Starzenie się a zmiany

zachodzące w organizmie

człowieka

Dr Beata Piórecka

Starzenie może być:

•

fizjologiczne

(pierwotne) – uwarunkowane

genetycznie, kiedy komórki tracą zdolność do
podziału, ulegają zwyrodnieniu i umierają. Wiele
genów determinuje starzenie się organizmu.

•

patologiczne

(wtórne, chorobowe) gdzie

czynniki środowiska mogą przyśpieszać proces
starzenia się.

Wskaźnik podstawowej przemiany materii (PPM)
(ang. Basal Metabolic Rate, BMR) jest jednym z
najważniejszych

mierników

zużycia

energetycznego organizmu. BMR dla 70-latków
jest około 9-12% niższy niż u ludzi 18-30 letnich,
wynika to głównie ze spadku beztłuszczowej masy
ciała.

BP

Spadek masy mięśniowej

, spowodowany głównie

zanikiem mięśni szkieletowych, wraz z wiekiem redukcji
mięśni towarzyszy jednoczesny przyrost tkanki
tłuszczowej.

Zmniejszenie masy mięśniowej ma miejsce w większym
stopniu u mężczyzn niż u kobiet, mimo iż spadek wagi
może rozpocząć się wcześniej u kobiet (ok. 75 roku
życia) niż u mężczyzn.

Wiek (lata)

Mięśnie (kg)

Tłuszcze(kg)

20-29

24

15

40-49

20

19

60-69

17

23

70-79

13

25

Tabela 1. Zmiany składu masy ciała u przeciętnego dorosłego
mężczyzny (źródło: Young, 1992)

BP

Ograniczenie ruchu prowadzi do:

• przyspieszenia utraty mięśni,

•zmniejszenia siły mięśni oraz

•zmniejszenia masy mięśniowej,

Prowadzi

to

do

zredukowania

wskaźnika

podstawowej przemiany materii (BMR). Jednakże
ubytki masy mięśniowej (określane, jako sarkopenia)
są nieuniknione, szczególnie na starość, nawet
sportowcy doświadczają tego osłabienia.

Poziom utraty sił można ograniczyć do pewnego

stopnia poprzez treningi wytrzymałościowe. Te zaś
przyczyniają się do wzrostu siły i mięśni w każdym
wieku, a także w przypadku osób cierpiących na
przewlekłe choroby (Horwarth, 2002).

BP

Zawartość płynów ustrojowych w organizmie
także maleje

wraz z wiekiem, co może osłabić

termoregulację i zwiększyć wrażliwość na
odwodnienie.

Od urodzenia do starości, całkowita ilość substancji
płynnych powoli zmniejsza się z 80% do 50-60%. Jest
to spowodowane zarówno wewnątrzkomórkową, jak i
zewnątrzkomórkową utratą wody.

BP

Tkanka tłuszczowa

ma skłonność do odkładania się

w okolicach talii oraz w mniejszych ilościach w
warstwie podskórnej. Może to zwiększyć ryzyko
otyłości, tak więc tłuszcze rozprowadzane centralnie
(w okolice talii: sylwetka typu „jabłko”), stwarzają
większe ryzyko zachorowań i śmierci niż te
rozprowadzane obwodowo (okolica bioder i ud:
sylwetka typu „gruszka”).
Zwiększenie ilości
tłuszczy
transportowanych w
okolicach talii może
również powodować
insulinooporność,
zwiększając w ten sposób
ryzyko rozwinięcia się
cukrzycy typu 2.

BP

Gęstość kości

maleje wraz z wiekiem i w

większym stopniu zjawisko to występuje u kobiet
niż u mężczyzn. Przez całe życie szkielet ulega
ciągłym zmianom, zastępując nowymi kośćmi stare.

W wieku około 30 lat, tworzenie nowych kości

przekracza czas rozkładu starych, zatem stare kości
stają się coraz słabsze. Uważa się, że osoby 30 letnie
osiągają szczytową masę kości (SMK) - im wyższy
poziom SMK tym lepiej.

Od 30 roku życia z kości usuwane są minerały i

kolagen dużo szybciej niż powstaje nowa tkanka
kostna. Jeśli gęstość kości spadnie poniżej pewnego
poziomu, to ryzyko złamania rośnie.

Zawartość składników mineralnych organizmu

osoby starszej zmniejsza się z około 6% do 4%, co
powoduje demineralizację układu kostnego.

BP

Czynniki zwiększające ryzyko ubytku
kostnego

Czynniki zmniejszające ryzyko ubytku
kostnego

Brak ruchu

Aktywność fizyczna
(zwłaszcza ćwiczenia odchudzające)

Niedobór hormonów płciowych
(szczególnie kobiety)

Hormonalna terapia zastępcza
(kobiety po menopauzie)

Niedowaga lub Anoreksja

Diuretyki (tiazydy)

Palenie papierosów
Alkohol
Sterydy
Tyreotoksyna
Przewlekłe choroby wątroby
Nieprawidłowe wchłanianie w jelitach

Otyłość ??

Istnieje wiele czynników wpływających na tempo

starzenia się, związanych z ubytkiem tkanki kostnej, co
przedstawiono w tabeli poniżej.

Osteopenia

– ubytek masy kostnej (zmiany

fizjologicznie)

Osteoporoza -

jest to redukcja masy kostnej, jak i

zaburzenia w jej strukturze, co powoduje obniżenie siły
kości i wzrost ryzyka ich złamań (zmiany patologiczne).

Tabela 2. Czynniki wpływające na tempo starzenia związane z

ubytkami kostnymi

BP

Zmiany smaku

Próg wyczuwalności wszystkich smaków (np. słonego,
słodkiego) wzrasta u starszych ludzi. Badania nad
wrażliwością smaku pokazują stopniowy jej spadek
wraz z wiekiem (Schiffman 1994), co może mieć wpływ
na wybór żywności.

Utrata wrażliwości smakowej i/lub węchowej jest
bardzo zmienna. Jej osłabienie może być spowodowane
przez obecne warunki medyczne, może również
zmniejszać apetyt i w związku z tym wpływać na
odżywianie (Horwarth 2002).

Słabsze odczuwanie smaku wraz z pogorszeniem
zmysłu powonienia są przyczyną narzekań na jakość
posiłków („posiłki są niesmaczne”). W efekcie osoby
starsze często zbyt dużo solą /słodzą lub skarżą się na
brak apetytu.

BP

Zaburzenia wzroku

Zaburzenia wzroku są powszechne w starszym wieku.

Najczęściej pojawia się pogorszenie ostrości wzroku
spowodowane dalekowzrocznością.
Spowolnienie reakcji na światło i zmniejszenie siły
akomodacji wraz z wydłużeniem reakcji psycho-
ruchowej mogą stwarzać zagrożenie urazem
(Starzycka, 2006).
Osoby starsze powinny przebywać w dobrze
oświetlonych pomieszczeniach i nie wstawać
natychmiast z łóżka po zaświeceniu światła z powodu
dłużej trwającego olśnienia.

Zaleca się badanie wzroku na tablicy Snellena –
przynajmniej raz w roku i konsultację u okulisty
co 2 lata.

BP

Funkcje neurologiczne i percepcyjne

 
Umysłowe osłabienie i otępienie wynikające z
przewlekłych chorób, wpływa na samodzielność i
niezależność ludzi w podeszłym wieku na kilka
sposobów.
Perspektywa odroczenia albo uniemożliwienia
osłabienia zdolności poznawczych ma zatem
ogromne znaczenie.

Percepcyjne osłabienie, które jest zauważalne u
niektórych starszych osób, jest powiązane z
poziomem witamin i minerałów w organizmie; np.
foliany są niezbędne do normalnego
funkcjonowania mózgu, natomiast niedobór witamin
z grupy B wpływa negatywnie na zdolności
poznawcze ludzi starszych (Roubenoff et al. 2000).

BP

Funkcje immunologiczne

Proces starzenia jest zazwyczaj kojarzony ze
zmianami regulacji systemu immunologicznego, co
przyczynia się do wzrostu częstotliwości infekcji
i przedłużania czasu powrotu do zdrowia (WHO,
2002).
Osoby starsze są bardziej podatne na choroby
zakaźne.
Zakażenia dłużej trwają, często mają cięższy i
nietypowy przebieg.
Badania wykazały, że również niedożywienie
może być przyczyną osłabienia reakcji
odpornościowej wraz z postępującym procesem
starzenia.

Dotychczas nie zbadano, jak duży skutek
niedożywienia jest spowodowany niedoborem
białek, a jak duży brakiem mikroskładników.

BP

Starzenie

się

układu

krążenia

•

ściany mięśnia sercowego są sztywniejsze, co

utrudnia rozkurcz komory lewej i w efekcie nie pozwala
na zwiększenie jej objętości rozkurczowej (komora nie
jest w stanie wystarczająco napełnić się krwią),

• podczas wysiłku kompensowane jest to
przyśpieszeniem akcji serca (co jest ograniczone w
związku z zmniejszoną wrażliwością receptorów beta).

• wraz z wiekiem dochodzi do pogrubienia ścian tętnic.
U niektórych osób pojawia się skłonność do nagłego
spadku ciśnienia tuż po wstaniu z łóżka (hipotonia
ortostatyczna).

•Osłabienie zastawek żylnych sprzyja powstawaniu
żylaków.

Osoba starsza ma mniejszą tolerancję wysiłku!

BP

Starzenie się układu oddechowego

Równolegle ze starzeniem zmniejsza się też pojemność
oddechowa płuc do 70–80% wartości stwierdzanych u
osób młodszych.
Zaznacza się spadek wrażliwości na O

2

o 50% oraz

spadek wrażliwości na CO

2

o 40%.

Zachodzą zmiany w mechanice ruchów kl. piersiowej:

• kl. piersiowa usztywniona (beczkowata),

• osłabienie m. oddechowych, co powoduje brzuszny
tor oddychania

• zmniejszenie sprężystości tk. płucnej

Osoba starsza oddycha płytko i nie jest w stanie nabrać
dużo powietrza przy głębokim wdechu. Gorsza
wentylacja płuc sprzyja infekcjom (np. zapaleniu
oskrzeli, płuc).

BP

Starzenie się układu nerek i moczowego

Często upośledzona lub ograniczona jest

czynność

nerek,

których masa zmniejsza się o około 25–30%.

Przesączanie kłębkowe może się zmniejszyć nawet do
60% w porównaniu z osobami młodymi.

Spada reninowa aktywność osocza o około 30–50%,
czemu towarzyszy obniżenie stężenia aldosteronu.

Następuje także obniżenie zdolności konwersji witaminy
D

3

do jej postaci aktywnych metabolicznie.

Nerki są bardzo wrażliwe nawet na krótkotrwałe
niedokrwienie (np. wskutek spadku ciśnienia tętniczego
lub odwodnienia), nefrotoksyczne działanie leków i
skutki zakażenia dróg moczowych.

BP

Zmiany w dolnych drogach moczowych

•

zmniejszenie pojemności pęcherza,

• zwiększenie objętości moczu zalegającego po
oddaniu moczu,

• skrócenie cewki moczowej i rozluźnienie zwieracza u
kobiet oraz

• łagodny przerost stercza u około ¾ mężczyzn po 70
roku życia.
Powoduje to zaburzenia oddawania moczu takie jak:
- nocne oddawanie moczu (1–2 razy w nocy)
(nycturia),
- częste oddawanie moczu,
- skłonność do infekcji dróg moczowych,
- wysiłkowe nietrzymanie moczu u kobiet,

-trudności w rozpoczęciu i zakończeniu oddawania
moczu, przerywanie strumienia u mężczyzn.

Zaburzenia oddawania moczu mogą skłaniać osoby starsze do

ograniczania przyjmowania płynów

BP

Elementy starzenia się układu pokarmowego oraz

ich wpływ na stan odżywienia

Spadek

zapotrzebowania

energetycznego

Zmiany w

przewodzie

pokarmowym

Zmieniony

metabolizm

tkankowy

Regulacja

centralna

Spadek aktywności
fizycznej,

Zmniejszona masa

komórkowa

(mięśnie, mózg,

wątroba)

Niepełne uzębienie,
Suchość j. ustnej

(xerostomia),
Podwyższony próg

odczuwania smaku,
Obniżenie

wchłaniania

jelitowego,
Zmniejszenie

wydzielania soków

trawiennych,
Zaparcia,

Spadek procesów

anabolizmu,
Zwiększony

katabolizm białek,
Upośledzona

zdolność do

zwiększania

syntezy białka,
Zmniejszone

zużycie energii

Spadek

impulsacji

aferentnej do

ośrodków głodu i

sytości w

podwzgórzu

Mniejsza podaż

pokarmów

Gorsze

wykorzystanie

składników

pokarmu

Słabsze

wykorzystanie

tkankowe

Uczucie sytości

BP

• Spowolnienie perystaltyki mięśni przełyku wydłuża
proces połykania (konieczność rozdrabniania pokarmów)

• Ośrodek pragnienia w podwzgórzu słabiej reaguje na
niedobór wody, co sprzyja odwodnieniu organizmu.

• Zanik komórek okładzinowych w żołądku powoduje
spadek wydzielania soku żołądkowego i czynnika
odpowiedzialnego za wchłanianie witaminy B

12

w jelicie

cienkim.

• wzrasta ryzyko rozwoju nietolerancji laktozy (brak
enzymu lakatazy)

• pogorszenie wchłaniania jelitowego może skutkować
niedoborami witamin (np. kwasu foliowego, witaminy D

3

)

i składników mineralnych (wapnia, żelaza, cynku).

BP

Co wpływa na sposób żywienia i stan odżywienia

?

•

preferencje osobnicze i społeczne (tradycja,

ekonomika),

• indywidualne możliwości przygotowania
pokarmu do
procesu trawienia (technologia przyrządzania
posiłków, stan j. ustnej),

• sprawność procesów trawienia (stan ślinianek,
błony śluzowej żołądka, produkcja żółci, soku
trzustkowego i jelitowego),

• sprawność procesów wchłaniania (stan błony
śluzowej j. cienkiego),

• sprawność wydalania stolca (przyśpieszenie
perystaltyki wtórne upośledzenie wchłaniania i
odżywienia, odwodnienie,
zwolnienie perystaltyki zaparcia, intoksykacja
ustroju)

BP