CZYM ZAJMUJE SIĘ PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA?

•

Psychologia społeczna zajmuje się szeroko pojętym wpływem społecznym, a więc pytaniem, w

jaki sposób to, co robią, czują i myślą jedni ludzie wpływa na to co robią, czują i myślą inni.

Wzajemne wywieranie wpływu przez jednych ludzi na drugich jest istotą życia społecznego:

ekspedientka namawia klientkę do zakupu nowego szamponu, rodzice próbują wpłynąć na syna,

by zmienił towarzystwo; córka przekonuje rodziców do swojego wybranka, reklamy telewizyjne

pokazują od najlepszej strony polityka startującego w wyborach, szantażysta skutecznie

wymusza pieniądze, a oszust je wyłudza, udając ociemniałego... Podobnych przykładów można

wymienić tysiące. Wskazują, że każdy z nas jest praktykiem wpływu społecznego

•

- sprawcą i obiektem licznych wpływów, bez których nasze kontakty z innymi i w ogóle życie

społeczne byłoby zupełnie niemożliwe. Po wysłuchaniu wykładów możemy stać się po trosze

także teoretykami wpływu, nabierając wiedzy, kiedy i dlaczego niektóre z tych prób

wywierania wpływu okazują się skuteczne, a inne nie.

•

Samo pojęcie wpływu jest jednak tak ogólne, że z podanej definicji psychologii społecznej

trudno zorientować się w jej przedmiocie. Przyjrzyjmy się zatem tabeli 1.1, która wylicza

główne dziedziny zainteresowań tej dyscypliny i typowe pytania, na które próbuje

odpowiedzieć.

Tabela 1.1. Podstawowe dziedziny badań psychologii społecznej i typowe

problemy, jakie są przez nie podejmowane

•

Dziedzina badań

•

wiedza człowieka o świecie społecznym

•

spostrzeganie ludzi

•

ja i wizerunek własnej osoby

•

Postawy

•

•

Typowe problemy

•

Dlaczego różni ludzi odmiennie

interpretują tę samą informację?

•

-Jak zorganizowana i używana jest

posiadana przez człowieka wiedza?

•

-Dlaczego ludzie popadają w stereotypy i

skąd się one biorą?

•

W jaki sposób wnioskujemy o człowieku na

podstawie jego postępowania?

•

Czy nasze sądy o innych ludziach są trafne?

•

W jaki sposób formułujemy oceny dotyczące

innych ludzi?

•

Co i dlaczego człowiek sądzi na własny

temat?

•

Jak ludzie bronią i podtrzymują poczucie

własnej wartości?

•

Jak ludzie wywierają pożądane wrażenie na

innych?

•

Skąd biorą się ustosunkowania (postawy)

do ludzi i innych obiektów?

•

Jak postawy wpływają na rozumienie

świata?

•

Kiedy ludzie postępują w zgodzie ze swoimi

opiniami i postawami?

•

Dziedzina badań

•

komunikacja i perswazja

•

normy i wartości

•

wywieranie wpływu

•

atrakcyjność i miłość

– Typowe problemy
– Jacy nadawcy są wiarygodni?
– Jakie przekazy skutecznie zmieniają

ludzkie opinie?

– Jakie środki przekazu są bardziej

skuteczne od innych?

–

Jakie wartości ludzie wyznają, które

są dla nich ważne, a które mało

ważne?

–

Jaka jest wewnętrzna organizacja

systemu wartości?

–

Jakie normy ludzie wyznają i kiedy

wpływają one na ich zachowanie?

–

Kiedy i dlaczego ludzie są

konformistyczni?

–

Dlaczego ulegamy niepożądanemu

wpływowi innych?

–

Jakie

są

skuteczne

techniki

manipulowania innym człowiekiem?

–

Kogo i za co lubimy?

–

Skąd się bierze miłość i na czym

polega?

–

Czego mężczyźni chcą od kobiet, a

czego kobiety od mężczyzn?

•

Dziedzina badań

•

Prospołeczność

•

Agresja

•

Konflikt

•

Grupa

•

Przywództwo

•

Typowe problemy

•

Dlaczego ludzie działają na rzecz innych?

•

Jakie czynniki nasilają prospołeczność?

•

Jak ludzie reagują na pomoc innych?

•

Dlaczego

ludzie

są

agresywni?Jakie

czynniki nasilają agresję?Jak opanować i
zahamować agresję?

•

Jakie bariery psychiczne nasilają konflikt i
utrudniają jego rozwiązanie?

•

Jakie ludzie zachowują się w sytuacji
konfliktu?

•

Jak skutecznie negocjować rozwiązanie
konfliktu?

•

Jakie mechanizmy integrują grupę w
całość?

•

Jak członkowie grupy wpływają na siebie
nawzajem?

•

Czy

grupy

działają

skuteczniej

od

jednostek?

•

Co decyduje, że ktoś zostaje przywódcą?

•

Jak skutecznie kierować grupą?

•

Na jakich podstawach opiera się władza
przywódcy?

•

Dziedzina badań

•

relacje międzygrupowe

•

zróżnicowanie płci

•

psychologia stosowana

•

Typowe problemy

•

Co decyduje o przyjaznych lub wrogich
relacjach

międzygrupowych?

•

Jakie

są

przyczyny

konfliktów

międzygrupowych?

•

Jak redukować konflikty
międzygrupowe?

•

Jak stereotypy płci wpływają na losy
ludzi?

•

Jakie są rzeczywiste różnice między
kobietami i mężczyznami?

•

Jakie są źródła różnic między kobietami i
mężczyznami?

•

Jak nakłonić ludzi do zdrowego trybu
życia (psychologia zdrowia)?

•

Jak

ukształtować

środowisko

polepszające samopoczucie i skuteczność
działań (psychologia środowiska)?

•

Jak skonstruować skuteczną kampanię
wyborczą?

•

(psychologia reklamy i marketingu)

PODSTAWOWE PODEJŚCIA TEORETYCZNE

•

Psychologia społeczna (podobnie jak psychologia w ogóle) nie dysponuje obecnie żadną ogólną teorią

wyjaśniającą w jednolity sposób wszystkie, czy choćby większość wpływów społecznych, jakie ludzie nawzajem
na siebie wywierają. Wszechogarniające teorie psychiki (jak psychoanaliza czy behawioryzm) tworzono z
upodobaniem w końcu XIX i początkach XX wieku, jednak dziś wiemy, że były one jedynie spekulacjami na
wyrost. Współczesna psychologia społeczna tworzy natomiast wiele teorii o małym lub średnim zasięgu,
próbujących wyjaśnić albo jedno zjawisko (np. wpływ obecności innych na skuteczność działań zadaniowych),
albo jedną klasę zachowań (np. zachowania agresywne).

•

Niemniej różne teorie wpisują się w odmienne tradycje myślenia o społecznych zachowaniach człowieka.
Najważniejsze z tych tradycji, czyli ogólnie pojętych sposobów teoretyzowania, to perspektywa: (1) poznawcza,
(2) motywacyjna, (3) teorii uczenia się, (4) kulturowa i (5) ewolucjonistyczna. Każda z nich w nieco inny sposób
wyjaśnia zróżnicowanie i wzorce ludzkiej psychiki i zachowania. Każda próbuje też odpowiedzieć na nieco inne
pytania, gdyż opiera się na odmiennych przekonaniach, kim jest człowiek, i co w związku z tym warto w nim
wyjaśniać.

•

Przyjrzymy się tym perspektywom, rozważając, w jaki sposób każda z nich podeszłaby do opisu i

wyjaśnienia pewnego przypadku ciężkiej agresji - zdarzenia, które miało następujący przebieg. Na ulicy dużego
miasta Marek podszedł do Jana Nowaka z prośbą o papierosa. Marek jest wysokim, dobrze zbudowanym 22-
letnim absolwentem zasadniczej szkoły zawodowej, któremu nigdy nie udało się podjąć pracy zarobkowej. Żyje
ze sprzedawania na ulicach sznurowadeł i pumeksu, z żebraniny oraz mniejszych lub większych kradzieży.
Nowak ma 40 lat i jest niskim, nieco korpulentnym dyrektorem oddziału firmy ubezpieczeniowej, gdzie przed 10
laty podjął pracę, porzucając swój wyuczony zawód historyka sztuki, z którego nie dawało się wyżyć. Nowak z
wyraźnym ociąganiem podał Markowi żądanego papierosa, a kiedy ten zaczął domagać się i pieniędzy, Nowak
odpowiedział, że nie po to ciężko pracuje, by dawać swoje pieniądze darmozjadom. Doszło do ostrej wymiany
zdań, podczas której Marek zaatakował Nowaka, pobił go do utraty przytomności i obrabował. Gdy Marek
oddalał się z miejsca zdarzenia z portfelem Nowaka w kieszeni i jego elegancką teczką w ręku, zatrzymał go
patrol policyjny. Podczas kontroli dokumentów na horyzoncie pojawił się oprzytomniały Nowak, Marek próbował
więc wyrwać się policjantom. Doszło do szarpaniny, a kiedy Marek uderzył jednego z policjantów, ci obezwładnili
go i - po zeznaniach Nowaka - zawieźli do aresztu pod zarzutem rozboju i czynnej napaści na funkcjonariusza
policji. Ponieważ Marek ma już jeden wyrok z zawieszeniem za rozbój, tym razem nieodwołalnie trafi do
więzienia na kilka lat.

Perspektywa poznawcza

•

Perspektywa poznawcza zakłada, że to, co człowiek czuje, myśli i jak się zachowuje, zależy przede wszystkim od
procesów przetwarzania docierających doń informacji - od sposobu, w jaki rozumie bieżącą sytuację i
napotykanych w niej ludzi. Sposób interpretacji zależy zaś od posiadanej już wiedzy i tego, jakie treści są w danym
momencie aktywne.

•

Policjanci zapewne nie rozpoczęliby legitymować Marka, gdyby nie miał w ręku teczki Nowaka - elegancka

aktówka wzbudziła podejrzenia, gdyż taki przedmiot zdecydowanie nie pasował do ich obrazu młodego
bezrobotnego wałęsającego się po ulicach. Struktury wiedzy policjantów (jak kto na ulicy wygląda) zadecydowały
więc o ich reakcji. Również o działaniach Marka decydowała treść jego wiedzy. Nowak idealnie pasował do
schematu łatwej ofiary - podtatusiałego, słabego fizycznie, a przy tym "nadzianego" i pyszałkowatego faceta, który
sam się prosi, by odchudzić mu portfel. Z kolei Nowak normalnie nie wdawałby się w pyskówki z niezbyt
bezpiecznie wyglądającym drabem, ale właśnie wyszedł z komedii opowiadającej, jak to pewien historyk sztuki
dzielnie poradził sobie z napaścią szajki dość nieudolnych bandytów na jego rodzinę. Odczuł więc przypływ
nierealistycznej odwagi, której dawno by już nie było, gdyby Marek podszedł doń pół godziny później, albo
oglądany film był czarnym kryminałem.

•

Podejście poznawcze upatruje przyczyny zachowania w bieżących interpretacjach sytuacji, zakładając, że o

ich treści decydują oczekiwania, schematy czy zdroworozsądkowe teorie, przez pryzmat których ludzie patrzą na
sytuację. Podejście to poświęca więc wiele uwagi problemowi, w jaki sposób te struktury wiedzy są zorganizowane,
jak są wydobywane z pamięci, jak wpływają na rozumienie i zapamiętywanie odbieranych informacji itd. Wiele
sytuacji można równie dobrze zinterpretować na kilka sposobów (np. Nowak rozpoznał sytuację jako przypadek
"dzielnego historyka sztuki przeciwko głupiemu zbirowi", choć mógł też ją rozpoznać jako przypadek
"bezbronnego człowieka przeciwko bandycie, którego nie warto prowokować"). Podejście poznawcze zakłada, że
ludzie działają nie w świecie "obiektywnym", lecz w świecie przez siebie skonstruowanym (zinterpretowanym), a
więc koncentruje się na czynnikach sprawiających, że umysł wybiera raczej tę, a nie inną interpretację. Jednym z
najprostszych, a najważniejszych jest "niedawność" użycia danej struktury wiedzy - jeżeli niedawno używaliśmy
jakiejś wiedzy, to rośnie szansa ponownego jej użycia (co przyczyniło się do katastrofy Nowaka).

•

Wieloznaczność ludzkich zachowań i sytuacji społecznych jest znacznie dalej posunięta niż to na
pierwszy rzut oka się wydaje. Nawet fizyczny atak mężczyzny na kobietę na ulicy wcale nie musi
być interpretowany jako agresja. Przeciwnie, większość przechodniów nie podejmuje w takim
przypadku żadnej interwencji, uważając, że jest to dalszy ciąg sprzeczki małżeńskiej czy pary
kochanków. Jak to możliwe? Na pewno sporą rolę odgrywa tu fakt, że taka interpretacja jest
wygodna, gdyż zwalnia od odpowiedzialności za podjęcie jakiejś interwencji. Kluczowe jest jednak
wspólne, społeczne konstruowanie znaczenia tego, co się dzieje. Przechodnie przyglądają się
sobie, aby zinterpretować tę niejednoznaczną sytuację, widzą że nikt nie podejmuje interwencji
(gdyż każdy się zastanawia) i dochodzą do wniosku, że to sytuacja, do której nie należy się
wtrącać - kłótnia kochanków, a nie przypadek agresji. Oczywiście obserwowane zachowanie może
być przejawem i jednego, i drugiego równocześnie. Jednakże nawet wtedy, kiedy dwie
interpretacje tego samego zachowania są jednakowo stosowalne, ludzie wykazują silną skłonność
do ograniczania swojej uwagi i wniosków tylko do jednej z nich. Np. obserwując licealistę, który
skutecznie pomaga koledze w matematyce tak, że tamten zdaje samodzielnie maturę, ludzie
koncentrują się albo na jego pomocności, albo sprawności. Choć obie te interpretacje są
niesprzeczne, posługiwanie się jedną z nich silnie hamuje drugą. Interpretacja cudzych i
własnych zachowań przypomina więc piłkę toczącą się po pagórkach - piłka zawsze wpadnie do
dołka i zawsze będzie to tylko jeden dołek (znaczenie).

•

Podejście poznawcze jest najczęstszą perspektywą współczesnej psychologii społecznej,

używaną do wyjaśnienia w zasadzie wszystkich zachowań społecznych. Czego człowiek by nie
robił: czy pomaga innym, czy na nich napada, kupuje pastę do zębów, czy sprzedaje używany
samochód - interpretacje zachowania partnerów, sądy, przewidywania i opinie odgrywają

podstawową rolę jako wyznaczniki jego postępowania

.

Perspektywa motywacyjna

•

Perspektywa motywacyjna koncentruje się na pobudkach ludzkiego działania - jakie motywy powodują ludźmi i
skłaniają do określonych działań. Najogólniej rzecz biorąc zakłada się, że ludzie z reguły starają się
maksymalizować własne zyski, a minimalizować straty. Jednak z takiego stwierdzenia niewiele jeszcze wynika,
bowiem zyski i straty mogą być bardzo zróżnicowane wskutek powiązania z różnymi potrzebami i motywami.
Wczesne koncepcje często zakładały dominację jakiegoś jednego motywu (np. Freud uważał, że wszelkie działania
są w istocie motywowane energią seksualną, zaś Adler - że dążeniem do mocy). Współcześnie zakłada się istnienie
różnych podstawowych motywów, choć ich liczba jest raczej niewielka. Zapewne najsilniejszym motywem
pozafizjologicznym jest autowaloryzacja - dążenie do utrzymania, obrony i podwyższenia dobrego mniemania o
sobie. Jak przekonamy się w trakcie lektury tej książki, ten motyw samooceny ma w istocie nieskończenie wiele
przejawów i daleko idącą zdolność do wyłączania wszelkich innych dążeń, gdyby miały z nim być sprzeczne. Inne
potężne motywy, to potrzeba budowania i podtrzymywania więzi społecznych, bezpieczeństwa, swobody wyboru i
kontroli nad biegiem wydarzeń, utrzymywania trafnej orientacji w otoczeniu, potrzeba statusu i władzy.

•

Obok identyfikacji takich specyficznych motywów oraz warunków, które je wzbudzają i zaspokajają,

podejście motywacyjne skupia się także na ogólnych prawidłowościach rządzących naszymi emocjami i
motywacjami. Jedną z nich jest np. transfer pobudzenia emocjonalnego, który polega na tym, że siła pobudzenia
emocjonalnego przeżywanego w danej sytuacji zależy nie tylko od bieżących bodźców, ale także od bodźców
działających w niedawnych sytuacjach. Jeżeli poprzednia sytuacja była emocjonująca, to rośnie wielkość
pobudzenia przeżywanego w sytuacji bieżącej (pobudzenie "przelewa się" ze starej sytuacji na nową), przy czym
człowiek całość pobudzenia odczytuje jako wywołane bieżącą sytuacją. Często powoduje to nieadekwatnie silne
reakcje. Tak było w przypadku Marka, który nierozsądnie wdał się w bójkę z policjantami, zapewne dlatego, że był
wciąż jeszcze podniecony walką z Nowakiem i zachowanie policjantów przybrało dlań rozmiary prowokacji trudnej
do zniesienia. Oczywiście odwołanie się do specyficznych motywów może też wyjaśnić dlaczego Marek dokonał
napadu rabunkowego i dlaczego właśnie na Nowaka. Nowak zelżył Marka, nazywając go nierobem i traktując z
góry, co u tego ostatniego wzbudziło motyw obrony samooceny i próby jej odbudowania przez atak. Ponieważ
Marek niewiele umie i niewiele ma, fizyczna przemoc jest dla niego jedną z nielicznych dróg pokazania własnej
wartości.

•

Motywacyjne wyjaśnienia różnych szczegółowych zjawisk są czasami przeciwstawiane poznawczym.

Jednak najczęściej oba te podejścia uzupełniają się, gdyż podejście motywacyjne odpowiada na pytanie dlaczego
człowiek działa (czyli skąd bierze się energia do działania), podczas gdy podejście poznawcze lepiej odpowiada na
pytanie, dlaczego działa w taki właśnie sposób (czyli dlaczego owa energia jest użytkowana w ten, a nie inny
sposób). Podejście motywacyjne jest również szeroko stosowane, gdyż większość ludzkiego zachowania
(przynajmniej tego, które interesuje psychologię) ukierunkowana jest na realizację jakiegoś celu i nie sposób go do
końca wyjaśnić bez wskazania motywu, dzięki któremu cel ów nabiera dla człowieka wartości.

Perspektywa teorii uczenia się

•

Perspektywa teorii uczenia się zakłada, że zachowanie ludzkie jest wyznaczane przeszłymi

doświadczeniami - stanowi rezultat uczenia się na podstawie doświadczeń albo własnych,

albo cudzych. Podstawowe mechanizmy uczenia się w oparciu o doświadczenia własne - to

warunkowanie klasyczne i sprawcze.

•

Warunkowanie k1asyczne to uczenie się znaczenia jakiegoś pierwotnie obojętnego

bodźca dzięki temu, że systematycznie poprzedza on jakiś bodziec, który znaczenie już ma.

Np. dla psa bodźcem nieobojętnym jest mięso (ślini się na jego widok i zbliża), zaś

obojętnym - zapalona lampka. Jeżeli jednak lampka będzie kilkakrotnie zapalona przed

pojawieniem się mięsa, stanie się ona bodźcem również nieobojętnym - na sam jej widok pies

zacznie się ślinić, niczym na mięso, jak wykazały klasyczne badania Iwana Pawłowa. Na tej

zasadzie uczymy się wielu reakcji emocjonalnych - po paru wizytach u dentysty sam widok

białego fartucha czy zapach wiadomych chemikaliów może wywoływać dreszcz przerażenia.

•

Warunkowanie sprawcze to uczenie się znaczenia jakiejś pierwotnie obojętnej reakcji,

dzięki temu, że po niej pojawia się jakiś pożądany stan rzeczy, albo unikamy czegoś

niepożądanego. Jeżeli głodny szczur wbiega do klatki, wykonuje wiele różnych reakcji, z

których większość nie prowadzi do żadnych konsekwencji. Jeżeli jednak naciśnięcie

wystającej ze ściany dźwigni sprawia, że z sufitu wypada kulka karmy, szczur szybko uczy się

powtarzania nagradzanej reakcji - po kilkunastu próbach biegnie natychmiast do dźwigni i ją

naciska. Na tej zasadzie dziecko może się uczyć sprzątania swojego pokoju - choć sama w

sobie czynność ta jest niezbyt przyjemna, prowadzi do przyjemnych pochwał i przytulanek

rodziców.

•

Wiele ludzkich zachowań jest wyuczanych na bazie konsekwencji nie własnego, lecz

cudzego zachowania - ludzie uczą się, obserwując postępowanie innych i jego następstwa.

Dziecko, które widzi rówieśnika skutecznie zabierającego zabawkę innemu dziecku, samo

może nauczyć się takiego zachowania, szczególnie gdy pozostaje ono nieukarane i prowadzi

do pożądanych (dla wykonawcy) konsekwencji. W ten sposób dzieci (i dorośli) mogą się

uczyć zarówno pomagania innym, jak i przemocy - co jest ważnym problemem współczesnej

cywilizacji, jako że dzięki telewizji ludzie widują dziesiątki, jeśli nie setki aktów przemocy

dziennie.

•

Z punktu widzenia teorii uczenia się agresję Marka można wyjaśniać jako skutek

warunkowania sprawczego. Dzięki temu, że jest wysoki i silny, jego agresja bywała już w

przeszłości skuteczna, czyli nagradzana (wysocy mężczyźni są w ogóle nieco bardziej

agresywni od niskich), a każda nagradzana reakcja przekształca się w miarę powtarzania w

automatycznie wykonywany nawyk. Zważywszy środowisko marginesu społecznego, w jakim

Marek się obraca i liczne filmy kryminalne, które z upodobaniem ogląda, podobnie jak wielu

rówieśników, z pewnością nie brak mu też okazji do uczenia się agresji przez obserwację

zachowani innych ludzi.

Perspektywa społeczno-kulturowa

•

Jeszcze inaczej pozwala spojrzeć na agresję Marka perspektywa społeczno-kulturowa. Marek żyje w

środowisku podobnych sobie młodocianych przestępców, a pozbawiony jest zupełnie kontaktów z takimi

rówieśnikami, którzy studiują, czy pracują jako, powiedzmy, agenci ubezpieczeniowi. W środowisku Marka agresja

jest nie tylko często obserwowana - jest ona po prostu normą, jako zwyczajny, najporęczniejszy sposób nabywania

dóbr i wewnętrznej hierarchizacji grupy rówieśniczej. Jest to też jedyny wzorzec postępowania w różnych

sytuacjach konfliktowych oddziałujący na Marka. Niska pozycja społeczna (rodzice są biedakami, ojciec

alkoholikiem), niski poziom wykształcenia i źle wybrany zawód (jest tokarzem, a większość tego rodzaju robót

współcześnie wykonują zautomatyzowane maszyny) sprawia, że jego szansa wyrwania się z przeklętego kręgu

biedy jest bardzo niewielka. Kradzież i napady są dla Marka niemalże jedynym, a w każdym razie najmniej

znojnym, sposobem na przetrwanie. W zupełnie innej sytuacji jest Nowak -jego wykształcenie okazało się co

prawda niemalże równie chybione w sensie finansowym, ale skończył studia wyższe. To oraz znajomość języków

obcych i komputera pozwoliło mu na znacznie większą plastyczność na rynku pracy i przekwalifikowanie się na

intratną profesję.

•

Perspektywa społeczno-kulturowa zakłada, że człowiek jest wytworem socjalizacji w konkretnej grupie

społecznej, która z kolei zanurzona jest w jakiejś szerszej kulturze. W różnych kulturach, a także różnych w

grupach tej samej, szeroko pojętej kultury panują odmienne wartości, normy i wzorce postępowania. Stając się w

miarę socjalizacji pełnym uczestnikiem jakiejś kultury, jednostka utożsamia się z tymi normami, a ich realizacja we

własnym zachowaniu wyłania się jako warunek szacunku otoczenia i pozytywnej samooceny (zapewne Markowi

większość z tego, co robił w życiu Nowak wydaje się niestosowne dla mężczyzny). Choć obaj wyrośli w tym samym

kraju, Marek i Nowak żyją w odrębnych światach społecznych, w których co innego jest pożądane czy normalne, a

które rzadko się stykają poza wyjątkowymi okazjami, jak mecz narodowej reprezentacji w piłkę nożną.

•

Obok porównywania subkultur różnych grup czy warstw społecznych, perspektywa społeczno-kulturowa

zajmuje się także porównywaniem osób z odmiennych kultur. Dużą popularnością szczególnie cieszą się

porównania kultur indywidualistycznych (stawiających dobro jednostki ponad dobrem grupy, jak to ma miejsce w

kulturach szeroko pojętego Zachodu) z kolektywistycznymi (stawiającymi dobro grupy ponad dobrem jednostki,

jak to ma miejsce w kulturze chińskiej czy japońskiej). Niektóre zjawiska czy procesy wyglądające dla nas na

uniwersalne, ogólnoludzkie, jak stawianie własnego ja na pierwszym miejscu, mogą być w istocie ograniczone do

kultur indywidualistycznych.

•

Trzecim typem badań prowadzonych z perspektywy społeczno-kulturowej są porównania osób pochodzących z tej

samej kultury, ale badanych w różnych momentach historycznych. Historyczne zmiany zachodzące w kulturze

bądź organizacji społeczeństwa mogą pociągać za sobą zmiany w zachowaniach i osobowości jednostek. Np.

Janusz Czapiński wykrył na początku lat 90. "uziemienie duszy polskiej", czyli silne uzależnienie poczucia

szczęścia i innych wskaźników dobrostanu psychicznego od różnych wskaźników obiektywnego położenia

społecznego, jak wiek, poziom zarobków czy poziom wykształcenia. Polacy okazali się tym szczęśliwsi, im byli

młodsi, lepiej wykształceni i lepiej zarabiali, a wpływ tych obiektywnych czynników na dobrostan okazał się w

naszym kraju kilkakrotnie silniejszy niż np. w Stanach Zjednoczonych (gdzie o poczuciu szczęścia decyduje

głównie osobowościowo uwarunkowany sposób doświadczania życia). Jednym z zaproponowanych przez

Czapińskiego wyjaśnień tego zjawiska jest hipoteza transformacji systemowej. Wskutek przejścia z gospodarki

socjalistycznej (gdzie wszyscy mieli z grubsza po równo, choć niewiele) do wolnorynkowej (gdzie niektórzy mają

dużo, a inni bardzo mało), zarabiane pieniądze, wykształcenie i wiek zaczęły się liczyć nieporównanie silniej jako

czynniki wpływające na obiektywną, a także subiektywną jakość życia. Rozumowanie to każe oczekiwać, że przed

zmianą systemową pieniądze, wykształcenie i wiek słabiej lub wcale nie wpływały na poczucie szczęścia. Niestety,

tej hipotezy nie udało się Czapińskiemu sprawdzić, ponieważ w okresie socjalizmu nie prowadzono w naszym

kraju badań na reprezentatywnych dla całej populacji próbach z użyciem porównywalnych wskaźników

dobrostanu (w myśl zasady "nie pytaj się o to, czego nie chcesz wiedzieć").

•

Takich kłopotów nie miała Jeanne Twenge analizując, jak w latach 1931-1993 zmieniał się
poziom asertywności (umiejętności stawania w obronie własnych praw) w społeczeństwie
amerykańskim, które niewątpliwie jest najlepiej i najdokładniej przebadanym psychologicznie
społeczeństwem świata. W latach tych bardzo wyraźnie zmieniał się status społeczny i
zawodowy kobiet (mierzony np. odsetkiem kobiet kończących studia, pracujących zawodowo i
zajmujących kierownicze pozycje w biznesie), podczas gdy położenie mężczyzn zmieniało się
jedynie nieznacznie. Skłoniło to Twenge do sformułowania hipotezy, iż zmiany poziomu
asertywności są silniejsze u kobiet niż u mężczyzn, co sprawdzała analizując wyniki 158
badań, w których w sumie wzięło udział ponad 46 tys. osób. Analiza poziomu asertywności jako
funkcji daty badania wykazała, że w latach 1931-1945 asertywność kobiet wyraźnie rosła, w
latach 1946-1967 wyraźnie malała, zaś w latach l 968-1993 ponownie rosła. Nie stwierdzono
natomiast istotnych zmian w poziomie asertywności mężczyzn. W pierwszym z tych okresów
pozycja społeczna kobiet rosła, m.in. wskutek tego, że podczas wojny zajmowały one miejsca w
biznesie zwolnione przez powoływanych do armii miliony mężczyzn. W drugim okresie, w
czasach powojennej stabilizacji, pozycja kobiet spadała - zajmowały się w dużym stopniu
rodzeniem i wychowywaniem dzieci ogromnego wyżu demograficznego, jaki miał wówczas
miejsce. Wreszcie w okresie trzecim, trwającym do dziś, pozycja kobiet stale rosła w związku
z postępującym równouprawnieniem płci. Analizy te wykazują więc istotny związek pomiędzy
zmianami makrospołecznymi a asertywnością kobiet. Tego rodzaju wpływy nie ograniczają się
jedynie do asertywności - np. w latach 1952-1993 wystąpił też bardzo silny wzrost lęku i
neurotyzmu w populacji zarówno dorosłych, jak i dzieci, a wzrost ten był wyraźnie powiązany
z różnymi wskaźnikami bezpieczeństwa (np. odsetek rozwodów czy pracujących zawodowo
matek) zapewnianego przez otoczenie społeczne w okresie dzieciństwa osób badanych .

Perspektywa ewolucjonistyczna

•

Podobnie jak teoria uczenia się, perspektywa ewolucjonistyczna również wyjaśnia ludzkie zachowania jako

skutek przeszłości, nie jest to jednak przeszłość jednostki i jej własne doświadczenia, lecz przeszłość całego gatunku.
Kiedy w odległej przeszłości naszego gatunku pojawiła się, powiedzmy, taka cecha budowy organizmu, jak
przeciwstawność kciuka, początkowo była ona niewielka. Nawet niewielka przeciwstawność jest jednak lepsza od
żadnej - osobniki nią obdarzone miały większe umiejętności manipulacyjne i nieco lepiej radziły sobie ze zdobywaniem
zasobów. Dzięki temu miały większą szansę na sukces reprodukcyjny - zostawiały po sobie liczniejsze potomstwo, a
geny odpowiedzialne za przeciwstawność kciuka rozprzestrzeniały się coraz bardziej w kolejnych generacjach, gdyż
zapewniały swoim nosicielom lepsze przystosowanie się do środowiska. Jak odkrył Karol Darwin, w ten sposób działa
dobór naturalny, podstawowy mechanizm ewolucji.

•

Psychologowie ewolucyjni w podobny sposób myślą o wzorcach zachowania i leżących u ich podłoża

mechanizmach psychologicznych. Takim prostym mechanizmem są różnego rodzaju lęki powszechnie występujące u
ludzi - przed wężami, wysokością czy przed obcymi. Nasi przodkowie obdarzeni zdolnością doświadczania tych lęków
mieli nieco większą szansę uniknięcia jadowitego ukąszenia, upadku z drzewa czy śmierci z rąk obcego osobnika
własnego gatunku, szczególnie w dzieciństwie. Mieli więc większą szansę przetrwania i propagacji swoich genów, w
przeciwieństwie do osobników nie znających lęku przed wężami, które zmarły bezpotomnie i nie zostały naszymi
przodkami. Co prawda dziś już nie chodzimy po drzewach i lęk wysokości jest tylko kłopotem, jednak nasze do dziś
widoczne preferencje są rozwiązaniem nie obecnych, lecz przeszłych problemów adaptacyjnych. Podobnie skłonność
do pokarmów tłustych i słodkich - dla nas jest źródłem kłopotów z nadwagą, jednak dla naszych przodków taka
preferencja była pierwszorzędnym czynnikiem pozyskiwania pokarmu o wysokich wartościach odżywczych. W ten
sposób psychologowie ewolucyjni wyjaśniają różne zachowania społeczne, jak tworzenie i utrzymywanie więzi,
skłonność do podziału świata społecznego na kategorie "my" i "oni", preferowanie określonych cech u partnera
heteroseksualnego (czym kobiety i mężczyźni wyraźnie się różnią dążenie do podwyższania statusu, pomagania innym i
agresji.

•

Z ewolucyjnej perspektywy agresja Marka nie jest niczym szczególnym. Wszędzie na świecie znaczna większość

(70-90%) zabójstw to dzieło mężczyzn skierowane przeciwko innym mężczyznom. Najczęściej zabójcami są młodzi
mężczyźni, zaś ofiarami starsi od nich, inni mężczyźni. Jedno z wyjaśnień tego zjawiska zakłada, że młodzi mężczyźni
zdobywają w ten sposób zasoby należące przeważnie do starszych mężczyzn, zaś zdobywają je na własne potrzeby i w
celu pozyskania względów płci przeciwnej, która silnie preferuje mężczyzn z zasobami. Jednak agresja jest ryzykowną
dla agresora strategią pozyskiwania dóbr, stąd też stosowana jest rzadko i przez mężczyzn nie mających dostępu do
innych, mniej kosztownych strategii. Marek wyraźnie tu się różni od Nowaka, który nie musi się uciekać do tak
ryzykownych strategii pozyskiwania dóbr - wystarczy, że chodzi codziennie do swojej dobrze płatnej pracy.

•

Wyjaśniliśmy zachowanie Marka na tyle sposobów, że wydaje się ono niemalże konieczne, a przynajmniej

usprawiedliwione. Jednak wyjaśnić to tyle, co zrozumieć powody jakiegoś zjawiska, podczas gdy usprawiedliwienie
oznacza ponadto akceptację zjawiska i jego przyczyn. Usprawiedliwianie wykracza poza naukę. Ogranicza się ona do
samego wyjaśniania i to w dodatku nie tyle konkretnych zdarzeń (Marek napadł i obrabował Nowaka) ile zjawisk, czyli
zdarzeń jakiegoś typu (młody, silny, biedny mężczyzna ze złego środowiska napada i rabuje starszego, słabszego i
zamożnego).

PODSUMOWANIE

• Psychologia zajmuje się badaniami wpływu społecznego, czyli

mechanizmów które powodują, że to, co robią, czują i myślą

jedni ludzie wpływa na to, co robią, czują i myślą inni ludzie.

Przedmiotem jej zainteresowania jest wzajemne spostrzeganie

się ludzi, treść i organizacja wiedzy jednostki o świecie

społecznym i samej sobie (ja), stereotypy, schematy

poznawcze i wartości, postawy i ich zmiana, konformizm i

techniki manipulacji społecznej, wzajemne pomaganie sobie i

szkodzenie przez ludzi, organizacja i funkcjonowanie relacji

oraz grup społecznych. Psychologia społeczna nie dysponuje

ogólną teorią obejmującą całe pole jej zainteresowań, ale

tworzy wiele teorii o średnim zasięgu wyjaśniających ludzkie

zachowanie w obrębie pięciu głównych perspektyw:

poznawczej, motywacyjnej, uczenia się, społeczno-kulturowej i

ewolucjonistycznej. Psychologia społeczna jest nauką

empiryczną, za prawdziwe uznając prawidłowości

udowodnione w badaniach, zwykle wielokrotnych i

wykonanych za pomocą różnych metod. Najważniejsze

rodzaje metod badawczych, to: eksperyment, obserwacja,

badania korelacyjne oraz modele zwierzęce i komputerowe.

Metody te różnią się stopniem wpływu i kontroli nad badanymi

zjawiskami, a ponieważ mają uzupełniające się zalety i

ograniczenia, wszystkie są uważane za potrzebne i warte

używania