabinie awan-su zawodowego w tej samej firmie,

odwdzięczającej się opieką socjalną oraz gwarancjami bezpieczeństwa zatrudnienia i

płacy.

• Postfordyzm albo posttayloryzm oznacza natomiast odejście od kultu wąskiej

specjaliza-cji, nastawienie na elastyczność zawodową, na ogólne wykształcenie,

którego główną zaletą jest nabycie umiejętności permanentnego uczenia się i zmiany

zawodu, na mobilność geograficzną i intelektualną. Stabilność zatrudnienia

zastąpiona zostaje przez system pracy dorywczej i czasowej (tzw. wolni strzelcy),

bezpieczeństwo socjalne systemem dobrowol-nych ubezpieczeń, a dominację wielkich

koncernów przemysłowych, siecią małych, łatwo zmieniających profil działalności

przedsiębiorstw o profilu usługowym, precyzyjny podział pracy zostaje zastąpiony

nastawieniem na wszechstronność zawodową.

• Model fordyzmu (tayloryzmu) lepiej sprawdza się w gospodarce dynamicznej ale o

przewa-dze pracowników fizycznych (tj. społeczeństwie industrialnym), natomiast

model postfordyz-mu (posttayloryzmu) lepiej sprawdza się w gospodarce dynamicznej

ale o przewadze praco-wników umysłowych, tj. w społeczeństwie postindustrialnym.

Sztuka

postmodernistyczna

• Jeff Koons

•

Programowa
sztuka post-
modernistyczna
jest kiczowata,
jako że
zakwestionowan
y został podział
na kulturę
wysoką i kulturę
masową (niską).