Polska wraca na

mapę Europy

Polska w systemie
powersalskim



Dnia 11 listopada 1918 r. przedstawiciele rządu niemieckiego podpisali rozejm

państwami Ententy, kończący I wojnę światową. Państwa centralne zostały

pokonane. Dzień ten był zarazem dla Polski pierwszym dniem niepodległości. O

ostatecznym kształcie powojennej Europy — zwłaszcza Środkowo-Wschodniej —

miała jednak rozstrzygnąć zarówno walka zbrojna, jak i – zakończona w czerwcu

1919 r. podpisaniem traktatu — konferencja pokojowa w Wersalu.



Przebieg

konferencji

zdominowali

przywódcy

trzech

mocarstw:

Stanów

Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji. Zdecydowali oni m.in. o powołaniu do

życia międzynarodowej organizacji — Ligi Narodów — która miała kontrolować

przestrzeganie zapisów traktatu wersalskiego oraz rozwiązywać wszelkie konflikty

naruszające ład europejski w sposób pokojowy. Konferencja uprawomocniła

powstanie, na gruzach monarchii Austro-Węgierskiej, nowych państw narodowych.

Niemcy — ponoszące odpowiedzialność za wybuch wojny — zostały ograniczone

w swej niezawisłości (zgoda na okupację części obszaru przy granicy z Francją,

posiadanie armii do wyznaczonej wielkości, zakaz wytwarzania ciężkiego sprzętu

wojennego itp.), zmuszone do oddania na rzecz Francji Alzacji i Lotaryngii, a także

zobowiązane do wypłacenia odszkodowań wojennych.



Rozbieżności między państwami Ententy (Francją i Wielką Brytanią), które

zarysowały się w trakcie konferencji wersalskiej, były szczególnie widoczne

w czasie omawiania kwestii polskiej. Postulaty delegacji polskiej w sprawie

zachodniej i północnej granicy II Rzeczypospolitej sięgały obszarów Górnego

Śląska, Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego oraz części Warmii i Mazur. Na południu

Polska żądała przyznania — po przeprowadzeniu plebiscytu — tzw. Zaolzia, czyli

części Śląska Cieszyńskiego, zajętego przez armię czeską na początku 1919 r. Na

wschodzie zaś — zgodnie z tzw. koncepcją inkorporacyjną Dmowskiego — granica II

Rzeczypospolitej miała przebiegać wzdłuż granic drugiego rozbioru. Polskie

roszczenia wywołały sprzeciw Niemców, poparty przez dyplomację angielską.

Francja natomiast — w imię osłabienia potęgi niemieckiej — opowiedziała się,

w przypadku zachodniej i północnej granicy, po stronie delegacji polskiej.

Polska w systemie
powersalskim



W efekcie, traktat wersalski oddawał II Rzeczypospolitej Wielkopolskę oraz część Pomorza Gdańskiego

bez Gdańska, który przeszedł pod kontrolę Ligi Narodów jako Wolne Miasto Gdańsk. Uzgodniono też, że

mieszkańcy spornych terenów sami zadecydują — w plebiscytach — o swej przynależności państwowej.

Wyczekujące stanowisko Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie przyszłości Rosji, gdzie od 1917 r. trwała

rewolucja, spowodowało, iż przebieg wschodniej granicy Polski zależał w większej mierze od akcji

zbrojnej niż od zabiegów dyplomatycznych. Państwa ententy rozstrzygnęły jedynie, że na terenach

Europy Wschodniej przestaną obowiązywać postanowienia pokoju brzeskiego z wiosny 1918 r. W grudniu

1919 r. Liga Narodów — wierząc w odbudowanie demokratycznej Rosji — nie zgodziła się na ustanowienie

polskiej administracji poza tzw. linią Curzona, czyli poza obszarem III rozbioru Rzeczypospolitej. Decyzję

taką podjęto na wniosek brytyjskiego polityka lorda George`a Curzona.



Delegacja polska została jednocześnie zmuszona do podpisania tzw. małego traktatu wersalskiego,

zobowiązującego dane państwo do ochrony praw mniejszości narodowych mieszkających na jego

obszarze.



Mimo ujemnych stron traktat wersalski gwarantował Polsce niepodległość i pozwalał na zawarcie

korzystnych układów dwustronnych. (Do najważniejszych należał układ polityczno-wojskowy z Francją

z 1921 r., którego ostrze kierowało się przeciwko ekspansji niemieckiej.)



Postanowienia traktatu były od początku negowane przez dwa wielkie państwa europejskie — Niemcy

i powstały w 1922 r. na gruzach Rosji Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich — które utraciły

w wyniku I wojny światowej pozycję mocarstwową. Ci wielcy nieobecni w Wersalu szybko porozumieli się

ze sobą: w 1922 r. podpisali w Rapallo (Włochy) układ polityczno-handlowy, opatrzony dodatkowo

tajnymi ustaleniami w sprawach wojskowych. Układ z Rapallo zapoczątkował współpracę ekonomiczno-

wojskową między Niemcami a ZSRR, trwającą do końca lat dwudziestych, a jednocześnie podważył

zobowiązania niemieckie, dotyczące kwestii militarnych, zawarte w traktacie pokojowym.



W imię ratowania ładu wersalskiego państwa Ententy dążyły do rozerwania niebezpiecznego dla

przyszłości Europy sojuszu z Rapallo. Wkrótce, dzięki inicjatywie USA, Niemcy uzyskały zgodę na

rozłożenie na raty powojennych zobowiązań finansowych, w 1925 r. zaś w Locarno podpisały pakt

z Wielką Brytanią i Francją, przy udziale Włoch i Belgii, w którym zawarto przyrzeczenie nienaruszalności

granicy zachodniej Niemiec — granica wschodnia została w nim pominięta. Niemcy weszły do Ligi

Narodów, ale jednocześnie — zdaniem m.in. zaniepokojonej Polski — otrzymały milczącą zgodę na

skierowanie swej ekspansji w stronę środkowo-wschodniej Europy. Wbrew oczekiwaniom, postanowienia

z Locarno nie osłabiły stosunków niemiecko-radzieckich.



Mimo tych ujemnych zjawisk sytuacja międzynarodowa Polski do końca lat dwudziestych była stabilna.

Dwaj wielcy sąsiedzi nie mogli jeszcze w sposób jawny przeciwstawić się postanowieniom zachodnich

mocarstw, wśród których Francja spełniała rolę gwaranta niepodległości państw Europy Środkowo-

Wschodniej.

Budowanie
niepodległości



Po podpisaniu zawieszenia broni w listopadzie

1918 r. najbliższe tygodnie i miesiące miały

zadecydować o przyszłości narodu polskiego

i jego państwa. Przez ponad sto lat w polskich

domach

przekazywano

z pokolenia

na

pokolenie

pamięć

o wolnej

ojczyźnie

i przywiązanie

do

niej;

modlono

się

o odzyskanie

niepodległości.

Najbardziej

ofiarni poświęcali wolność i życie w kolejnych

zrywach powstańczych. W wyniku I wojny

światowej trzy mocarstwa zaborcze poniosły

klęskę lub uległy wewnętrznemu rozkładowi.

W Europie

Środkowo-Wschodniej

powstała

wolna przestrzeń dla narodów, dążących do

odbudowania własnej państwowości. Polacy

potrafili dobrze wykorzystać tę historyczną

szansę. W dużej mierze było to zasługą

wybitnych

polityków,

reprezentujących

społeczeństwo zarówno w kraju, jak i na

zewnątrz. Należeli do nich m.in.: Józef

Piłsudski,

Roman

Dmowski,

Ignacy

Paderewski,

Wincenty

Witos,

Wojciech

Korfanty i Ignacy Daszyński. Józef Piłsudski,

urodzony

na

Wileńszczyźnie,

w rodzinie

o żywych tradycjach powstańczych, przeszedł

w młodości

zesłanie

na

Syberii.

Działał

następnie

w nurcie

niepodległościowym

Polskiej Partii Socjalistycznej i tworzył, z myślą

o możliwości przyszłego powstania, sprawne

organizacje bojowe. Trafnie przewidując bieg

wydarzeń

mówił

w przededniu

wojny:

„Wystąpimy jako samodzielna siła, która przy

likwidowaniu wojny, w czasie kiedy strony

wojujące będą znużone i wyczerpane, zaważyć

będzie mogła na szali”.

10 listopada 1918 r – Piłsudski
witany na warszawskim dworcu
kolejowym

Budowanie
niepodległości



Roman Dmowski wywodził się z warszawskiego środowiska rzemieślniczego. Jako

przywódca obozu narodowego kierował się w swej działalności hasłami zjednoczenia

wszystkich warstw społecznych we wszystkich trzech zaborach. „Prawdziwy

patriotyzm — pisał — nie może mieć na względzie interesów jednej klasy, ale dobro

całego narodu”. W okresie wojny podjął zabiegi dyplomatyczne na rzecz odbudowy

polskiej państwowości i zyskawszy sobie uznanie aliantów wprowadził Rzeczpospolitą

do koalicji państw zwycięskich.



Ignacy Jan Paderewski, wychowany w ziemiańskiej rodzinie kresowej na Podolu, swą

wielką karierę pianisty rozpoczął w Stanach Zjednoczonych. Zdobyta tam popularność

i osobiste kontakty z prezydentem Woodrowem Wilsonem zaważyły w sposób istotny

na losach sprawy polskiej w czasie I wojny światowej. Paderewski stał się bowiem

faktycznie autorem 13 punktu orędzia Wilsona ze stycznia 1918 r.



Wincenty Witos reprezentował najuboższą grupę ludności chłopskiej. Pozostał wierny

swemu pochodzeniu, prowadząc rodzinne gospodarstwo nieprzerwanie, będąc znanym

przywódcą PSL, a później trzykrotnym premierem II Rzeczypospolitej. Jak wysoko cenił

rolę polskiej wsi, świadczą jego słowa: „Chłop zachował w najgorszych chwilach

ziemię, religię i narodowość. Te trzy wartości dały podstawę do stworzenia państwa”.



Wojciech Korfanty urodził się w domu górniczym pod Katowicami. Działał tu na rzecz

zachowania polskości Śląska i przewodził późniejszym powstaniom na tych ziemiach.

W swym ostatnim przemówieniu wygłoszonym w parlamencie pruskim powiedział:

„My, Polacy, od pierwszej chwili, gdyśmy do tego parlamentu wstąpili, uważaliśmy się

zawsze za przedstawicieli narodu polskiego”.



Ignacy Daszyński, urodzony w Zbarażu, był socjalistą, założycielem i wybitnym

działaczem PPSD, a następnie posłem w sejmie austriackim. Jako premier pierwszego

wolnego rządu polskiego w listopadzie 1918 r. oddał się do dyspozycji Piłsudskiego po

jego powrocie z Magdeburga. Wielokrotny poseł w latach niepodległości bronił

nieustępliwie zasad demokracji i praw socjalnych robotników.

Budowanie
niepodległości



Wszyscy ci ludzie o różnym pochodzeniu społecznym i odmiennych powiązaniach

politycznych, czasami nawet zwalczający się osobiście, umieli podporządkować

dzielące ich poglądy dziełu odbudowy wolnej ojczyzny. Sprzyjała im sytuacja

zewnętrzna. W Rosji od listopada 1917 r. toczyła się wojna domowa, która

przybrała cechy rewolucji. Hasła partii bolszewickiej docierały do państw

europejskich, zmęczonych czteroletnią wojną, i w wielu środowiskach znajdowały

posłuch. W listopadzie 1918 r. w Berlinie wybuchły pierwsze strajki — rozpoczęła

się rewolucja niemiecka. Dnia 11 listopada w Warszawie i innych miastach byłego

Królestwa Polskiego wiwatowano z okazji zakończenia wojny. Rada Regencyjna

oddała władzę wojskową w ręce Józefa Piłsudskiego, który dzień wcześniej

powrócił z więzienia w Magdeburgu. „«Warszawka» odkuwała się na Niemcach za

trzyipółletni okres okupacji. — wspominał jeden z mieszkańców stolicy —

Rozbrajaniu towarzyszył ogólny śmiech tłumu, ogólna radość, ogólny entuzjazm”.



Niebawem Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Piłsudskiemu pełnię

władzy nad ziemiami Królestwa Polskiego. Z czasem podporządkowała mu się

Galicja Zachodnia. Piłsudski powołał nowy rząd z socjalistą Jędrzejem

Moraczewskim na czele. Rząd ten cieszył się poparciem ugrupowań

socjalistycznych, części ludowców oraz inteligencji liberalnej. Mimo iż nie został

uznany przez zachodnie mocarstwa, jego funkcjonowanie miało istotne znaczenie

dla

kształtowania

się

państwowości

polskiej.

Zdecydowana

większość

społeczeństwa zaakceptowała bowiem proponowany przez Moraczewskiego

przyszły ustrój państwa — Polska miała być republiką demokratyczną, na wzór

demokracji zachodnich. Z dobrym przyjęciem spotkał się również program reform

społecznych (m.in. bezpłatne szkolnictwo na poziomie podstawowym, 8-godzinny

dzień pracy, ubezpieczenia dla robotników na wypadek choroby), który stał się

fundamentem przyszłego ustawodawstwa socjalnego. Władza zwierzchnia

w państwie — do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego — przypadła Józefowi

Piłsudskiemu, pełniącemu obowiązki Tymczasowego Naczelnika Państwa.

Porozumienie sił
politycznych



Na początku 1919 r. w Warszawie faktyczne rządy

sprawował Piłsudski i jego gabinet, tworzący pierwsze

zręby administracji państwowej i organizujący Wojsko

Polskie. W Paryżu zaś działał Komitet Narodowy Polski

z Dmowskim na czele, uznany przez państwa ententy

za faktyczną reprezentację II Rzeczypospolitej. W kraju

jednak nie miał on realnej władzy, mimo iż był

popierany

przez

znaczną

część

społeczeństwa

i powstałą w Wielkopolsce Naczelną Radę Ludową

z Wojciechem Korfantym.



W połowie stycznia oba ośrodki władzy zdecydowały

się na zawarcie porozumienia. Premierem nowego

rządu został Ignacy Paderewski, entuzjastycznie

witany przez rodaków w kraju. Gabinet ten został

natychmiast uznany przez Ententę. Komitet Narodowy

Polski w Paryżu, uzupełniony o przedstawicieli z kraju,

przekształcił się w delegację rządu polskiego na

konferencję pokojową w Wersalu.

Wybory do Sejmu
Ustawodawczego (1919).



W styczniu

1919 r.

przeprowadzono

wybory

do

Sejmu

Ustawodawczego według demokratycznej ordynacji wyborczej.

Były

one

bezpośrednie,

powszechne,

równe,

tajne

i proporcjonalne, czyli stosunkowe. Tym samym kończył się

pierwszy etap budowania niepodległości odrodzonej Polski, jako

państwa demokratycznego, uznawanego przez społeczeństwo

za własne. Miało to olbrzymie znaczenie, szczególnie w obliczu

wydarzeń, które rozgrywały się na obszarze Rosji. Pod hasłami

walki klasowej kształtowała się tam dyktatura jednej partii —

partii bolszewików — stosującej powszechny terror. W Polsce,

mimo biedy i olbrzymich zniszczeń wojennych, społeczeństwo

potrafiło zdobyć się na konieczne wyrzeczenia i ustępstwa

polityczne, co spowodowało, że istniejące sprzeczności nie

zostały wykorzystane do obalenia państwa demokratycznego.



W związku z powiększaniem się w czasie terytorium państwa

polskiego, skład Sejmu Ustawodawczego stale się zwiększał.

Odbywały się kolejne wybory uzupełniające. Równolegle, obok

polskich ugrupowań politycznych, kształtowały się partie

mniejszości

narodowych,

z których

część

znalazła

się

w przyszłym parlamencie. W Sejmie Ustawodawczym zaś swoją

reprezentację mieli jedynie polscy Żydzi oraz Niemcy.

Kwestia granicy
wschodniej



Według projektu, który powstał w obozie narodowym (endeckim), Polska na

wschodzie powinna sięgać do granic drugiego rozbioru z 1793 r. Roman Dmowski —

autor tego planu, zwanego inkorporacyjnym — przewidywał, że największym

wrogiem niepodległości Polski będą Niemcy, popierający dążenia niepodległościowe

narodów zamieszkujących obszary między Rosją a Rzecząpospolitą. Zakładał on

więc wcielenie do Polski jedynie tych obszarów wschodnich, które w większości

zajmował żywioł polski, co winno jednocześnie zapewnić lepsze układy z Rosją.

Druga koncepcja — federacyjna — autorstwa Józefa Piłsudskiego — uznawała za

najbardziej niebezpiecznego wroga Polski Rosję. Dlatego też II Rzeczpospolita

powinna dopomóc Ukraińcom i Litwinom w budowie ich państwowości. Piłsudski

zakładał utworzenie federacji suwerennych państw: litewsko-białoruskiego,

ukraińskiego i polskiego, która byłaby w stanie — pod wodzą Polski —

przeciwstawić się spodziewanej agresji rosyjskiej.



Oba projekty, dotyczące ukształtowania wschodnich — a w przypadku planu

inkorporacyjnego również zachodnich i północnych — granic państwa, dążyły do

zabezpieczenia niepodległego bytu II Rzeczypospolitej. Ten zaś kwestionowały

Niemcy i przede wszystkim Rosja. Zarówno bowiem „biali” (republikanie i wojska

dowodzone przez carskich generałów), którzy dążyli do przywrócenia potęgi

rosyjskiej sprzed 1914 r., jak i „czerwoni” (bolszewicy), głoszący powszechną

rewolucję proletariatu, traktowali niepodległą Polskę jako swego głównego wroga

i przeszkodę w realizacji nakreślonych celów.



O niezawisłość walczyli także Litwini i Ukraińcy. Ich dążeniom zdawały się sprzyjać

zwycięstwa niemieckie na froncie wschodnim w okresie I wojny światowej: w 1917 r.

powstała Litewska Rada Narodowa „Taryba”, pod której władzą znalazły się zarówno

obszary Kowieńszczyzny, jak i Wileńszczyzny, na mocy zaś pokoju brzeskiego

z 1918 r. powołano do życia państwo ukraińskie, obejmujące m.in. Chełmszczyznę.

Klęska Niemiec na froncie zachodnim zburzyła ustalenia państw centralnych

dotyczące Europy Środkowo-Wschodniej, w tym i ziem polskich. Po zakończeniu

wojny spory graniczne rozgorzały więc na nowo.

Walki o Lwów



. Od początku listopada 1918 r., po wyjściu armii austriackiej ze Lwowa, toczyły się

w mieście ciężkie walki między ludnością polską a przybyłą głównie z Bukowiny

regularną armią ukraińską. Przez trzy tygodnie Polacy, odcięci od świata — dowodzeni

przez kpt. Czesława Mączyńskiego — bronili ofiarnie swojego miasta. (Lwów

zamieszkiwało wówczas ok. 55% Polaków.) Szczególnym bohaterstwem odznaczyła się

młodzież, tzw. Orlęta Lwowskie. Prowadzone walki miały tym bardziej dramatyczny

charakter, że po obu stronach frontu znajdowali się lwowianie, często połączeni

więzami krwi, których rodziny od pokoleń sąsiadowały ze sobą.



Pod koniec listopada 1918 r. Lwów został zajęty przez polskie oddziały, ale zmagania

zbrojne na obszarze Galicji Wschodniej trwały jeszcze długo. Po ich zakończeniu Lwów

musiał jeszcze raz podjąć walkę, gdy w 1920 r. pod miasto podeszli bolszewicy.

Marszałek Francji Ferdynand Foch, wielki przyjaciel Polaków, po przybyciu do Lwowa

powiedział jego mieszkańcom: „W chwili, gdy wykreślano granice Europy, biedząc się

nad pytaniem, gdzie są granice Polski, Lwów wielkim głosem odpowiedział: «Polska jest

tutaj!»”.



Pamięć o obronie Lwowa z listopada 1918 r. została utrwalona w pieśniach i w

wierszach:
Opowiada mama Adasiowi,
O tych czasach, które sama pamięta,
Jak broniły podczas wojny Lwowa
Lwowskie dzieci — dzielne Orlęta.
Jak broniły miasta przed wrogiem,
Aby spokój nastał tu wreszcie,
Żebyś ty mógł się uczyć i bawić
Pośród wzgórzy, w swym ślicznym mieście,
Żeby kupiec mógł znów handlować
I rzemieślnik miał byt spokojny,
Żeby ludzie żyli jak bracia,
Żeby nigdy nie było wojny.-



Po wyparciu bolszewików z Polski Naczelnik Państwa nadał miastu Lwów najwyższe

odznaczenie wojskowe — Order Virtuti Militari.

Oswobodzenie Wilna z rąk
bolszewików.



Na początku 1919 r. wojska bolszewickie
(Armia Czerwona) rozpoczynając marsz na
zachód zajęły Wilno, zamieszkane w większości
przez Polaków, proklamowały tam Litewsko-
Białoruską

Socjalistyczną

Republikę

Rad

i oddały

w niej

władzę

swym

litewskim

zwolennikom. Na odsiecz miastu ruszyła polska
ofensywa, w wyniku której wyzwolono całą
Wileńszczyznę i część Białorusi. Naczelnik
Państwa, po przybyciu do Wilna, wezwał
mieszkańców dawnego Wielkiego Księstwa
Litewskiego do wspólnej walki z najeźdźcą.

Wyprawa kijowska.



W pierwszych miesiącach 1920 r.

bolszewicy

ostatecznie

pokonali

armię „białych”, której oficerowie

albo dostali się do niewoli, albo

poprzez tereny Polski udali się na

przymusową

tułaczkę.

Armia

Czerwona mogła teraz, po raz

kolejny, podjąć marsz na zachód.

Wkrótce bolszewicy zajęli Kijów,

wypędzając stamtąd rząd ukraiński.

Skłoniło to Piłsudskiego do podjęcia

wraz

z ukraińskim

politykiem,

atamanem

Semenem

Petlurą,

wyprawy na historyczną stolicę

Rusi.

Wcześniej

obaj

dowódcy

podpisali stosowną umowę, według

której Petlura wyraził zgodę na

przebieg granicy polsko-ukraińskiej

na rzece Zbrucz. Znaczna część

sejmu i społeczeństwa polskiego nie

popierała decyzji Naczelnika, bojąc

się kolejnej wojny. Gdy jednak

w maju

1920 r.

wojska

polskie

dotarły do Kijowa, w Warszawie

zapanowała ogólna radość.

21 IV 1920 J. Piłsudski zawarł układ

polityczny, a 24 IV konwencję wojskową
z przywódcą Ukrainy, atamanem S.
Petlurą, który uznał polskie roszczenia
terytorialne na wschodzie po linię rzeki
Zbrucz. Gen. A. Listowski (pierwszy z
lewej) w rozmowie z atamanem S.
Petlurą, 1920.

Wojna 1920 r.



Na wieść o zdobyciu Kijowa bolszewicy — tym razem głosząc hasła

patriotyczne o zagrożeniu Wielkiej Rusi — nakłonili część oficerów

pokonanej armii „białych” do współdziałania. Już w czerwcu słynna ze

zwycięstw bolszewicka konnica Siemiona Budionnego zmusiła Polaków

i armię Petlury do cofnięcia się w kierunku Warszawy. W tym samym

czasie gen. Michaił Tuchaczewski rozpoczął działania zaczepne

zdobywając ponownie Wileńszczyznę. Litwini nie przystąpili do działań

zbrojnych

przeciwko

Armii

Czerwonej.

Podpisali

natomiast

z bolszewikami układ pokojowy, na mocy którego gen. Tuchaczewski

odstępował Litwie Wileńszczyznę, w zamian za zgodę na przemarsz jego

wojsk, podejmujących ofensywę na Polskę. Już na początku sierpnia

1920 r. Armia Czerwona sforsowała Bug i szła na Warszawę, na północy

zaś wkroczyła do Białegostoku.



W ślad za wojskami podążały władze cywilne, składające się

z funkcjonariuszy Międzynarodówki Komunistycznej, tzw. Kominternu,

oraz oddziałów znanej z okrucieństw policji politycznej — Nadzwyczajnej

Komisji do Walki z Sabotażem, Kontrrewolucją i Spekulacją (Czeka).

Przywódcy powołanego do życia na Białostocczyźnie Tymczasowego

Komitetu

Rewolucyjnego

Polski,

tzw.

Polrewkomu,

z Julianem

Marchlewskim na czele, zapowiadali triumfalne wejście Armii Czerwonej

do Warszawy. Na terenach zajętych przez bolszewików zaczęły działać

trybunały rewolucyjne, szerzące postrach wśród miejscowej ludności;

mordowano ziemian, a ich majątki przekazywano chłopom, chcąc w ten

sposób zdobyć ich przychylność.

Niemen; polskie siły zorganizowane w 2 armie: 2 (gen. E. Rydz-Śmigły) i

4 (gen. L. Skierski), 20–22 IX zaatakowały wojska sowieckie (4 armie);

pn. grupa po przełamaniu oporu oddziałów litewskich zajęła

Druskienniki i zdobyła Lidę; inne polskie siły zajęły Wołkowysk, zdobyły

Grodno i sforsowały Niemen oraz dotarły do Mostów; jednostki WP

zmusiły Armię Czerwoną do odwrotu.

Bitwa warszawska 1920 r.



W lipcu, podczas zwołanej pospiesznie konferencji państw europejskich

w Spa, Wielka Brytania zażądała od delegacji polskiej uznania linii Curzona,

jako podstawy do rokowań z bolszewikami. Lenin — ufny w zwycięstwo

rewolucji na obszarze całej Europy — odrzucił tę propozycję. W obliczu

zagrożenia niepodległości młodego państwa polskiego powołano pod

koniec lipca 1920 r. Rząd Obrony Narodowej z Wincentym Witosem

i Ignacym Daszyńskim na czele. Mnożyły się ofiary na Fundusz Obrony

Państwa, a powstająca już od kilku tygodni armia ochotnicza, dowodzona

przez gen. Józefa Hallera, osiągnęła stan 100 tys. żołnierzy. Rząd wydał

specjalną odezwę wzywającą „cały naród polski do walki w obronie ogniska

domowego, w obronie pracy i wolności obywatelskiej, do walki świętej

w obronie

wolności

niepodległej

Ojczyzny!”

Episkopat

polski

i przebywający w zagrożonej stolicy nuncjusz papieski, Achilles Ratti,

późniejszy papież Pius XI, wezwali wiernych do obrony zagrożonej

cywilizacji chrześcijańskiej.



W dniach 12-18 sierpnia rozegrała się decydująca bitwa o Warszawę.

Głównodowodzącym wojsk polskich był Naczelnik Państwa, a obroną

Warszawy kierował gen. Tadeusz Rozwadowski. Początkowo linie obronne

stolicy przechodziły z rąk do rąk. Ciężkie walki toczono pod Radzyminem,

Nieporętem i Ossowem, gdzie zginął bohaterski ksiądz Ignacy Skorupka.

Dnia 16 sierpnia znad rzeki Wieprz ruszyło niespodziewanie polskie

kontrnatarcie. Wojsko, dowodzone bezpośrednio przez Piłsudskiego,

rozbiło lewe skrzydło armii bolszewickiej. Gen. Tuchaczewski zarządził

odwrót. Ścigające go oddziały polskie stoczyły na początku września

jeszcze jedną wielką bitwę, nad Niemnem. Piłsudski zwyciężał na całej linii

frontu. Armia polska na północy przekroczyła Dźwinę, na południowym

wschodzie zaś dotarła do Zburcza.

Warszawska bitwa, 13–25 VIII 1920, decydująca bitwa wojny polsko-

bolszewickiej 1919–21; straty sowieckie w bitwie warszawskiej wyniosły

kilkanaście tys. zabitych i rannych, ok. 66 tys. żołnierzy dostało się do

polskiej niewoli, ok. 30 tys. Niemcy i nternowali w Prusach Wschodnich.

Kolumna jeńców rosyjskich prowadzonych przez żołnierzy polskich,

Radzymin, 1920.

Wojna polsko-bolszewicka —

żołnierz polskiej Armii

Ochotniczej z dwoma jeńcami

wziętymi do niewoli pod

Warszawą w sierpniu 1920

Wojna polsko-bolszewicka —
młoda dziewczyna na warcie

przed koszarami Ochotniczej

Legii Kobiet w Krakowie

w 1920

Wojna polsko-bolszewicka, odwrót bolszewicki
— palące się mosty na Niemnie w Grodnie.
Zdjęcie lotnicze z 25 IX 1920

Zajęcie Wileńszczyzny.



Zanim doszło do podpisania pokoju z bolszewikami, Polska zdecydowała się

zakończyć spór z Litwą o Wileńszczyznę. Zgodnie z umową gen. Tuchaczewskiego

z rządem litewskim z Kowna obszar Wileńszczyzny miał wejść w skład państwa

litewskiego. Litwini zajęli również Suwalszczyznę, skąd Wojsko Polskie usunęło ich na

początku października 1920 r. Na mocy rozejmu, zawartego pod naciskiem Ligi

Narodów, Suwalszczyzna miała pozostać przy Polsce, a sporny obszar Wileńszczyzny

przy Litwie; Francja i Wielka Brytania sądziły, iż trafi on w konsekwencji w ręce

państwa rosyjskiego. Na zachodzie Europy wierzono bowiem jeszcze w zwycięstwo

„białych”. Sami Litwini, mając poparcie Ligi Narodów i Rosji bolszewickiej, nie chcieli

wyrazić zgody na przeprowadzenie plebiscytu na obszarze Wileńszczyzny, czego

żądali Polacy.



W tej skomplikowanej sytuacji, w połowie października 1920 r., gen. Lucjan Żeligowski

odłączył się od głównych sił polskich i zajął całą Wileńszczyznę, tworząc na tych

terenach Litwę Środkową. O przyszłości sporego terytorium miał rozstrzygnąć sejm

wileński. W przeprowadzonych wkrótce wyborach wzięło udział ponad 60%

uprawnionych do głosowania mieszkańców Litwy Środkowej. Od głosowania uchylili

się nieliczni na tym obszarze Litwini, część Białorusinów i Żydzi, których w samym

Wilnie było ponad 30%. Sejm wileński podjął decyzję o wcieleniu Litwy Środkowej do

II Rzeczypospolitej, co stało się faktem w 1923 r. Liga Narodów uznała decyzję

większości mieszkańców Wileńszczyzny. Natomiast Litwa nie pogodziła się z utratą

dawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i zerwała stosunki dyplomatyczne

z Polską. Zostały one wznowione dopiero w 1938 r.

Pokój ryski (1921).



W październiku 1920 r. obie strony konfliktu polsko-

rosyjskiego, wyczerpane ciężkimi walkami, zdecydowały się

na zawarcie rozejmu. Kończyła się wojna, która stanowiła

jedno z ważniejszych wydarzeń w historii Europy i świata:

Polska nie tylko obroniła swą niepodległość, ale także

zatrzymała pochód rewolucji bolszewickiej w kierunku

Europy Zachodniej. Za to zwycięstwo II Rzeczpospolita

zapłaciła krwią swych żołnierzy, utratą Zaolzia na rzecz

Czechosłowacji oraz niekorzystnym wynikiem plebiscytu na

Warmii i Mazurach.



W marcu 1921 r. podpisano w Rydze pokój polsko-rosyjski,

który ustalał m.in. wspólną granicę wzdłuż rzek: Dzisna,

Słucz i Zbrucz. Upadła koncepcja federacyjna Piłsudskiego,

co ułatwiło bolszewikom pokonanie wojsk ukraińskich,

broniącego się jeszcze Petlury. Część jego armii schroniła

się w granicach Polski.

Walka o granice
zachodnie.



Na ostateczny kształt granicy zachodniej państwa polskiego decydujący wpływ miały: działalność dyplomatyczna delegacji polskiej na

konferencji wersalskiej oraz walka zbrojna tocząca się na spornych obszarach, która przyspieszała rozstrzygnięcia wielkich mocarstw.



Już pod koniec grudnia 1918 r. wybuchło w Poznaniu powstanie wielkopolskie pod wodzą Wojciecha Korfantego i gen. Józefa Dowbora-

Muśnickiego. W ciągu dwóch miesięcy powstańcy wyparli Niemców z terenu całej Wielkopolski. Kongres wersalski zatwierdził ten stan

rzeczy i uznał polskie prawa do tego obszaru.



W tym samym czasie wojska czeskie wkroczyły na sporny teren Śląska Cieszyńskiego, zajmując całe Zaolzie, czyli obszar na

południowy zachód od rzeki Olzy. Dyplomacja polska w Wersalu uzyskała zgodę na przeprowadzenie plebiscytu, do którego jednak nie

doszło. W lipcu 1920 r., gdy do Warszawy zbliżała się Armia Czerwona, Czesi wymusili na stronie polskiej zrzeczenie się całego

Zaolzia. Fakt ten wpłynął negatywnie na stosunki polsko-czeskie w całym dwudziestoleciu międzywojennym. W 1938 r. oddziały

Wojska Polskiego — korzystając tym razem ze słabości południowego sąsiada — wkroczyły na Zaolzie, przyłączając je ponownie do II

Rzeczypospolitej.



Zgodnie z postanowieniami kongresu wersalskiego w marcu 1921 r. odbył się na Górnym Śląsku plebiscyt, poprzedzony dwoma

powstaniami polskich Ślązaków (1919, 1920). Większość uczestników plebiscytu opowiedziała się za przynależnoścą tego obszaru do

Niemiec. Polacy uzyskali jednak znaczną przewagę głosów we wschodnich okręgach, bardziej uprzemysłowionych. Niemcy

i popierająca ich Wielka Brytania dążyli jednak do przyłączenia całego Górnego Śląska do państwa niemieckiego. W tej sytuacji — na

początku maja 1921 r. — wybuchło III powstanie śląskie. Na jego czele stanął Korfanty.



Powstanie trwało dwa miesiące. Najcięższe walki toczyły się wokół Góry Św. Anny, która przechodziła z rąk do rąk. Powstańcy,

wspomagani przez kadrę oficerską przybyłą tu z kraju, odnieśli znaczne sukcesy. Ostatecznie Liga Narodów dokonała korzystniejszego

dla Polski podziału Górnego Śląska, przekazując II Rzeczypospolitej bogate obszary zagłębia węglowego, z Katowicami i Chorzowem.

Ziemie te, zgodnie z postanowieniami międzynarodowymi, otrzymały autonomię.



O ile walka o Górny Śląsk zakończyła się dla Polski określonymi osiągnięciami, o tyle przebieg plebiscytu na Warmii i Mazurach

przyniósł zdecydowane zwycięstwo Niemcom. Głosowanie nad przyszłością tego obszaru odbyło się w najgorszym dla Polski

momencie, gdy wojska bolszewickie zbliżały się do Warszawy. W tej sytuacji większość głosującej ludności, pozbawiona przez ostatnie

stulecie więzi z polskością i wyznająca protestantyzm, opowiedziała się za przynależnością do Niemiec, widząc w tej decyzji

zabezpieczenie przed możliwością popadnięcia w zależność od Rosji bolszewickiej.



Kształtowanie granic państwa polskiego — za pomocą zabiegów dyplomatycznych i akcji zbrojnych — zakończyło się faktycznie

w 1921 r. (Dwa lata później Liga Narodów uznała ostatecznie wschodnie granice państwa polskiego.) Duże znaczenie dla tego procesu

miała twarda postawa Polaków oraz ich sąsiadów. Odbiło się to ujemnie na stosunkach dyplomatycznych II Rzeczypospolitej

z państwami ościennymi. Odrodzona Polska wzrastała w poczuciu stałego zagrożenia zewnętrznego. Zarazem w skład państwa weszły

ziemie w znacznej mierze zamieszkane przez mniejszości narodowe mające własne aspiracje niepodległościowe. Fakt ten wpływał na

stosunki wewnętrzne, a także na politykę zagraniczną II Rzeczypospolitej. Odzyskanie przez Polskę niepodległości mimo wszystko

stabilizowało sytuację polityczną w tym regionie Europy, zdominowanym przez ostatnie stulecie przez dwa agresywne mocarstwa:

Rosję i Niemcy.

Ludność i terytorium
państwa.



Obszar II Rzeczypospolitej obejmował ponad 388 tys. km2, co dawało Polsce szóste

miejsce w Europie. Według pierwszego po wojnie spisu powszechnego ludności

z 1921 r. żyło tu ponad 27 mln obywateli, w tym ok. 35% pochodzenia niepolskiego.

W ciągu 20 lat niepodległości ludność kraju wzrosła do 35 mln.



Najlepiej rozwinięte ekonomicznie były ziemie zachodnie, zamieszkane w większości

przez Polaków, a na Pomorzu i na Śląsku również częściowo przez Niemców. Tereny te

miały najdłuższe linie komunikacji kolejowej i drogowej, skierowane jednak w stronę

centrum państwa niemieckiego. Rozwijał się tam zarówno przemysł, jak i rolnictwo

oraz handel. Ziemie centralne charakteryzowały się dużym zróżnicowaniem. Obok

nowoczesnych miast: Warszawy czy też Krakowa, istniały tu olbrzymie obszary

ubóstwa i zacofania. Najgorsza sytuacja panowała na ziemiach wschodnich kraju.

Opóźnienie cywilizacyjne tych stron wynikało z faktu, że najwcześniej weszły one

w skład carskiej Rosji. Nie funkcjonował tu, z niewielkimi wyjątkami, przemysł,

a gospodarka rolna — nawet w największych majątkach ziemiańskich — stała na

niskim poziomie. Ziemie wschodnie były zamieszkane w znacznym stopniu przez

słowiańskie mniejszości narodowe, a także przez Żydów. Tych ostatnich można było

spotkać na terenie całej Polski — zarówno w małych ośrodkach miejskich, jak i w

największych miastach: w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Lwowie czy w Wilnie.



Przy tak dużym zróżnicowaniu II Rzeczypospolitej, do największych zadań kolejnych

rządów należały stałe zabiegi o unifikację kraju oraz stopniowe wyrównywanie

dysproporcji gospodarczych między poszczególnymi ziemiami. Skomplikowana

sytuacja, zarówno wewnętrzna, jak i zewnętrzna Polski nie ułatwiała pracy ministrom.