OSOBOWOŚĆ A PROCESY

KONTROLI I SAMORAGULACJI

W jaki sposób przechodzimy od

myśli do czynu, zarządzamy naszym

zachowaniem?

DWIE TRADYCJE BADAŃ NAD

KONTROLĄ

●

badania nad

kontrolą spostrzeganą

–

przekonaniami o kontroli:

–

umiejscowienie kontroli jako zmienna

dyspozycyjna

–

aktualne poczucie kontroli

–

poczucie własnej skuteczności

●

badania nad tym, w jaki sposób kontroa jest

sprawowana

– perspektywa kontroli działania

(człowiek ma kontrolę, jeśli wywiera rzeczywisty

wpływ na bieg zdarzeń)

Co nas popycha do podtrzymywania

kontroli?

●

reaktancja psychologiczna

– dążenia do

przywracania wolności wyboru zagrożonej przez kogoś,

kto próbuje nam cos narzucić lub czegoś zakazać

●

deprywacja kontroli

pobudzająca motywację do

kontroli (przestawienie się z heurystycznych na

systematyczne strategie zbierania informacji)

●

wiele

tendencyjności w myśleniu

służy

podtrzymaniu orientacji na kontrolę (iluzja kontroli,

nierealistyczny optymizm, myślenie kontrfaktyczne itd.)

CELE JAKO STANDARDY

SAMOREGULACJI

●

kontrola realizuje się poprzez stawianie i spełnianie

zamierzeń

●

cele dystalne

(dążenie osobiste) i

cele proksymalne

(bliskie, doraźne zamiary)

●

cele proksymalne stają się standardami samoregulacji –

ze względu na nie człowiek monitoruje swoje myśli i

emocje i modyfikuje własne zachowanie

●

część celów proksymalnych pochodzi z konkretyzacji

dystalnych, część z wymagań społecznych i zobowiązań

wobec innych

CELE JAKO STANDARDY

SAMOREGULACJI: badania

–

dążenie do bliskości z innymi korelują pozytywnie z dobrostanem

psychicznym, dążenie do osiągnięć i władzy – negatywnie (Emmons)

–

przewaga dążeń związanych z motywacją wewnętrzną koreluje

pozytywnie z dobrostanem, zaś z zewnętrzną – negatywnie (Kasser i

Ryan)

–

cele spełnienia pewnego kryterium wykonania a cele nauczenia sie

czegoś nowego (Dweck) (te drugie: orientacja zaradnościowa w

obliczu trudności, duża wytrwałość, emocje ciekawości i ożywienia,

motywacja wewnętrzna)

–

dążenia do osiągania czegoś związane z pozytywniejszym nastrojem,

większym zadowoleniem z życia, niższym niepokojem, lepszym

stanem zdrowie niż dążenia do unikania czegoś (Emmons)

–

cele abstrakcyjne związane z gorszym nastrojem (trudne do

soiągnięcia), cele konkretne – z lepszym nastrojem oraz kłopotami

zdrowotnymi (Emmons)

–

punktowcy a przedziałowcy (Wieczorkowska)

Mechanizmy kontroli

aktywności – od czego zależy

kontrola działania?

●

implementacyjny stan

umysłu/orientacja na działanie

●

poziom identyfikacji zachowania

●

zaangażowanie poznawcze

●

procesy kontroli umysłu

Rola orientacji na działanie (1)

●

koncepcja

kontroli wolicjonalnej

Kuhla

–

siła woli a

orientacja na działanie/stan

(przesłanką

podjęcia działania jest przejście do orientacji na działanie)

–

orientacja na działanie – stan umysłu, wspierajacy

aktywność zorientowaną na cel

●

Fazy aktywności:

1.

Faza przeddecyzyjna: okreslenie preferencji i możliwości, ustalenie celu

2. Faza przeddziałaniowa: budowa planu działania (gdzie, kiedy i jak

można osiągnąć cel)

3. Faza działania: przejście do realizacji zamiaru, uwzględnianie

okoliczności, dziłanie aż do osiągnięcia celu

4. Faza podziałaniowa: ocena zgodności wyniku z zamierzeniami

faza 1 i 4 – delberacyjny stan umysłu; faza 2 i 3 – implementacyjny stan

umysłu

Rola orientacji na działanie (2)

●

Stan implementacji intencji:

–

zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie wybranej
opcji , wyłączanie alternatywnych kierunków działania, zwiększenie
odporności na zakłócenia działania)

–

zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny, przyrost
nierealistycznego optymizmu)

–

zjawisko energizacji działania (ocena atrakcyjności i oczekiwanej
trudności osiągnięcia celu a poziom pobudzenia)

●

Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)?

–

podjęcie działania: wzrost subiektywnego zaufania do ocen i decyzji,
wzrost oczekiwania własnej skuteczności)

–

podtrzymanie aktywności: tolerancja zakłóceń

–

zakończenie aktywności: gdy cel osiągnięty lub oceniony jako
niedostępny

Rola poziomu identyfikacji

zachowania

●

Pojęcie

poziomu identyfikacji działania

(Vallacher i

Wegner, 1987):

–

od niskiego – elementartne składniki działani

–

do wysokiego – sens lub cel działania, wartości

●

Im wyższy poziom identyfikacji działania tym silniejsza

orientacja na podtrzymanie kontroli działania

●

Konsekwencje niskiego poziomu identyfikacji działania:

–

słaba organizacji, łatwa dezorgnizacja

–

brak poczucia panowania nad diząłaniem

–

negatywne emocje (lęk, rozdrażnienie, wstyd)

●

Konsekwencje wysokiego poziomu identyfikacji działania:

–

płynność zachowania

–

odporność na zakłócenia

–

poczucie panowania nad przebiegiem zachowania

–

pozytywne emocje

Rola zaangażowania umysłu

●

Zaangażowanie umysłu

(mindfulness) a

zredukowana

aktywność poznawcza/lenistwo poznawcze

(mindlessness)

(Langer, 1989)

●

Zaangażowanie

–

nasila się w sytuacjach osobiście ważnych lub wymagających twórczej

adaptacji

–

wzrost wrażliwości percepcyjnej na zróżnicowanie i nietypowość

–

koncentracja uwagi na nietypowych elementach środowiska i siebie

–

refleksja nad tym, co się dzieje wewnątrz nas i na zewnątrz

●

“Lenistwo”:

–

nasila się w sytuacjach rutynowych, powtarzalnych

–

redukcja świadomej aktywności poznawczej

–

niedostrzeganie zdarzeń nietypowych

–

poleganie na wcześniej przyswojonych i automatycznie stosowanych

kategoriach poznawczych i programach działania

●

Wątpliwość co do koncepcji: wykluczanie się czy elastyczność (integracja gdy:

na niskim poziomie zach. zarządzanie automatyczne, na wysokim –

świadome )

Procesy kontroli umysłu

●

“Świadomie podejmowane działania mające na celu

zablokowanie niechcianego impulsu lub stłumienie

niepożądanej myśli” (Kofta, 2000, s. 594)

●

Badania Mischela: odraczanie gratyfikacji

●

teoria kontroli umysłu

Wegnera:

“spróbuj nie myśleć o białych niedźwiedziach”

kontrola angażuje 2 równoczesne procesy:

–

automatyczny proces przeszukiwania pola

fenomenologicznego (ciągły)

–

proces odwrócenia uwagi od zakazanej idei

(kontrolowany, wymagający wysiłku)

–

na skutek pierwszego: wielokrotna aktywacja zakazanej

idei, zwiększenie jej dostępności poznawczej co skutjuje

paradoksalnymi efektami kontroli

Długotrwała deprywacja kontroli

a zaburzenia działania

●

Syndrom

wyuczonej bezradności

–

deficyt motywacyjny

–

deficyt emocjonalny

–

Deficyt poznawczy (asocjacyjny)

●

Wg Seligmana źródło: organizm uczy się brak związku

działania z następstwami, co skutkuje oczekiwaniem

braku kontroli

●

Informacyjny model wyuczonej bezradności Kofty i Sędka:

–

aktywność poznawcza podczas obmyślania strategii

wymaga wysiłku i prowadzi do wyczerpania i spadku

inicjatywy poznawczej oraz redukcji zasobów

POZNAWCZO DOŚWIADCZENIOWA TEORIA

JA

(Seymour Epstein)

●

Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne:

system doświadczeniowy

(emocjonalny) i

system

racjonalny

.

●

Analogie:

–

system regulacji bezpośredniej i system regulacji pośredniej

(Kolańczyk)

–

system dświadczeniowy i intelektualny (Trzebińska)

–

System wartościowania automatycznego i refleksyjnego

(Jarymowicz)

●

Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-

świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w

systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.

PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA DWÓCH SYSTEMÓW

●

Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie

przeżywających emocji.

●

Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste,

konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie.

●

Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem

samoweryfikującym się.

●

Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie

zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola

przedświadomego systemu interpretacyjnego).

●

Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów

odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania

intelektualnego (kierowania się"głową"). Częste konflikty między

jednym a drugim systemem poznania.

●

Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w

naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) - lit.

piękna, Biblia, mity itp - uczy poprzez przypowieści a nie

abstrakcyjny dyskurs.

●

Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m.

in. reklama).

CHARAKTERYSTYKA TEORII

PODSTAWOWE POTRZEBY CZŁOWIEKA:

1. zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości;

(Freud)

2. potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć (Rogers; Lecky);

3. potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn);

4. potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny (Adler; Allport; Kohout).

SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI:

1. Teoria świata (world theory) [np. świat jest wrogi - przyjazny; przewidywalny – nieprzewidywalny; itp]

2. Teoria Siebie (self theory) [np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane - niekochane etc]

3. Teoria relacji Ja-świat [przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości modyfikowania

świata]

NA KAŻDĄ Z TYCH TEORII SKŁADAJĄ SIĘ DWA RODZAJE SKŁADNIKÓW:

–

w systemie racjonalnym - przekonania (świadome, jawne teoria siebie i świata); ich źródłem

są własne doświadczenia i przekaz społeczny (kulturowy)

–

w systemie doświadczeniowym - schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata);

Schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie ważnych doświadczeń

●

Istnieją schematy opisowe i motywacyjne (Przykłady schematów opisowych: "autorytety są

niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną"; Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się przyłożę,

jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy" (if-then, means-end relations)

SYSTEM DOŒWIADCZENIOWY SYSTEM RACJ ONALNY

Holistyczny

Analityczny

Emocjonalny: zorientowany na

Logiczny: zorientowany przyczynowo

przyjemnoœæ-ból (na utrzymanie

(na analizê naszego doœwiadczenia)

dobrego samopoczucia)

Zwi¹ zki skojarzeniowe

Zwi¹ zki przyczynowo-skutkowe

Zorientowany bardziej na wynik

Zorientowany bardziej na proces

Zachowanie zapoœredniczone przez

Zachowanie zapoœredniczone przez

"wibracje" (vibes) z przesz³ych

œwiadom¹ ocenê zdarzeñ

doœwiadczeñ

Koduje rzeczywistoϾ w obrazach,

Koduje rzeczywistoϾ w symbolach

metaforach i opowiadaniach

abstrakcyjnych: s³owach i liczbach

Przetwarzanie szybkie, zorien-

Przetwarzanie powolne, zorientowane

towane na bezpoœredni¹

na czynnoœci odroczone

aktywnoϾ

Zmiany nastêpuj¹ wolniej: dziêki

Zmiany nastêpuj¹ szybciej

powtarzaniu lub intensywnemu

doœwiadczeniu

Bardziej zgrubne ró¿nicowanie:

Wiêksze zró¿nicowanie, myœlenie

rozleg³y gradient generalizacji,

„wymiarowe” (dimensional)

myœlenie (s¹ dy) kategoryczne

Zintegrowany z grubsza: dysocja-

Silniej zintegrowany

cyjny, zorganizowany w kompleksy
emocjonalne (modu³y poznawczo-

afektywne)

Doœwiadczamy biernie i przed-

Doœwiadczany aktywnie i œwiadome:

–wiadome: jesteœmy „porywani”

pozostajemy pod kontrol¹

przez emocje

naszych myœli

Samoweryfikacja s¹ dów: "doœwiad-

S¹ dy wymagaj¹ uzasadnienia przy

czaj¹ c przekonujemy siê"

u¿yciu logicznego rozumowania