Nauczanie pojęć

występujących w

dydaktyce

wychowania

fizycznego

Ćwiczenie
10

Dr Piotr Oleśniewicz



Istota pojęć i ich znaczenie dla kształcenia.



Kategorie pojęć (koniunkcyjne, dysjunkcyjne
i stosunkowe, konkretne i abstrakcyjne).



Cechy pojęć (istotne i nieistotne, przykłady i
nieprzykłady, kontekst społeczny).



Wiedza konceptualna i proceduralna.



Od pojęcia do reguły.



Postępowanie nauczyciela podczas
nauczania pojęć.

Zagadnieni
a

Znaczenie
pojęć

Pojęcia:



Stanowią podstawę logiczną dla

naszego myślenia



Umożliwiają ludziom wzajemne

porozumiewanie się

Istota
pojęć

Pojęcia

Są to

słowa

, które posiadają

sens

i służą za

nazwę

klasy bodźców

pod innymi względami do siebie
niepodobnych.

(E.J.

Archer)

Uczenie się pojęć

(wg

Galloway’a)

:

 polega na

zaliczaniu

rozmaitych

zdarzeń

czy

przedmiotów

do

wspólnej

kategorii

,

określanej

zazwyczaj za pomocą pewnej etykiety
słownej czyli

nazwy

.



nazwa

ta jest dla uczącego się

nośnikiem

jakiegoś zdarzenia, gdyż

wspiera

ona

skojarzenia

odnoszące się

do rozmaitych

odrębnych zdarzeń czy
przedmiotów, a

stanowiące

podstawę zaliczenia ich do wspólnej
kategorii.

Uczenie się pojęć

(wg

Galloway’a)

:

Opanowywanie pojęć

1. Uczeniu się

atrybutów

wspólnych rozmaitym bodźcom.

Opanowywanie pojęć
polega na:

2. Uczeniu się

zbioru związków

pomiędzy atrybutami nie tylko
danego pojęcia, ale pojęć
potencjalnie z nim związanych

Opanowywanie pojęć

Te

zbiory związków

, a więc

skojarzenia

dotyczących rozmaitych

pojęć, pod wpływem naszych
doświadczeń, wciąż się rozszerzają i
rozwijają. Można to przedstawić w
formie

spiral

rosnących wzwyż i

wszerz.

Opanowywanie pojęć

Wzwyż, bo w miarę
postępującego procesu uczenia
się, coraz dalej będziemy wnikać
w głąb tych pojęć

Opanowywanie pojęć

Wszerz, bo stale będziemy się
dowiadywać o nich czegoś
nowego, ilekroć pojawiać się
one będą w nieco innym
kontekście

Kategorie
pojęć I

Kategorie pojęć wg

Galloway’a:

1. Konkretne

2. Abstrakcyjne

Kategorie
pojęć I

1.Pojęcia konkretne

 Są to pojęcia ukształtowane

w drodze obserwacji

 Tzn. są to pojęcia, które

możemy wyjaśnić wskazując
je palcem

Kategorie
pojęć I

To jest
chłopiec

To jest pies

Kategorie
pojęć I

Parametrami pojęć konkretnych

są zazwyczaj

fizyczne atrybuty

przedmiotów, których uczniowie
mogą doświadczyć wprost np.
 chłopiec ma 2, a pies 4 nogi
 pies ma ogon, a chłopiec go
nie ma

Kategorie
pojęć I

2. Pojęcia abstrakcyjne

 Są to pojęcia, których nie można
wskazać

lub doświadczyć wprost,
 Tzn. są to pojęcia, które na ogół
nie są

bezpośrednio dostępne naszym
zmysłom,

dlatego wymagają definicji
słownej.

Kategorie
pojęć I

Ten mały
chłopiec

lubi

swojego
psa

Pies

jest

głodn
y

Kategorie
pojęć I

Parametry pojęć abstrakcyjnych

odnoszą się

z reguły do pewnych

związków

między

pojęciami

(często konkretnymi).

Sens takiego związku trudno opisać inaczej
niż za pomocą określeń słownych,
ilustracji, bądź pokazu.

Dlatego o

opanowaniu pojęcia

abstrakcyjnego

świadczy umiejętność

objaśniania

lub

zilustrowania

jego sensu za

pomocą słów lub czynności. Samo
wskazanie czy wybór pewnych
przedmiotów nie jest w tym wypadku
wystarczające

Kategorie
pojęć II

Kategorie pojęć wg

Arends’a:

1. Koniunkcyjne

2. Dysjunkcyjne

3. Stosunkowe

Kategorie
pojęć II

1. Koniunkcyjne

Cechy istotne

pojęcia są

zawsze takie

same

w przypadku każdego

przedmiotu należącego do

danej klasy.

Przykład:

- pojęcie „wyspa” zawsze zawiera cechę –
część lądu otoczonego woda ze wszystkich
stron;

- pojęcie „trójkąt” – płaska figura
geometryczna o trzech bokach i trzech
kątach.

Kategorie
pojęć II

2.
Dysjunkcyjne

Szersze kategorie pojęć. Te pojęcia
są bardziej

elastyczne

i dopuszczają

zestawy cech

.

Przykład:

-

pojęcie „rzeczownik” – osoba,

miejsce, rzecz - lecz nie mogą one
występować jednocześnie, gdyż osoba
nie może być rzeczą lub miejscem i
odwrotnie.

Kategorie
pojęć II

3. Stosunkowe

O zaliczeniu pojęcia do jakiejś klasy
decyduje stosunek do innych pojęć

Przykład:

pojęcie czasu i przestrzeni

Aby mówić o pojęciu stosunkowym należy znać
inne (dodatkowe) pojęcie oraz stosunek między
tymi pojęciami.

Przykład:

„tydzień”

(pojęcie)

– część

(stosunek)

miesiąca

(pojęcie)

Pojęcia stosunkowe odnoszą się do innych pojęć –

ustosunkowują się.

Cechy pojęć

I. Istotne i nieistotne

II. Przykłady i nieprzykłady

III. Kontekst społeczny

Cechy pojęć

Istotne

– są potrzebne do rozróżniania

jednych pojęć od drugich. Jest to rozróżnienie
pojęć z tych samych klas np. „trójkąt
równoboczny” posiada cechy istotne dla
siebie (równe boki i kąty) oraz cechy istotne
dla danej klasy.

Nieistotne

(niedefinicyjne) – pewne

cechy występujące w niektórych, ale nie
we wszystkich obiektach z danej klasy.

Cechy pojęć

Trójkąt równoboczny

Cecha
istotna:

Wszystkie
boki i kąty
równe

Cecha
nieistotna:

Powierzchnia
trójkąta

Cechy pojęć

Przykład

„Fakt mogący służyć za ilustrację,
dowód poparcia czegoś...”

(Słownik języka
polskiego, PWN)

Nieprzykład

Zaprzeczenie przykładu

Przykład

Nieprzykład

ssak

PIES

gad

jedwab

TKANINA

skóra

Ford K

SAMOCHÓD

OSOBOWY

Star

Sycylia

WYSPA

Hel

Cechy pojęć

Cechy pojęć

Kontekst społeczny

Pojęcia o

zmiennych cechach istotnych

w zależności od

kontekstu społecznego

Przykłady:

-

trójkąt równoboczny – kontekst

społeczny wszędzie taki sam;

- ciotka – krewna lub osoba
opiekująca się dzieckiem

Rodzaje wiedzy

Konceptualna

– zdolność ucznia do

zdefiniowania pojęcia według
pewnych kryteriów i rozpoznaniu
stosunków w jakich pozostaje z
innymi pojęciami.

Proceduralna

– zdolność

wykorzystania pojęcia do
dokonywania rozróżnień

Rodzaje wiedzy

Wiedz
a

Konceptualna

Proceduralna

Przykład
wiedzy o
trójkącie
równoboczny
m

Jest to trójkąt,
ma 3 boki i
kąty równe.
Jest figurą
posiadającą 3
boki

Zastosowanie i
odróżnienie:

Jest inny niż
pozostałe trójkąty,
gdyż ma boki równe i
kąty. Jest figurą inną
niż prostokąt czy
ośmiokąt

Metody nauczania
pojęć

Od

reguły

do

przykładu

–

nauczyciel podaje pojęcie (definicję
pojęcia), a następnie podaje
przykład dla utrwalenia
(zrozumienia) pojęcia.

Od

przykładu

do

reguły

–

nauczyciel prezentuje przykłady i
nieprzykłady, a uczniowie sami
dochodzą do definicji lub sami
odkrywają pojęcie dzięki
rozumowaniu indukcyjnemu.

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

I. Dobór pojęć

II. Definiowanie pojęć

III. Analiza pojęć

IV. Dobór przykładów i

nieprzykładów

V. Wybór metod

VI. Sprawdzenie opanowania

pojęć

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

I. Dobór pojęć

Program szkolny stanowi podstawowe

źródło, z

którego nauczyciel czerpie pojęcia do

nauczania. W

wyborze pojęć kluczowych pomaga

podręcznik i

wskazówki metodyczne dla nauczycieli

– jak

posługiwać się podręcznikiem.

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

II. Definiowanie pojęć

(trójstopniowe

definiowanie)

1. Określ nazwę pojęcia – nazwą jest słowo

lub symbol odnoszący się do klasy
obiektów lub do egzemplarza należącego
do tej klasy.

2. Wylicz cechy istotne i nieistotne.

3. Napisz zwartą definicję – definicja jest

wyrażeniem zawierającym wszystkie
cechy istotne i wskazującym jak są
połączone.

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

III. Analiza pojęć

Wydzielanie cech ma zasadnicze znaczenie
dla analizy i nauczania pojęcia. Nauczyciel
musi zdecydować, które cechy są istotne i
powinny być zestawione w przykładach i
nieprzykładach. Cechy nieistotne zaś
najlepiej przedstawić w serii
zróżnicowanych przykładów dopiero w
następnej kolejności po zademonstrowaniu
przykładów wyraziście eksponujących
cechy istotne.

III. Analiza pojęć (c.
d.)

Pojęci

e

Definicja

Przykład

Nieprzykła

d

Cechy istotne

wyspa Część lądu

mniejsza od

kontynentu
otoczona ze
wszystkich stron
wodą

Hawaje,
Kuba,

Grenlandi
a

Floryda,
Australia,

Jezioro
Śniardwy

- Część lądu

(nie

kontynen
t)

oraz
- Woda
oraz
- ląd otoczony

wodą

Pojęci

e

Definicja

Przykład Nieprzykł

ad

Cechy istotne

zatok
a

Zbiornik wodny
otoczony lądem

z szerokim
wyjściem na
morze.

Zatoka
Gdańska

,
Zatoka
Kadyksu

,
Zatoka
Ryska

Floryda,
Jezioro,
Zalew

- Zbiornik
wodny z
szerokim
wyjściem na
morze, oraz
- ląd, oraz
- woda
częściowo
otoczona lądem,

III. Analiza pojęć (c.
d.)

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

IV. Dobór przykładów i
nieprzykładów

Nauczyciel często dobierając przykłady
posługuje się jak największym kontrastem
oraz różnicuje cechy nieistotne, gdyż dzięki
temu pozwala to skupić uwagę na cechach
istotnych.

Przykład: Wyspa – Hawaje, Grenlandia;
i jedna i druga to wyspa, różnią się tylko
klimatem, ale należą do tej samej klasy
pojęć, posiadają te same cechy istotne
(są wyspami), ale różne cechy
nieistotne.

IV. Dobór przykładów i nieprzykładów

Przy doborze przykładów i nieprzykładów
należy zwrócić uwagę, aby kolejność
doboru była logiczna, gdyż może to
pozwolić na uporządkowanie według
stopnia trudności: od łatwych do
trudnych.

Dobrym sposobem jest grupowanie
przykładów w zestawy (np.. pięć
przykładów) – pozwoli to ukierunkować
myślenie uczniów.

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

V. Wybór
metod

 metoda indukcyjna –
poszukiwanie cech istotnych, pojęć
nie obcych uczniom
 metoda dedukcyjna – definicja, a
później przykłady i nieprzykłady
drogą do zrozumienia

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

VI. Sprawdzenie opanowania pojęć

Podanie definicji oraz umiejętności wskazania
cech istotnych oraz powiązań między nimi.

Wśród zadań powinno być takie, które:
 Sprawdzają zdolność ucznia do generalizacji
wiedzy, tj. do rozpoznawania nieznanych
wcześniej przykładów pojęcia,
 Powinny sprawdzać umiejętność odróżniania
przykładów od nieprzykładów (np. prawda /
fałsz),

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

Sprawdzenie możemy jako

diagnozę

.

Dzięki temu możemy zmodyfikować
nauczanie pojęć w zależności od tego w
czym tkwi błąd.

 Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu
pojęciu zbyt szerokiego zakresu, trzeba
dodatkowo zestawić pary przykładów i
nieprzykładów, żeby unaocznić brak cech
istotnych.

Postępowanie

nauczyciela przy

nauczaniu pojęć

 Jeśli błąd ucznia polega na nadaniu
pojęciu zbyt wysokiego zakresu, trzeba
dodatkowo podać trudne przykłady, aby
unaocznić występowanie cech istotnych.
 Jeśli uczeń błędnie rozumie pojęcia,
trzeba dodatkowo zestawić pary
przykładów i nieprzykładów różniących
się cechami nieistotnymi powodującymi
błąd.

Literatura:

1. Arends R.I., Uczymy się nauczać. WSiP,

Warszawa 2002.

2. Galloway Ch., Psychologia uczenia się i

nauczania. PWN, Warszawa 1998.

3. Bruce J. I in., Przykłady modeli uczenia się i

nauczania. WSiP, Warszawa 1999.

4. Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności

nauczyciela. PWN, Warszawa 1998.

KONIEC

DZIĘKUJEMY ZA

UWAGĘ